Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 kwietnia 2009 r.
III UK 86/08
Przepis art. 83a ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze
zm.) nie określa granic czasowych wydania decyzji w przedmiocie ponownego
ustalenia prawa lub zobowiązania stwierdzonego decyzją organu rentowego,
co oznacza, że może być ona wydana w każdym czasie, jeżeli zostaną speł-
nione przesłanki wskazane w tym przepisie.
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn (spra-
wozdawca), Jerzy Kwaśniewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 2 kwietnia
2009 r. sprawy z odwołania Ryszarda A. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w W. o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu, na skutek
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia
20 maja 2008 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Lu-
blinie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z 27 kwietnia 2004 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w W.
stwierdził, że Ryszard A. w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 1998 r. podlegał
obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu jako osoba prowadząca działalność go-
spodarczą, a w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 30 grudnia 2002 r. podlegał obo-
wiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu z tytułu prowa-
dzenia działalności gospodarczej. W uzasadnieniu decyzji organ rentowy podniósł,
że z analizy akt i nowych informacji dotyczących okoliczności zatrudnienia Ryszarda
A. w firmie „R." spółce z o.o. w P., w szczególności dotyczących wydania przez ZUS
2
Oddział w L. Inspektorat w P. decyzji z 6 lutego 2004 r. wyłączającej skarżącego z
ubezpieczenia społecznego z tytułu zatrudnienia w firmie „R.", wynika, że od 1 stycz-
nia 1998 r. do 30 grudnia 2002 r. podlegał on ubezpieczeniu jako osoba prowadząca
działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej.
Należne składki na obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne, rentowe, wypadkowe i
Fundusz Pracy za okres od 1 stycznia 1999 r. do 30 grudnia 2002 r. wynoszą
19.657,11 zł, zaś odsetki za zwłokę na dzień 27 kwietnia 2004 r. wynoszą 15.097,40
zł.
W odwołaniu od tej decyzji Ryszard A. domagał się jej uchylenia. Podniósł, że
zaskarżona decyzja jest sprzeczna z decyzją z 22 kwietnia 1998 r. wydaną przez ten
sam organ, w oparciu o identyczne okoliczności, która nie została uchylona.
Orzekając po raz drugi w sprawie w związku z uchyleniem pierwszego wyroku
przez Sąd Apelacyjny Sąd Okręgowy-Sąd Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wy-
rokiem z 5 grudnia 2007 r. oddalił odwołanie Ryszarda A. od decyzji Zakładu Ubez-
pieczeń-Oddziału w W. Sąd ustalił, że Ryszard A. prowadził pozarolniczą działalność
gospodarczą pod nazwą „R." s.c. na podstawie wpisu do ewidencji działalności go-
spodarczej dokonanego 24 marca 1992 r. i z tego tytułu zgłosił się do ubezpieczenia
zdrowotnego od 1 stycznia 1999 r., a następnie wyrejestrował 31 grudnia 2002 r. z
powodu zaprzestania jej prowadzenia. W trakcie prowadzenia działalności wniosko-
dawca został zatrudniony od 1 stycznia 1998 r. w Przedsiębiorstwie Wielobranżowym
„R." sp. z o.o. w P. na stanowisku prezesa zarządu spółki i zgłoszony od tej daty do
ubezpieczenia jako pracownik. Dnia 28 grudnia 1997 r. wnioskodawca udzielił peł-
nomocnictwa żonie Zofii A. do prowadzenia w jego imieniu spraw związanych z za-
rządzaniem spółką z o.o. „R.", łącznie z zawieraniem umów o pracę. Na tej podsta-
wie Zofia A. powołała go na stanowisko prezesa przedsiębiorstwa na czas nieokre-
ślony. Sąd Okręgowy uznał, że w świetle przepisów prawa handlowego i prawa pracy
Ryszard A. nie pozostawał w stosunku pracy i dlatego na podstawie art. 2 ust. 1 pkt
1, art. 22 ust. 2 i art. 24 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 roku o ubezpieczeniu spo-
łecznym osób prowadzących działalność gospodarczą (jednolity tekst: Dz.U. z 1989
r. Nr 46, poz. 250 ze zm.) podlegał obowiązkowemu ubezpieczeniu do 31 grudnia
1998 r., a w okresie od 1 stycznia 1998 r. podlegał obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu, rentowym, wypadkowemu z tytułu prowadzenia działalności gospo-
darczej na mocy art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 8 ust. 6, art. 12 ust. 1, art. 11, art. 13 pkt 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
3
W apelacji wnioskodawca zarzucił - między innymi - naruszenie zasady
pewności obrotu prawnego przez usankcjonowanie istnienia dwóch sprzecznych ze
sobą decyzji dotyczących tego samego stanu faktycznego, tj. decyzji z 22 kwietnia
1998 r. stwierdzającej, że podlegał on ubezpieczeniu społecznemu z tytułu zatrud-
nienia na podstawie umowy o pracę oraz decyzji z 27 kwietnia 2004 r., stwierdzają-
cej, że podlega obowiązkowo ubezpieczeniu w tym samym okresie z tytułu prowa-
dzenia działalności gospodarczej.
W zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną wyroku z 20 maja 2008 r.
Sąd Apelacyjny w Lublinie: I. zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decy-
zję i ustalił, że Ryszard A. z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej nie podle-
ga obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31
grudnia 1998 r. i ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu od dnia
1 stycznia 1999 r. do dnia 30 grudnia 2002 r.; II. zasądził od Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziału w W. na rzecz Ryszarda A. 150 zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania apelacyjnego.
Sąd Apelacyjny zważył, że decyzja z 22 kwietnia 1998 r. stała się ostateczna,
ponieważ Ryszard A. nie odwoływał się od niej. Możliwość jej wzruszenia należy
więc rozpatrywać w świetle art. 83a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którym prawo lub zobowiązanie stwierdzone
ostateczną decyzją Zakładu, ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainte-
resowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone
nowe dowody lub ujawnione okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji, które
mają wpływ na to prawo lub zobowiązanie (ust. 1). Z kolei art. 83 ust. 2 lit. a stanowi,
że decyzje ostateczne Zakładu, od których nie zostało wniesione odwołanie do wła-
ściwego Sądu, mogą być z urzędu przez Zakład uchylone, zmienione lub unieważ-
nione na zasadach określonych w przepisach Kodeksu postępowania administracyj-
nego. W istocie chodzi więc o wznowienie postępowania zakończonego prawomocną
decyzją wydaną w dniu 22 kwietnia 1998 r.
Zdaniem Sądu nie było jednak istotnych przesłanek do uznania, że zaskarżo-
na decyzja zapadła w wyniku wznowienia postępowania. Na takie stwierdzenie nie
pozwala decyzja z 27 kwietnia 2004 r., stwierdzająca, że Ryszard A. podlega ubez-
pieczeniu od 1 stycznia 1998 r. do 30 grudnia 2002 r. Przeciwko możliwości uznania
tej decyzji za wydaną wskutek wznowienia postępowania przemawia brak jakiego-
kolwiek odniesienia się do prawomocnej decyzji z 22 kwietnia 1998 r. Dlatego ma
4
rację apelujący, że w obrocie prawnym funkcjonują dwie decyzje wzajemnie się wy-
kluczające, tj. decyzja z 22 kwietnia 1998 r. stwierdzająca, że Ryszard A. nie podlega
ubezpieczeniu społecznemu jako osoba prowadząca działalność gospodarczą od 1
stycznia 1998 r. i decyzja z dnia 27 kwietnia 2004 r., obejmująca go ubezpieczeniem
z tego samego tytułu i od tej samej daty. Także powołane w tej decyzji przepisy nie
odnoszą się do art. 83a ustawy systemowej (o systemie ubezpieczeń społecznych).
Następnie Sąd stwierdził, że art. 83a nie reguluje trybu wznowienia postępowania i
dlatego w tym zakresie na podstawie art. 123 ustawy systemowej mają zastosowanie
odpowiednie przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, zaś wydana w
wyniku wznowienia postępowania decyzja musi odpowiadać uregulowaniu zawarte-
mu w art. 151 k.p.a., a więc musi być uchylona decyzja dotychczasowa, gdy stwier-
dzone zostanie istnienie podstaw do uchylenia i wydana zostanie nowa decyzja roz-
strzygająca o istocie sprawy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego decyzja z 27 kwietnia
2004 r. nie zawiera żadnych elementów pozwalających na stwierdzenie, że poprzed-
nia decyzja została uchylona. Poza tym, decyzja ta nie mogłaby być uchylona, ze
względu na upływ „okresu przedawnienia” do dokonania uchylenia. Z uzasadnienia
decyzji z 27 kwietnia 2004 r. wynika, że została wydana w wyniku uzyskania nowych
informacji dotyczących okoliczności zatrudnienia Ryszarda A. w firmie „R.” sp. z o. o.
w P., a w szczególności z faktu wystawienia przez Oddział ZUS w L. Inspektorat w P.
decyzji wyłączającej go z ubezpieczenia pracowniczego. Tak więc ZUS wskazał dwie
podstawy wydania nowej decyzji - art. 145 pkt 5 i 8 k.p.a. Przy tak wymienionych
podstawach „okres przedawnienia” wynosi 5 lat, po upływie których organy admini-
stracji tracą kompetencję do merytorycznego rozpoznania sprawy (art. 146 § 1
k.p.a.). Prowadzenie postępowania po upływie okresu przedawnienia narusza zasa-
dę trwałości decyzji administracyjnej. Strony postępowania mają prawo oczekiwać,
że po upływie „okresu przedawnienia” ich uprawnienia i obowiązki wynikające z de-
cyzji administracyjnej nie ulegną z tego powodu wzruszeniu.
W skardze kasacyjnej organ rentowy zaskarżył w całości wyrok Sądu Apela-
cyjnego zarzucając naruszenie prawa materialnego, przez: 1) niewłaściwe zastoso-
wanie art. 83a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, polegające na
błędnym przyjęciu, że określane przez ten przepis przesłanki dopuszczalności po-
nownego orzekania przez ZUS w przedmiocie rozstrzygniętym prawomocną decyzją,
znajdują zastosowanie do zaskarżonej decyzji z 27 kwietnia 2004 r., w zakresie w
jakim orzeka ona o podleganiu odwołującego się ubezpieczeniom społecznym w
5
okresie od 23 kwietnia 1998 r. do 30 grudnia 2002 r., pomimo że rozstrzygnięcia ta-
kiego nie obejmowała żadna wcześniejsza, prawomocna decyzja; 2) błędną wykład-
nię art. 83a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, polegającą na przy-
jęciu, że nie jest dopuszczalne ponowne ustalenie obowiązku podlegania ubezpie-
czeniom społecznym, ze względu na ujawnienie okoliczności istniejących przed wy-
daniem prawomocnej decyzji, po upływie 5 lat od daty doręczenia poprzedniej decy-
zji, orzekającej w tym przedmiocie; 3) niezastosowanie art. 1 ust. 1 ustawy z 18
grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospo-
darczą oraz ich rodzin, oraz art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 i art. 13 pkt 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, do rozstrzygnięcia o sytuacji prawnej
odwołującego się w zakresie podlegania ubezpieczeniom społecznym, pomimo że
powyższe przepisy określają przesłanki powstania obowiązku podlegania ubezpie-
czeniom społecznym z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, odpowiednio w
okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 1998 r. i od 1 stycznia 1999 r. do 30 grudnia
2002 r., a sąd drugiej instancji orzekł o niepodleganiu wnioskodawcy tym ubezpie-
czeniom.
Skarżący podniósł także zarzut naruszenia przepisów postępowania, tj. art.
47714
§ 2 k.p.c., polegającej na zmianie orzeczenia sądu pierwszej instancji i poprze-
dzającej go decyzji ZUS, przez orzeczenie o niepodleganiu wnioskodawcy ubezpie-
czeniom społecznym w spornym okresie, pomimo nieustalenia braku okoliczności, z
wystąpieniem których ustawa wiąże powstanie obowiązku podlegania tym ubezpie-
czeniom.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w ca-
łości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona. Przede wszystkim, co trafnie zarzuca skarżący,
podnosząc naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust.
6 i art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) oraz art. 47714
§ 2 k.p.c., Sąd ten uchylił
się od merytorycznego rozpoznania sprawy, ograniczając się do kontroli formalnej
prawidłowości (legalności) zaskarżonej decyzji z 27 kwietnia 2004 r. Tymczasem
przedmiotem postępowania cywilnego, wszczętego odwołaniem od administracyjnej
6
decyzji organu rentowego, nie jest kontrola legalności decyzji, lecz rozstrzygnięcie o
zasadności twierdzenia odwołującego się o istnieniu lub nieistnieniu materialnego
stosunku prawnego lub prawa z zakresu ubezpieczeń społecznych, a w rozpozna-
wanej sprawie rozstrzygnięcie o prawidłowości określenia tytułu podlegania przez
odwołującego się ubezpieczeniom społecznym w okresie objętym sporem. Kwestii tej
Sąd Apelacyjny nie rozważył.
Zamiast tego, jak wyżej wskazano, Sąd zajął się oceną naruszenia przez or-
gan rentowy reguł procedury administracyjnej, wchodząc w rolę odwoławczego orga-
nu administracyjnego. Jednocześnie Sąd Apelacyjny dokonał utożsamienia instytucji
ponownego ustalenia prawa lub zobowiązania stwierdzonego decyzją ostateczną
ZUS - art. 83a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - z instytucją
wznowienia postępowania administracyjnego - art. 145 k.p.a., co jest sprzeczne z
brzmieniem art. 83a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i celem od-
rębnego (od wznowienia postępowania administracyjnego) uregulowania kwestii po-
nownego ustalenia prawa lub zobowiązania stwierdzonego decyzją ostateczną ZUS
w tej ustawie. W szczególności Sąd, ignorując odrębność regulacji zawartej w art.
83a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, uznał, że zaskarżona decy-
zja została wydana na podstawie art. 145 pkt 5 i 8 k.p.a., a w rezultacie wskutek
upływu pięcioletniego okresu z art. 146 § 1 k.p.a. organ rentowy „utracił kompetencję
do merytorycznego rozpoznania sprawy”. Tymczasem art. 83a ust. 1 ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych nie określa granic czasowych wydania decyzji w
przedmiocie ponownego ustalenia prawa lub zobowiązania stwierdzonego decyzją
ostateczną organu rentowego, co oznacza, że może być ona wydana w każdym
czasie, jeżeli zostaną spełnione przesłanki wskazane w tym przepisie (por. uzasad-
nienie uchwały Sądu Najwyższego z 3 października 1996 r., II UZP 18/96,
OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 117).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.
========================================