Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 kwietnia 2009 r.
I UK 314/08
Zawarcie umowy o pracę nakładczą wyłącznie w celu niepłacenia wyż-
szych składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej stanowi obejścia prawa (art. 58 § 1 k.c.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca). Sędziowie SN:
Katarzyna Gonera, Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 kwietnia
2009 r. sprawy z powództwa Radosława B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w C. z udziałem zainteresowanego Romana W. - „T.” w K. o
podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o
pracę nakładczą, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 14 maja 2008 r. [...]
I. o d d a l i ł skargę kasacyjną,
II. zasądził od odwołującego się na rzecz pozwanego 120 (sto dwadzieścia) zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z 14 maja 2008 r. oddalił apelację
wnioskodawcy Radosława B. od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku z 25
stycznia 2008 r., którym oddalono jego odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziału w C. z 10 maja 2007 r., stwierdzających, że wnioskodawca
nie podlega ubezpieczeniom z umowy o pracę nakładczą, lecz z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej, gdyż umowa o pracę nakładczą zmierzała do obejścia
prawa przez opłacanie składek znacznie niższych niż z prowadzonej działalności
gospodarczej.
Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawca w czerwcu 2004 r. został objęty
ubezpieczeniem społecznym z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Dnia 1
2
marca 2006 r. zawarł umowę o pracę nakładczą z zainteresowanym Romanem W.,
prowadzącym działalność gospodarczą (firmę T. w K.), w której zobowiązał się do
wykonywania zestawów reklamowych, co polegało na uzyskaniu danych teleadreso-
wych potencjalnych klientów i przekazaniu zaadresowanych kopert nakładcy. Strony
określiły miesięcznie minimalnie 45 kompletów reklamowych i za skompletowanie
jednej przesyłki wynagrodzenie 10 zł. W związku z umową o pracę nakładczą wnio-
skodawca zmienił tytuł ubezpieczeń społecznych z prowadzonej działalności gospo-
darczej na ubezpieczenie w związku z wykonywaniem pracy nakładczej. Wniosko-
dawca nie dochował warunków umowy o pracę nakładczą, gdyż miesięcznie wyko-
nywał około 4 zestawów, uzyskując z tego tytułu przychód w granicach do 160 zł.
Sąd Okręgowy w ocenie prawnej zgodził się z pozwanym, że umowy o pracę nakład-
czą zmierzały do obejścia art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z 13 października 1998 r. o sys-
temie ubezpieczeń społecznych (ustawa o s.u.s.). Chodziło o drugi tytuł podlegania
ubezpieczeniom i opłacanie niższych składek na obowiązkowe ubezpieczenia spo-
łeczne niż wynikające z prowadzonej jednocześnie działalności gospodarczej. Z
umowy o pracę nakładczą wynikały niskie podstawy wymiaru składek w stosunku do
wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu działalności gospodarczej oraz
do wynagrodzenia przewidzianego w § 3 rozporządzenia z 31 grudnia 1975 r. w
sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (rozporzą-
dzenie), zastrzegającego, iż nakładca winien osiągać przychód przynajmniej w wyso-
kości 50% najniższego wynagrodzenia. Wnioskodawca w takiej sytuacji nie mógł po-
woływać się na zbieg tytułów do ubezpieczeń społecznych (art. 9 ust. 2 ustawy o
s.u.s.), skoro umowa o pracę nakładczą została zawarta w celu opłacania składek
bez ograniczeń w zakresie minimalnej podstawy wymiaru składek. Naruszała zatem
art. 58 § 1 k.c.
Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowe ustalenia i ocenę prawną Sądu pierwszej
instancji. Dodatkowo wskazał, że faktyczna realizacja umów o pracę nakładczą
znacznie poniżej umówionej liczby kopert potwierdza rozstrzygnięcie o zamierzonym
obejściu prawa, gdyż osiągane wynagrodzenia z tych umów nie uprawniały do obję-
cia ubezpieczeniem społecznym w sytuacji jednoczesnego podlegania ubezpiecze-
niom społecznym z prowadzonej działalności gospodarczej. Zachowanie wniosko-
dawcy miało na celu zminimalizowanie kosztów związanych z obowiązkiem podlega-
nia ubezpieczeniu w sytuacji prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.
Umowa o pracę nakładczą, której jedynym celem jest uzyskanie prawa wyboru ubez-
3
pieczenia z uwagi na niską składkę, jest sprzeczna z zasadami współżycia społecz-
nego, bowiem jej celem jest świadczenie pracy, „a nie wyłącznie zamiar uniknięcia
obowiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzonej działalności gospodar-
czej i opłacania wiążącej się z tym ubezpieczeniem wyższej składki”.
W skardze kasacyjnej zarzucono: 1. naruszenie art. 58 § 1 k.c., przez jego
błędne zastosowanie i stwierdzenie, iż umowa o pracę nakładczą była zawarta dla
pozoru, gdy z ustaleń wynika, że na jej podstawie była świadczona praca nakładcza
w ograniczonym zakresie i strony umowy wykonywały rzeczywiste obowiązki i prawa
w niej zawarte, a tym samym brak jest jakichkolwiek podstaw do przypisania ich
działaniom próby obejścia prawa; 2. naruszenie § 3 i 27 rozporządzenia z 31 grudnia
1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą, co
doprowadziło do ustalenia, iż aby praca nakładcza była podstawą do odprowadzania
składek na ubezpieczenie społeczne, a umowa do niej zobowiązująca nie mogła być
uznana za umowę pozorną, zmierzającą do obejścia prawa, to wykonawca musi
uzyskiwać dochód w wysokości co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia okre-
ślonego w przepisach szczególnych, podczas gdy z analizy przepisów dotyczących
świadczenia pracy nakładczej nie wynika, żeby nakładca i wykonawca byli ograni-
czeni w możliwości ustalania zakresu pracy nakładczej, jak również kwoty stanowią-
cej wynagrodzenie za świadczona pracę, tym bardziej, iż sam autor rozporządzenia
dopuszcza możliwość osiągania niższych dochodów z „tytułu pracy nakładczej, uza-
leżniając od tego prawo do urlopu wypoczynkowego w § 14 rozporządzenia”.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroków i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania lub uwzględnienie odwołania.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi i zasądzenie kosztów zastępstwa proce-
sowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga nie ma uzasadnionych podstaw i dlatego została oddalona. Czym in-
nym jest sprzeczność czynności prawnej z ustawą, a czym innym czynność mająca
na celu obejście ustawy (art. 58 § 1 k.c.). Można się zgodzić ze skarżącym, że nie
jest nieważna umowa o pracę nakładczą, w której minimalna miesięczna ilość pracy,
określona przez strony, nie zapewnia uzyskania przez wykonawcę co najmniej poło-
wy najniższego wynagrodzenia (§ 3 ust. 1 rozporządzenia). Nie chodzi wówczas o
4
sprzeczność takiej umowy z prawem (ustawą). Prima facie, tym bardziej nie można
by tego powiedzieć o umowach zawieranych przez strony, skoro umówione w niej
145 kompletów po 10 zł, miesięcznie gwarantowałoby połowę ówczesnego najniż-
szego wynagrodzenia. W sprawie nie chodziło jednak tylko o to czy literalna treść
umów o pracę nakładczą nie naruszała przepisów rozporządzenia, lecz o to, jak były
realizowane i czy stanowiły podstawę ubezpieczeń społecznych (art. 6 ust. 1 pkt 2 i 5
ustawy o s.u.s.). Skarżący może zasadnie twierdzić, że nakładca i wykonawca nie
byli ograniczeni w możliwości ustalania zakresu pracy nakładczej, jak również kwoty
stanowiącej wynagrodzenie za świadczoną pracę. Objęte jest to bezpośrednią rela-
cją między stronami umowy i przepisy rozporządzenia (§ 3, 14, 27) nie muszą być
naruszone.
Inna jest sytuacja, gdy umowa formalnie nie sprzeciwia się ustawie, jednak ma
na celu obejście ustawy i z tej przyczyny jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.). Nawet for-
malnie poprawna realizacja umowy w efekcie może zmierzać do obejścia prawa.
Punkt ciężkości skargi łączony z tym, że praca nakładcza była wykonywana i strony
dowolnie mogły określać jej zakres, nie eliminuje skutku nieważności tego zobowią-
zania, w tym przypadku jako podstawy ubezpieczenia społecznego. Zastosowanie
klauzuli nieważności z art. 58 § 1 k.c. jest szczególne (wyjątkowe), a zarazem szero-
kie, gdyż ocenie poddaje się skutki różnych zdarzeń i czynności prawnych. Zarzuty
skargi zatrzymują się na wykonywaniu obowiązków z umowy nakładczej i twierdze-
niu, że z tej racji brak jest podstaw do przypisania obejścia prawa. Nie jest to wystar-
czające do podważenia podstawy prawnej zaskarżonego rozstrzygnięcia.
Skarga podlega rozpoznaniu w granicach podstaw kasacyjnych i ich zarzutów
(art. 39813
§ 1 k.p.c.), przy uwzględnieniu ustaleń faktycznych stanowiących podsta-
wę zaskarżonego wyroku (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Sąd Apelacyjny nie stwierdził (w
uzasadnieniu), że umowa o pracę nakładczą była zawarta dla pozoru. Wówczas jej
nieważność określałby art. 83 k.c. (którego nie powołano w wyroku) i również skarga
nie stawia zarzutu naruszenia tego przepisu. Czym innym jest działanie pozorne,
którego strona podmiotowa i przedmiotowa należy do stanu faktycznego, co ozna-
cza, że dotychczasowe ustalenia Sądu pierwszej instancji, przyjęte przez Sąd drugiej
instancji, są wiążące w ocenie podstawy materialnoprawnej skargi (mimo odwołania
się do art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. skargi nie oparto na podstawie procesowej). Działanie
pozorne strony często składa się na obejście prawa (art. 58 § 1 k.c.). Ustalono je w
niniejszej sprawie. Wnioskodawca wykonywał znikomą ilość pracy z umowy o pracę
5
nakładczą („poniżej 10 % minimalnej normy"). Postanowienia umowy o pracę na-
kładczą z jej realizacją wyraźnie się rozmijały. Uzasadnione jest stwierdzenie, że nie
zachodziła realna potrzeba tej umowy dla obu jej stron, taka jak w typowych umo-
wach o pracę nakładczą. Skarżącemu nie była ona konieczna jako źródło utrzyma-
nia, skoro prowadził działalność gospodarczą a dochód z umowy nakładczej był nie-
wielki, z drugiej strony, sam nakładca nie wymagał większej ilości pracy (takiej jak w
umowie). Sądy ustaliły rzeczywistą przyczynę (kauzę) zawarcia umowy o pracę na-
kładczą i dla rozpoznania skargi jest to wiążące (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Skarżący nie
zawarłby umowy o pracę nakładczą i nie realizowałby jej w znikomym zakresie, tak
jak ustalono, gdyby nie prowadził działalności gospodarczej. Chodziło więc tylko o
przedmiotowe wykorzystanie przepisów o ubezpieczeniu społecznym i stworzenie
formalnej podstawy ubezpieczenia, która nie była realizowana w sposób typowy dla
umowy o pracę nakładczą, a za jedyny cel miała unikanie płacenia składek na ubez-
pieczenia społeczne z prowadzonej działalności gospodarczej.
Sąd Najwyższy rozpoznawał już skargi kasacyjne ubezpieczonych w podob-
nych sprawach (stanach faktycznych i prawnych). W kilku wyrokach z 9 stycznia
2008 r. stwierdzał, że: (1) jeżeli umowa o pracę nakładczą jest zawarta przez przed-
siębiorcę w sposób pozorny, a składki ubezpieczeniowe liczone są od wynagrodze-
nia niższego niż połowa płacy minimalnej, Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma
prawo odmówić objęcia wnioskodawcy korzystniejszym ubezpieczeniem chałupni-
czym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 r., III UK 73/07, Monitor
Prawa Pracy 2008 nr 2, poz. 58); (2) w zakresie nienormowanym przepisami rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wyko-
nujących pracę nakładczą, które przenoszą na te osoby określone uprawnienia pra-
cownicze, do oceny ważności umowy o pracę nakładczą i zobowiązań z niej wynika-
jących mają zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego; (3) wykładnia funkcjonalna i
systemowa przepisów prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych prowadzi do
wniosku o doniosłości prawnej tylko takiej umowy o pracę nakładczą, w której strony
uzgodniły i realizowały rozmiar wykonanej pracy nakładczej w ilości gwarantującej
wynagrodzenie w wysokości co najmniej połowy minimalnego wynagrodzenia za
pracę; (4) pozorna umowa o pracę nakładczą, na podstawie której jej strony nie miały
zamiaru i nie realizowały konstrukcyjnych cech (elementów) tego zobowiązania doty-
czących rozmiaru wykonywanej pracy w ilości gwarantującej wynagrodzenie w wyso-
kości co najmniej połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę, nie stanowi upraw-
6
nionego tytułu podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym osób wykonu-
jących pracę nakładczą (art. 6 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 9 ust. 2 in fine ustawy z
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych); (5) pozorne czynności prawne lub
zachowania naruszające zasady współżycia społecznego nie korzystają z ochrony
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia
2008 r., III UK 74/07, LEX nr 376437; III UK 75/07, OSNP 2009 nr 3-4, poz. 53 i III
UK 77/07, LEX nr 465895).
Zatrudnienie przez nakładcę w tożsamy sposób około 350 osób nie stanowiło
wystarczającego kontrargumentu, gdyż rozpoznaniu w tej sprawie podlegała tylko
indywidualna sprawa skarżącego. Przytoczone wyżej przykłady orzecznictwa na tle
podobnych spraw pokazują, że i ta sprawa nie jest odosobniona, gdyż wskazuje na
realizację określonej metody (schematu) przez ubezpieczonych, polegającej na in-
strumentalnym wykorzystywaniu umowy o pracę nakładczą w celu uniknięcia wyż-
szej składki od rzeczywistej podstawy ubezpieczenia wynikającej z prowadzonej
działalności gospodarczej. Znikoma ilość pracy nakładczej w stosunku do umówionej
nie stanowiła podstawy ubezpieczenia społecznego, gdy jednocześnie wykonawca
prowadził działalność gospodarczą, a umowę o pracę nakładczą zawarł jedynie w
celu niepłacenia składek na ubezpieczenia społeczne z tej działalności (obejścia
prawa - art. 58 § 1 k.c.).
Ustawodawca dostrzegł problem pozornego zbiegu podstaw ubezpieczenia i
dodał przepis art. 9 ust. 2b w ustawie o s.u.s. (od 1 marca 2009 r.), zgodnie z którym
osoba wykonująca pracę nakładczą, prowadząca jednocześnie pozarolniczą działal-
ność, o której mowa w art. 8 ust. 6 pkt 1, podlega obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym z tytułu tej działalności, jeżeli z tytułu wykonywania pracy
nakładczej podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe jest
niższa od obowiązującej tę osobę najniższej podstawy wymiaru składek dla osób
prowadzących pozarolniczą działalność. Może ona dobrowolnie, na swój wniosek,
być objęta ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi również z tytułu wykonywania
pracy nakładczej.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c. O
kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c.
========================================