Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 581/08
POSTANOWIENIE
Dnia 20 marca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku L.H.
przy uczestnictwie D.H.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 marca 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 25 marca 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawca L.H. wystąpił w dniu 11 lutego 2003 r. do Sądu Rejonowego
w G. z wnioskiem o podział majątku wspólnego, wskazując jako uczestniczkę
postępowania swoją byłą małżonkę – D.H. Wspólność majątkowa pomiędzy
stronami postępowania powstała w momencie zawarcia małżeństwa w dniu 1
października 1994 r. a ustała z dniem uprawomocnienia się wyroku orzekającego
rozwód, tj. w dniu 20 listopada 2002 r. Małżonkowie nie zawarli żadnej umowy
zmieniającej ustrój łączącej ich wspólności.
Sąd Rejonowy zebrał obszerny materiał dowodowy na który składały się
wyjaśnienia wnioskodawcy i uczestniczki, przesłuchania świadków oraz opinie
biegłych. Powołując się na art. 5 ust. 5 pkt 3 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r.
(Dz. U. Nr 162, poz.1691) zastosował do oceny prawnej zebranego materiału
przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu sprzed 20 stycznia
2005 r. W postanowieniu z dnia 24 maja 2006 r. ustalił jakie przedmioty i prawa
wchodziły do majątku wspólnego oraz wskazał, które z nich mają przypaść
wnioskodawcy, które zaś uczestniczce. Ponadto zasądził od wnioskodawcy na
rzecz uczestniczki kwotę 10 354 zł tytułem spłaty różnicy w przedmiotach
majątkowych, które przypadły stronom postępowania oraz kwotę 9 267 zł tytułem
zwrotu nakładów poczynionych z majątku wspólnego stron na majątek
wnioskodawcy.
Uwzględniając częściowo apelacje wnioskodawcy i uczestniczki
postępowania Sąd II ustalenia faktyczne Sądu I instancji przyjął jako własne,
w zdecydowanej większości podzielając także ocenę prawną tego Sądu.
Przeprowadził jednak również uzupełniające postępowanie dowodowe i na jego
podstawie doszedł do przekonania, że nie może zostać włączone do majątku
wspólnego prawo własności budynku wybudowanego na gruncie objętym
tą wspólnością przez firmę S. i W.H. Uczestniczka nie wyraziła zgody na budowę
domu i zaprzeczyła, aby była stroną umowy, na podstawie której dom ten
zbudowano. Umowa ta, zgodnie z art. 36 k.r.o., w brzmieniu jakie miał ten przepis
w chwili jej dokonywania, bez wymaganej zgody uczestniczki, była nieważna. W
3
takiej sytuacji, zdaniem Sądu Okręgowego, właścicielem tego budynku są S. i
W.H., skoro to oni ponieśli wszelkie wydatki na jego budowę. Brak wobec tego
podstaw, aby do majątku wspólnego zaliczyć także prawo do ½ wspomnianego
budynku. W ocenie Sądu Okręgowego nie można rozciągać prawa własności do
części działki na budynek postawiony na niej przez kogoś innego, za jego środki, co
najwyżej można rozważyć skierowanie przeciwko wykonawcom roszczenia z art.
231 § 2 k.c., jednak kwestia ta nie jest przedmiotem niniejszego postępowania. Z
tych przyczyn do majątku wspólnego D. i L.H. zaliczono tylko prawo własności do
1
/2 części działki gruntowej nr [...] o wartości ustalonej przez biegłego sądowego.
Do majątku wspólnego stron należało także własnościowe prawo do lokalu
położonego w G., przy ul. C. Nie budzi wątpliwości, że choć formalnym nabywcą
tego prawa była D.H., to stanowi ono składnik majątku wspólnego. Nabycie
nastąpiło bowiem w trakcie trwania wspólności ustawowej, ze wspólnych środków
małżonków. Jedynie nakładów poczynionych na ten lokal uczestniczka dokonała z
majątku odrębnego, uzyskanego od swojej rodziny, dlatego o ich wartość została
zmniejszona włączona do majątku wspólnego kwota za mieszkanie. Sąd nie dał
wiary twierdzeniom D.H., że środki na zakup tego mieszkania pochodziły z
darowizn dokonanych na jej rzecz i uznał, że mieszkanie to zostało nabyte za
pieniądze stanowiące majątek wspólny, a tylko poczynione w nim nakłady
pochodziły z majątku osobistego uczestniczki.
W związku z tym, że w dniu 14 grudnia 2006 r. umową zawartą w formie aktu
notarialnego uczestniczka postępowania D.H. sprzedała S. i J. małżonkom J.
wspomniany wyżej lokal mieszkalny, konieczną była zmiana pkt 2 zaskarżonego
postanowienia. Podział majątku wspólnego obejmuje składniki należące do tego
majątku w dacie ustania wspólności oraz istniejące w chwili dokonywania podziału.
Inaczej mówiąc, rozliczeniu podlega całość stosunków majątkowych między
małżonkami według stanu na dzień ustania wspólności ustawowej, natomiast
przedmiotem podziału pozostaje stan czynny masy majątkowej w czasie orzekania
o podziale. W tych warunkach, skoro ów lokal mieszkalny nie mógł być już
przedmiotem podziału, bo został zbyty przed zamknięciem rozprawy przed Sądem
II instancji, uwzględnieniu podlegała jedynie jego wartość zaliczana na poczet
udziału w majątku wspólnym uczestniczki postępowania.
4
Sąd Okręgowy zaktualizował, odwołując się do opinii biegłego, zarówno
wartość prawa własności do 1
/2 części działki gruntowej nr [...], wchodzącej w skład
nieruchomości w K. na kwotę 131 850 zł, jak i wartość prawa własności do lokalu
mieszkalnego, położonego w G. przy ul. C., na kwotę 94 000 zł (aktualna wartość
rynkowa prawa własności tego lokalu wynosi 107 420 zł, a wartość nakładów
koniecznych na tenże lokal pochodzących z majątku odrębnego uczestniczki -
wedle aktualnej ich wartości rynkowej - wyniosła 13 420 zł).
Natomiast, mając na względzie fakt, że po nie prawomocnym orzeczeniu
Sądu Rejonowego uczestniczka postępowania zbyła prawo do lokalu
mieszkalnego, Sąd Okręgowy zamiast prawa własności do tego lokalu przyjął jako
składnik dorobku wartość tego prawa w kwocie 94 000 zł, a pominął to prawo jako
przedmiot podziału.
Sąd Okręgowy zmienił również wysokość spłat przyznanych uczestniczce co
wiązało się ze zmianą wartości wspomnianych wcześniej składników dorobku
wnioskodawcy i uczestniczki postępowania oraz koniecznością skorygowania
błędnego wyliczenia jakiego dokonał Sąd Rejonowy uczynił to błędnie.
W skardze kasacyjnej uczestniczka postępowania zarzuciła naruszenie: 1)
prawa materialnego przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
a mianowicie: art. 46 k.c., art. 47 k.c., art. 31 k.r.o., art. 32 k.r.o. i art. 33 k.r.o.
w brzmieniu obowiązującym w dniu 20 listopada 2002 r. oraz 2) przepisów
postępowania, które to uchybienia mogły mieć istotny wpływ na wynik
postępowania, a mianowicie: art. 233 § 1 k.p.c., art. 224 §1 k.p.c. w związku z art.
13 § 2 k.p.c., art. 189 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c., art. 684 k.p.c. w związku
z art. 567 § 3 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Prawo polskie w zakresie nieruchomości zabudowanych wyraźnie uznaje
zasadę suprficies solo cedit. Budynek wybudowany na gruncie stanowi więc, co do
zasady, jego cześć składową, co podkreśla 48 k.c. Tylko wyraźny przepis ustawy
może być podstawą do uznania odrębnej od gruntu własności budynku. Z taką
sytuacją nie mamy do czynienia w rozpoznawanej sprawie. Bezspornym jest,
5
że grunt na którym wzniesiony został budynek stanowił przedmiot wspólności
majątkowej małżeńskiej wnioskodawcy i uczestniczki postępowania oraz W. i K.H.
Według nie kwestionowanych ustaleń, dokonanych przez Sąd Rejonowy,
wnioskodawca i uczestniczka postępowania na podstawie umowy z dnia 29
kwietnia 1997 r. stali się współwłaścicielami w ½ nieruchomości niezabudowanej,
oznaczonej jako działka nr [...] w K. Na działce tej został wzniesiony budynek.
Zgodnie z art. 47 i 48 k.c. budynek ten nie mógł być odrębnym od gruntu
przedmiotem własności. Brak wobec tego jakichkolwiek podstaw prawnych, aby tak
jak uczyniły to orzekające w sprawie Sądy, uznać, że nie stanowił on w ½ własności
wnioskodawcy i uczestniczki postępowania. W świetle jednoznacznych regulacji
zawartych w art. 47 i 48 k.c. bez znaczenia, dla oceny tego kto jest właścicielem
budynku wybudowanego na działce nr [...] w K., jest fakt, kto poniósł nakłady na
jego budowę. Nakłady poczynione na budowę wspomnianego budynku mogą być
podstawą roszczeń określonych w art. 231 k.c., lub ewentualnie roszczeń z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia. Jeszcze raz podkreślić zaś należy, że nie mają one
wpływu na ocenę komu przysługuje własność budynku wzniesionego na działce [...]
w K. Z tych względów zasadny jest podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut
naruszenia art. 47 k.c.
Nie zasługują natomiast na uwzględnienie pozostałe zarzuty podniesione
w skardze kasacyjnej. Z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika,
że domniemanie z art. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (j.t. Dz. U. z 2001, Nr 124, poz. 1361 ze zm.) może być obalone nie tylko
w procesie wywołanym powództwem opartym na art. 10 wspomnianej ustawy, ale
także, na żądanie zainteresowanego, w każdym innym procesie (zob. wyrok SN
z 17 czerwca 1960 r., 3 CR 328/60, OSPiKA 6/61, oraz wyrok SN z dnia 5 kwietnia
2006 r., IV CSK 177/05 niepubl.). Nie widać przeszkód, aby w postępowaniu
o podział wspólnego majątku wykluczyć możliwość obalenia takiego domniemania.
Jeżeli po przeprowadzeniu postępowania dowodowego Sądy doszły do
przekonania, że brak było podstaw do uznania, aby wspomniane mieszkanie
stanowiło majątek osobisty (dawniej odrębny) uczestniczki postępowania, to
nastąpiło w ten sposób obalenie domniemania przewidzianego w art. 3 ustawy
o księgach wieczystych i hipotece. W takiej sytuacji uzależniane rozstrzygnięcia
6
sądu orzekającego o podziale wspólnego majątku od wyniku odrębnego procesu
wszczętego na podstawie powództwa z art. 10 tej ustawy, nie znajduje
jakichkolwiek podstaw i byłoby jedynie okazją do przedłużania postępowania
o podział majątku dorobkowego małżonków.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem i poglądami doktryny, powołanymi
przez Sąd Okręgowy, nie było także przeszkód do tego, aby w sytuacji gdy jak
należy domniemywać uczestniczka postępowania skutecznie zbyła w trakcie
procesu mieszkanie, które wchodziło w skład majątku wspólnego, zaliczyć do tego
majątku jego wartość, pomniejszoną o dokonane przez nią nakłady pochodzące
z majątku osobistego.
Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być
zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Z tego względu nie może
być uwzględniony zarzut naruszenia art. 233 § 1 i oraz art. 224 § 1 k.p.c.
Mając na względzie, że zarzut naruszenia prawa materialnego okazał się
zasadny Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., orzekł jak w sentencji.