Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 402/08
POSTANOWIENIE
Dnia 16 kwietnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku M.W.
przy uczestnictwie G.W.
o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym bez zgody pacjenta,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 kwietnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania od postanowienia
Sądu Okręgowego w W.
z dnia 6 lutego 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 6 lutego 2008 r. Sąd Okręgowy w W.
oddalił apelację uczestniczki postępowania G.W. od postanowienia Sądu pierwszej
instancji, uwzględniającego wniosek M.W. o stwierdzenie, że zachodzą przesłanki z
art. 29 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U.
Nr 111, poz. 535, ze zm. - dalej: „uozp”) do przyjęcia uczestniczki postępowania do
szpitala psychiatrycznego bez jej zgody.
Sąd drugiej instancji oparł się na ustaleniach Sądu Rejonowego, z których
wynika, że uczestniczka postępowania ma […] lat, jest […], od 11 lat nie pracuje,
mieszka z mężem i pełnoletnim synem. Od 10 lat jej zachowanie jest niepokojące,
ma trudności w kontaktach z ludźmi, często monologuje, podnosi głos, krzyczy,
utrzymuje że jest śledzona i gwałcona, obwinia męża o poniżanie, bicie i groźby,
odmawia leczenia i przyjmowania leków. Biegła sądowa lekarz psychiatra
stwierdziła u uczestniczki postępowania chorobę psychiczną pod postacią
schizofrenii paranoidalnej. W ocenie biegłej choroba zaburza funkcjonowanie
uczestniczki, a jej nie leczenie spowoduje pogorszenie stanu zdrowia, natomiast
podjęcie leczenia w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę.
Sąd Okręgowy wskazał, że do wniosku, złożonego przez męża G. W.,
dołączone zostało skierowanie do szpitala psychiatrycznego wystawione przez
lekarza psychiatrę, który na podstawie badania uczestniczki przeprowadzonego w
jej domu stwierdził istnienie podejrzenia choroby psychicznej pod postacią
schizofrenii paranoidalnej, wskazał, że uczestniczka z uwagi na tę chorobę nie jest
zdolna do zaspokajania swoich potrzeb życiowych, nie przyjęcie jej do szpitala
spowoduje znaczne pogorszenie jej stanu zdrowia, zaś leczenie w szpitalu
psychiatrycznym stan ten poprawi. Przeprowadzony dowód z opinii biegłego
sądowego lekarza psychiatry potwierdził to rozpoznania oraz ocenę co do rokowań
w razie zaniechania leczenia szpitalnego lub jego podjęcia. Wprawdzie w czasie
przesłuchania na rozprawie biegła wycofała się z zawartego w opinii pisemnej
stwierdzenia, że uczestniczka nie jest zdolna do zaspokajania swoich potrzeb
życiowych, okazało się bowiem, że wykonuje wszystkie czynności życia
3
codziennego, podtrzymała jednak ocenę, że nie umieszczenie w szpitalu
psychiatrycznym spowoduje pogarszanie jej stanu zdrowia.
Sąd Okręgowy uzupełnił na wniosek uczestniczki postępowanie dowodowe
przesłuchując jej matkę i brata, jednak nie dał wiary zeznaniom Z.Ż. uznając, że
stara się ona ochronić córkę przed umieszczeniem w szpitalu psychiatrycznym,
poza tym często zasłaniała się niepamięcią, zaś brat uczestniczki nie interesuje się
siostrą, ani jej sytuacją rodzinną.
Sąd drugiej instancji oddalił zawarty w apelacji wniosek o przeprowadzenie
dowodu z opinii innego biegłego psychiatry stwierdzając, że uczestniczka nie
kwestionowała treści opinii a jedynie jej wnioski, miała możliwość zadawania pytań
biegłej na rozprawie i sam fakt, że opinia nie jest zgodna z oczekiwaniami
uczestniczki postępowania nie może być podstawą do ponownego
przeprowadzenia dowodu.
W konsekwencji Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu pierwszej
instancji zarówno co do rozpoznania u uczestniczki choroby psychicznej jak
i skutków nie skierowania jej na leczenie w szpitalu psychiatrycznym oraz tego, że
spełnione zostały przesłanki z art. 29 uozp do wydania orzeczenia o potrzebie
przyjęcia uczestniczki postępowania do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach uczestniczka
postępowania zarzuciła naruszenie art. 12, 21 ust. 1 i 2 oraz 29 ust. 1 pkt 1 uozp
przez przeprowadzenie badania uczestniczki bez jej zgody i z naruszeniem zasad
art. 21 ust. 1 i 2 a także przez uznanie, że zachodzą podstawy do wydania
orzeczenia o potrzebie przyjęcia uczestniczki do szpitala psychiatrycznego bez jej
zgody, nie rozważenie innych sposobów leczenia, naruszenie art. 233 § 1 k.p.c.
przez dokonanie wadliwej oceny zeznań świadka Z.Ż., naruszenie art. 286 w zw. z
art. 233 § 1 i 2 k.p.c. i art. 31 ust. 1 Konstytucji RP przez oddalenie wniosku o
dopuszczenie dowodu z opinii innego biegłego lub przesłuchanie biegłej na
rozprawie. Wnosiła o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz poprzedzającego
je postanowienia Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania oraz zasądzenia kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, przy stosowaniu przepisów
ustawy o ochronie zdrowia psychicznego należy mieć na względzie jej
fundamentalne założenia, wyrażone w preambule, w przepisach ogólnych – art. 2
ust. 2 oraz licznych przepisach szczególnych, z których wynika, że ochrona praw
osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa a ustawa
określa formy tej ochrony, zaś jednoznaczną intencją ustawodawcy jest
zagwarantowanie osobom z zaburzeniami psychicznymi ochrony ich praw oraz
poszanowania sfery ich wolności i godności osobistej. Tę intencję ustawodawcy
powinny mieć na uwadze sądy wydające orzeczenia w trybie art. 22-29 uozp, które
wkraczają bezpośrednio w sferę wysoko chronionych dóbr osób z zaburzeniami
psychiatrycznymi. Są to przy tym przepisy szczególne, bowiem regułą jest
nieskrępowana możliwość oceny przez każdą osobę samodzielnie zarówno
potrzeby jak i wyboru rodzaju i metod postępowania leczniczego. Sąd powinien
zatem wykładać je ściśle i jako istotną dyrektywę swojego postępowania traktować
wymóg, by rozstrzygnięcie, które poweźmie, było celowe z punktu widzenia dobra
i interesu osoby, której dotyczy (porównaj między innymi postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 14 lutego 1996 r. II CRN 201/95, nie publ., z dnia 12 lutego
1997 r. II CKU 72/96, OSNC 1997/6-7/84 i z dnia27 lutego 2008r. III CSK 318/07).
W sytuacji, gdy zachodzą przesłanki zastosowania art. 29, a więc wydania
orzeczenia o potrzebie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby, o której mowa
w ustępie pierwszym tego przepisu, konieczne jest przede wszystkim uzyskanie
przez wnioskodawcę świadectwa lekarza psychiatry szczegółowo uzasadniającego
potrzebę leczenia w szpitalu psychiatrycznym, wydanego przy zastosowaniu reguł
postępowania przewidzianych w art. 30 uozp. Podobne reguły postępowania
powinny być stosowane przy wydawaniu, na zlecenie sądu, opinii przez biegłego
lekarza psychiatrę mającego ustalić stan zdrowia psychicznego osoby, której
wniosek dotyczy, metody i rodzaj leczenia oraz prognozy w razie nie podjęcia
leczenia szpitalnego.
Z przepisów tych wynika przede wszystkim, że regułą jest przeprowadzenie
badania psychiatrycznego w publicznym zakładzie psychiatrycznej opieki
zdrowotnej, zawiadomienie osoby, która ma być badana, o terminie i miejscu
badania oraz odpowiednie pouczenie o konsekwencjach niestawiennictwa (art. 30
5
ust. 3 i 4 uozp). Badanie w miejscu zamieszkania tej osoby możliwe jest tylko
wyjątkowo, w warunkach określonych w art. 30 ust. 4. Jeżeli osoba, która ma być
poddana badaniu psychiatrycznemu, nie wyraża na nie zgody, stosuje się
odpowiednio art. 21 uozp, a więc przede wszystkim przed przystąpieniem do
badania należy uprzedzić osobę badaną o przyczynach przeprowadzenia badania
bez jej zgody (art. 21 ust. 2 uozp).
Trafny jest zarzut skargi kasacyjnej, że z załączonego do wniosku
zaświadczenia lekarskiego ani z opinii biegłej lekarza psychiatry wydanej na
zlecenie Sądu pierwszej instancji, nie wynika, by procedura ta została zachowana
w stosunku do uczestniczki postępowania. Zaświadczenie lekarskie załączone do
wniosku, jak i opinia biegłego sądowego zostały wydane po przeprowadzeniu
badania uczestniczki w domu, brak jednak informacji, dlaczego badanie nie odbyło
się w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej, zgodnie z wymaganiami art. 30 ust. 3
i 4 uozp, nie ma też informacji, czy uczestniczka wyraziła na nie zgodę, a jeżeli nie
(na co wskazują jej liczne pisma przygotowawcze złożone do akt), czy została
uprzedzona, że przeprowadzone będzie badanie psychiatryczne oraz jaki jest jego
cel (art. 21 ust. 2). Osoba poddawana badaniu psychiatrycznemu jest jego
pomiotem i tak powinna być traktowana przy zachowaniu procedury umożliwiającej
jej uzyskanie świadomości tego, że w określonym celu jest poddawana badaniu
psychiatrycznemu.
Okoliczności przeprowadzenia badania w celu wydania opinii w sprawie nie
zostały także wyjaśnione w czasie przesłuchania biegłej na rozprawie. Nie zostało
również wyjaśnione, na jakiej podstawie biegła w opinii pisemnej stwierdziła, że
uczestniczka jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb
życiowych, z czego wycofała się na rozprawie. Jest to bardzo istotna okoliczność,
bowiem dotyczy jednej z przesłanek, od których wystąpienia zależy
dopuszczalność wydania orzeczenia w trybie art. 29 uozp, a zmiana stanowiska
biegłej w tym przedmiocie może wskazywać na brak dostatecznie wnikliwych badań
i wywiadu oraz przyjęcie pewnego założenia odpowiadającego przesłankom
ustawowym, co może podważać rzetelność zarówno świadectwa załączonego do
wniosku, jak i opinii biegłej. W każdym razie tego rodzaju niejasność niewątpliwie
6
uzasadniała wniosek uczestniczki o przeprowadzenie na rozprawie apelacyjnej
dowodu z uzupełniającej ustnej opinii biegłej (art. 286 k.p.c.).
Uzupełnienie opinii było też konieczne celem ustalenia czy możliwe jest
leczenie powódki w poradni zdrowia psychicznego, a więc zastosowanie środka
mniej uciążliwego dla osoby leczonej. Zgodnie bowiem z art. 12 uozp przy wyborze
rodzaju i metod postępowania leczniczego bierze się pod uwagę nie tylko cele
zdrowotne, ale także interesy oraz inne dobra osoby z zaburzeniami psychicznymi
i dąży do osiągnięcia poprawy stanu zdrowia w sposób najmniej dla tej osoby
uciążliwy. Brak ustaleń Sądu w tym przedmiocie oraz rozważenia możliwości
zastosowania innych, niż przymusowe leczenie w szpitalu psychiatrycznym, metod
leczenia uczestniczki, uzasadnia trafność kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 12
uozp.
Uzasadniony jest także zasadniczy zarzut naruszenia art. 29 ust. 1 pkt 1
ustawy. Skoro bowiem Sąd ustalił, że uczestniczka postępowania zaspokaja
wszystkie swoje potrzeby życiowe, a więc nie zachodzi przesłanka do
umieszczenia jej w szpitalu psychiatrycznym określona w art. 29 ust. 1 pkt 2 uozp,
to orzeczenie o potrzebie przyjęcia uczestniczki do szpitala psychiatrycznego bez
jej zgody wymagało stwierdzenia, że dotychczasowe zachowanie uczestniczki
wskazuje na to, iż nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu
jej zdrowia psychicznego, a więc że występuje przesłanka z art. 29 ust. 1 pkt 1
uozp. Podkreślić należy, że ustawa wymaga prognozy „znacznego” pogorszenia
stanu zdrowia psychicznego osoby objętej postępowaniem w trybie art. 29 ust. 1
pkt 1, nie wystarczy więc samo tylko jego „pogorszenie”. Tymczasem
w rozpoznawanej sprawie Sąd pierwszej instancji przyjął, że biegła ostatecznie
stwierdziła, iż nie leczenie spowoduje pogorszenie stanu zdrowia uczestniczki
postępowania, Sąd drugiej instancji, przyjmując za własne ustalenia i ocenę Sądu
pierwszej instancji jednocześnie wskazał, że w opinii pisemnej biegła stwierdziła, iż
nie przyjęcie uczestniczki do szpitala psychiatrycznego spowoduje dalsze znaczne
pogorszenie jej stanu zdrowia, zaś na rozprawie podała, że nie umieszczenie
uczestniczki w szpitalu psychiatrycznym będzie powodować pogarszanie się jej
stanu psychicznego. Ani opinia biegłej ani stanowiska Sądów obu instancji co do
wystąpienia ustawowej przesłanki orzeczenia o potrzebie umieszczenia
7
uczestniczki w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody nie są zatem jednoznaczne,
a to wykluczało dopuszczalność wydania zaskarżonego orzeczenia bez
stanowczego i jednoznacznego określenia, czy nieprzyjęcie uczestniczki do szpitala
spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego. Perspektywa
„zwykłego” pogorszenia stanu zdrowia nie jest bowiem wystarczająca do wydania
orzeczenia na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 1 uozp.
Z tych wszystkich przyczyn Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone
postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
)
§ 1 oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).