Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 6 maja 2009 r.
II UZP 2/09
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz, Sędziowie SN: Jolanta Strusińska-
Żukowska, Bogusław Cudowski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 maja 2009 r. sprawy z
wniosku Bank P. SA Oddział w K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddział w C. o zwrot nienależnie wypłaconych świadczeń Alojzego W. na skutek za-
gadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Warsza-
wie z dnia 2 lutego 2009 r. [...]
„Czy dokonana po śmierci posiadacza rachunku bankowego wypłata z tego
rachunku, obejmująca świadczenie emerytalne przekazane za okres po śmierci
uprawnionego, osobie posługującej się kartą płatniczą i kodem identyfikacyjnym,
skutkuje po stronie banku zwolnieniem od obowiązku wypłaty organowi rentowemu
kwoty przekazanej przez ten organ na wyżej wymieniony rachunek bankowy ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Dokonana po śmierci posiadacza rachunku bankowego wypłata z tego
rachunku, obejmująca świadczenie emerytalne przekazane za okres po śmierci
uprawnionego, osobie posługującej się kartą płatniczą i kodem identyfikacyj-
nym, nie zwalnia banku od obowiązku zwrotu organowi rentowemu kwoty
przekazanej na ten rachunek bankowy.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 11 czerwca 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w C. zobowiązał Bank P. SA Oddział w K. do zwrotu nienależnie wypłaconych świad-
czeń emerytalnych Alojzego W. za okres od listopada 2006 r. do kwietnia 2007 r. w
kwocie 5.827,06 zł. Organ rentowy ustalił bowiem, że Alojzy W. zmarł 10 październi-
ka 2006 r. Do ustaleń powyższych doszło na skutek zwrotu do organu rentowego w
2
dniu 26 lutego 2007 r. przesyłki adresowanej do Alojzego W. z adnotacją: „adresat
zmarł” i odpowiedzi na pismo skierowane do Urzędu Stanu Cywilnego w K., który
potwierdził fakt zgonu Alojzego W. pismem, które do organu rentowego wpłynęło w
dniu 10 kwietnia 2007 r. Organ rentowy pismem z dnia 17 kwietnia 2007 r. zwrócił się
następnie do Banku P. SA Oddział w K. o zwrot jako nienależnego świadczenia eme-
rytalnego zmarłego Alojzego W., przekazanego na rachunek w banku w kwocie
5.827.06 zł za okres od listopada 2006 r. do kwietnia 2007 r. albo o udzielenie infor-
macji o osobach, które dokonały wypłat z rachunku.
Bank w dniu wpłynięcia do niego pisma organu rentowego dokonał blokady
rachunku prowadzonego na rzecz zmarłego, a w dniu następnym zablokował karty
płatnicze przynależne do tego rachunku. Jednocześnie poinformował organ rentowy,
że w okresie od 10 października 2006 r. do 14 maja 2007 r. (data wpłynięcia pisma
ZUS do Banku) wszystkie wpływające na rachunek środki były wypłacane w banko-
matach za pomocą karty magnetycznej, w związku z czym nie ma możliwości wska-
zania osób, które pobierały środki z rachunku.
Decyzję organu rentowego zaskarżył Bank P. SA Oddział w K., podnosząc, że
wypłaty z rachunku przy użyciu karty magnetycznej z użyciem kodu identyfikacyjne-
go (PIN) obciążają w pełni posiadacza rachunku, lecz okoliczność, że były one doko-
nywane po śmierci świadczeniobiorcy, świadczy o tym, iż osoba lub osoby podejmu-
jące środki po dniu 10 października 2006 r. dysponowały kartą magnetyczną zmarłe-
go świadczeniobiorcy z kodem identyfikacyjnym, w posiadanie której mogły wejść w
wyniku jej przywłaszczenia lub kradzieży. Uzasadnia to zawiadomienie organów
ścigania przez organ rentowy o popełnieniu przestępstwa przez nieznanych spraw-
ców polegającego na podjęciu świadczeń emerytalnych przekazanych po śmierci
uprawnionego na jego rachunek bankowy i następnie dochodzenie od sprawców, po
ich ustaleniu, podjętych przez nich należności na podstawie art. 84 ustawy o syste-
mie ubezpieczeń społecznych i art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
które wyraźnie zobowiązują do zwrotu świadczeń osoby, które je nienależnie pobrały.
Bank podniósł, że nie powinien zostać zobowiązany do zwrotu świadczeń, w sytuacji
gdy nie mógł on zapobiec podejmowaniu środków z bankomatów po śmierci świad-
czeniobiorcy, o której dowiedział się dopiero 14 maja 2007 r., nie dokonywał bezpo-
średnio wypłaty środków z rachunku bankowego, ani nie posiadał i nie posiada in-
formacji o osobach, które - dysponując kartą magnetyczną i kodem identyfikacyjnym
zmarłego - dokonywały wypłat popełniając przestępstwo. Zdaniem banku, w niniej-
3
szej sprawie istnieje osoba, co do której należy uznać, że zobowiązana jest na pod-
stawie art. 138 ust. 1 ustawy do zwrotu pobranych świadczeń. Jest to osoba, która
po śmierci świadczeniobiorcy w okresie od 28 października 2006 r. do 4 maja 2007 r.
dokonała z rachunku świadczeniobiorcy, jego kartą elektroniczną, 12 wypłat różnych
kwot z bankomatów ośmiu różnych banków na terenie M., S. i K.
Wyrokiem z dnia 15 października 2007 r. Sąd Okręgowy-Sąd Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie zmienił zaskarżoną decyzję ustalając, iż Bank P. SA z
siedzibą w W. - Oddział w K. nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnie wypłaco-
nych świadczeń za okres od listopada 2006 r. do kwietnia 2007 r. w kwocie 5.827,06
zł.
Uzasadniając powyższe rozstrzygnięcie, Sąd w pierwszym rzędzie powołał się
na art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.),
stanowiący, że bank i spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa są zobowią-
zane zwrócić zakładowi kwoty świadczeń przekazane na rachunek w banku lub spół-
dzielczej kasie oszczędnościowo - kredytowej za miesiące następujące po miesiącu,
w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy, oraz na art. 55 ust. 1 pkt 2 ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz.
665 ze zm.), który stanowi, że w przypadku śmierci posiadacza rachunku oszczęd-
nościowego, rachunku oszczędnościowo - rozliczeniowego lub rachunku terminowej
lokaty oszczędnościowej bank jest obowiązany wypłacić z tych rachunków kwotę
równą wpłatom na rachunki dokonanym przez organ wypłacający świadczenie z
ubezpieczenia lub zabezpieczenia społecznego albo uposażenie w stanie spoczyn-
ku, które nie przysługiwały za okres po śmierci posiadacza rachunku, wskazaną we
wniosku organu wypłacającego to świadczenie lub uposażenie, skierowanym do
banku wraz z podaniem numerów rachunku, na które dokonano wpłat.
Sąd zauważył jednak, że stosownie do art. 55 ust. 3 Prawa bankowego, bank
jest zwolniony od wypłaty pełnej lub częściowej kwoty, o której mowa powyżej, jeżeli
przed otrzymaniem wniosku organu wypłacającego świadczenie lub uposażenie do-
konał z tych rachunków wypłat innym uprawnionym osobom, które to wypłaty nie po-
zwalają zrealizować wniosku w całości lub części, oraz w terminie 30 dni od otrzy-
mania wniosku poinformuje o tym organ rentowy, wraz ze wskazaniem osób, które
pobrały wypłaty.
4
Przenosząc powyższe regulacje na grunt niniejszej sprawy, sąd podniósł, że
świadczenia emerytalne, które wpłynęły po dniu 10 października 2006 r. i wpływały
do kwietnia 2007 r. na konto Alojzego W. stanowiły świadczenia nienależne. Wypłaty
z rachunku Alojzego W. były dokonywane po jego śmierci od 28 października 2006 r.
do 4 maja 2007 r., a więc w okresie kiedy Bank P. SA nie posiadał jeszcze informacji,
że posiadacz rachunku nie żyje. Bank P. SA pismem z dnia 17 maja 2007 r. powia-
domił organ rentowy o blokadzie rachunku oraz o zablokowaniu kart płatniczych
przynależnych do rachunku, a także o wypłatach w okresie od 10 października 2006
r. do 14 maja 2007 r. wszystkich wpływających na rachunek środków w bankomatach
za pomocą karty magnetycznej, czym spełnił obowiązek wynikający z art. 55 ust. 3
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe.
Według Sądu Okręgowego, interpretując przepis art. 138a ustawy o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie można pominąć dyspozycji
zawartej w art. 55 ust. 1 pkt 2 i ust. 3 ustawy Prawo bankowe, bowiem przepisy te
modyfikują normę zawartą w art. 138a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych. Zestawienie przepisów obu cytowanych ustaw wyraźnie
wskazuje, iż bank nie ma obowiązku zwrócić organowi wnioskującemu z rachunków
zmarłego posiadacza nadpłaconych świadczeń, jeżeli przed złożeniem przez organ
rentowy wniosku o zwrot tego świadczenia dokonano wypłat na rzecz innych osób.
Wypłacanie przez bank świadczeń na rzecz innych podmiotów uniemożliwia zreali-
zowanie wniosku o zwrot nadpłaconego świadczenia w całości lub w części.
W ocenie Sądu pierwszej instancji w niniejszej sprawie bank spełnił wymaga-
nia określone w cytowanych przepisach, zwalniając się tym samym z obowiązku
zwrotu nadpłaconego świadczenia emerytalnego. Bank nie miał bowiem żadnego
wpływu na wypłaty w okresie od 28 października 2006 r. do 4 maja 2007 r. z ra-
chunku przy użyciu karty magnetycznej z użyciem kodu identyfikacyjnego (PIN).
Apelację od powyższego wyroku złożył organ rentowy, zaskarżając go w cało-
ści i zarzucając naruszenie art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz art. 55 ustawy z dnia 29 sierp-
nia 1997 r. Prawo bankowe przez ich błędną wykładnię. Apelujący wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania.
W uzasadnieniu apelacji organ rentowy podniósł, że podstawą prawną żąda-
nia zwrotu spornej kwoty jest art. 138a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, który nakłada na bank bezwzględny obowiązek zwrotu
5
kwot świadczeń przekazanych na rachunek w banku za miesiące następujące po
miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy. Przepis ten nie przewiduje
żadnych okoliczności zwalniających z tego obowiązku, nie ma więc znaczenia brak
wiedzy o śmierci świadczeniobiorcy, czy dokonanie na rachunku operacji finanso-
wych. Według organu rentowego, odwołujący się w sprawie Bank nie wykazał oko-
liczności określonych w art. 55 ust. 3 Prawa bankowego, wyłączających jego obowią-
zek zwrotu świadczeń przekazanych za okres po śmierci świadczeniobiorcy. Otrzy-
manej przez organ rentowy informacji o fakcie i sposobie dokonania wypłat z ra-
chunku nie można bowiem, zdaniem organu rentowego, uznać za spełnienie wy-
mogu z art. 55 ust. 3 Prawa bankowego w sytuacji, gdy nie doszło do imiennego
wskazania osób, które pobrały sporne kwoty.
Rozpoznając powyższą apelację Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie postanowieniem z dnia 2 lutego 2009 r. przedstawił w
trybie art. 390 § 1 k.p.c. do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie
prawne budzące poważne wątpliwości o następującej treści: „Czy dokonana po
śmierci posiadacza rachunku bankowego wypłata z tego rachunku, obejmująca
świadczenie emerytalne przekazane za okres po śmierci uprawnionego, osobie po-
sługującej się kartą płatniczą i kodem identyfikacyjnym, skutkuje po stronie banku
zwolnieniem od obowiązku wypłaty organowi rentowemu kwoty przekazanej przez
ten organ na wyżej wymieniony rachunek bankowy”.
W uzasadnieniu powyższego postanowienia sąd wskazał, że Sąd Apelacyjny
w Warszawie w orzeczeniach z dnia 31 marca 2008 r. (III AUa 197/08), z dnia 14
marca 2008 r. (III AUa 131/07), z dnia 24 kwietnia 2008 r. (III AUa 315/08), z dnia 16
kwietnia 2008 r. (III AUa 215/08), z dnia 6 marca 2008 r. (III AUa 111/08) oraz z dnia
19 lutego 2008 r. (III AUa 60/08), wydanych w analogicznych, jak w niniejszej spra-
wie, stanach faktycznych, przyjął, że bank nie może być obciążony obowiązkiem
zwrotu niewątpliwie nienależnych świadczeń. Sąd podniósł, że Sąd Apelacyjny w
Warszawie przyjmował jednak różną argumentację, uzasadniając przyjęte rozwiąza-
nie o zwolnieniu banku z odpowiedzialności. W niektórych przypadkach przyjmował,
że taki obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia z mocy art. 138 ust. 1 i 3 ustawy
o emeryturach i rentach obciąża osobę, aczkolwiek aktualnie nieustaloną z imienia i
nazwiska, która dokonała wypłaty z bankomatu legitymując się kartą płatniczą i ko-
dem identyfikacyjnym, jako inną osobę, niż wskazana w decyzji organu rentowego.
W innych przypadkach sąd stwierdzał, że uregulowany w art. 138a ustawy o emery-
6
turach i rentach obowiązek zwrotu przez bank Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
kwot świadczeń przekazanych na rachunek w banku za miesiące przypadające po
miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy, jest obowiązkiem dotyczą-
cym zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w warunkach, których nie obejmuje
swoim zakresem art. 138 tejże ustawy i bank nie może być zobowiązany do zwrotu
kwot świadczeń pobranych nienależnie przez inne osoby, w tym przede wszystkim
przez osoby, które kwoty te pobrały z rachunku bankowego przy użyciu karty ban-
komatowej zmarłego posiadacza rachunku, na dodatek w takim okresie, który unie-
możliwiał bankowi wstrzymanie jakichkolwiek operacji na koncie zmarłego posiada-
cza rachunku. W niektórych orzeczeniach przyjmowano również, że osobami upraw-
nionymi w myśl art. 55 ust. 3 Prawa bankowego są osoby, które dokonały wypłaty z
użyciem karty bankomatowej zmarłego i udostępnionego im numeru PIN.
Zdaniem Sądu drugiej instancji poglądy przyjęte przez Sąd Apelacyjny w War-
szawie we wskazanych wyżej sprawach nie są do końca trafne. Przede wszystkim
skład pytający zauważył, że art. 130 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych stanowi, że świadczenia wypłaca się za miesiące
kalendarzowe w dniu ustalonym w decyzji organu rentowego jako termin płatności
świadczeń, osobom uprawnionym, za pośrednictwem osób prawnych prowadzących
działalność w zakresie doręczania świadczeń, albo na wniosek tej osoby na jej ra-
chunek w banku lub w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej. Zatem wy-
płata emerytur i rent następuje w cyklach miesięcznych w dniu ustalonym w decyzji
organu rentowego jako termin płatności świadczeń w sposób przewidziany w usta-
wie. Należy wobec tego przyjąć, że dokonanie wpłaty na rachunek uprawnionego w
banku oznacza dokonanie wypłaty świadczenia. Jeżeli rachunek jest rachunkiem
indywidualnym, oznacza to wypłatę należności na rzecz uprawnionego będącego po-
siadaczem rachunku. Sąd podkreślił, że w przedmiocie skutku prawnego powierzenia
bankowi środków pieniężnych nie ma zgodności, czy następuje tym samym przejście
własności tych środków na bank i w zamian powstanie po stronie posiadacza ra-
chunku wierzytelność o ich zwrot. Przeważa jednak pogląd, że umowa rachunku
bankowego oparta jest na konstrukcji depozytu nieprawidłowego, zwykle zawierając
także cechy umowy zlecenia (art. 734 k.c., uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20
listopada 1992 r., III CZP 138/92, OSNC 1993 nr 6, poz. 96). W umowie depozytu
nieprawidłowego własność przedmiotu przechowania przechodzi na przechowawcę z
chwilą wydania mu przedmiotu przechowania (umowa realna). Umowa rachunku
7
bankowego ma natomiast charakter konsensualny, jednak wpłata środków na rachu-
nek w wykonaniu zawartej już umowy powoduje nabycie ich własności przez bank.
Sąd podniósł następnie, że w niniejszej sprawie istnieje jeszcze jeden element
mający istotne znaczenie, a mianowicie dokonanie wpłaty przez organ rentowy na
rachunek bankowy świadczeń, do których prawo ustało w związku ze śmiercią
uprawnionego, po jego śmierci. Śmierć posiadacza rachunku bankowego skutkuje
albo rozwiązaniem umowy rachunku - jeżeli tak przewidziano w umowie - albo wstą-
pieniem spadkobierców w prawa i obowiązki zmarłego - spadkobiercy stają się po-
siadaczami rachunku (art. 922 k.c.).
Sąd zauważył, że przepis art. 138a jest zamieszczony w rozdziale 4 działu IX
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, normującym
zasady zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, egzekucję i potrącenia ze świad-
czeń. Stwierdził następnie, że nie ma żadnych podstaw do kwestionowania stanowi-
ska Sądu Najwyższego wyrażonego w uchwale z dnia 13 czerwca 2006 r., II UZP
7/06, że jest to przepis dotyczący zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w wa-
runkach, których nie obejmuje swoim zakresem art. 138 ustawy o emeryturach i ren-
tach. Ten ostatni przepis w ust. 2 pkt 1 definiuje świadczenia pobrane nienależnie
jako wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie
prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli
osoba je pobierająca była pouczona o braku takiego prawa. Przepis art. 138 ust. 1
wprowadza natomiast obowiązek zwrotu takiego nienależnie pobranego świadczenia
i obciąża nim osobę, która je pobrała.
Śmierć osoby uprawnionej do emerytury powoduje ustanie prawa do świad-
czenia (art. 101 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych). Świadczenia wypłacone przez organ rentowy za miesiące przypadają-
ce po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy, mają zatem charakter
wypłaconych nienależnie. Zważywszy na przyczynę ustania prawa do świadczenia
tego rodzaju wypłata może nastąpić jedynie na rzecz innej niż świadczeniobiorca
osoby bądź na rachunek bankowy - w warunkach uniemożliwiających przypisanie
takiej wypłaty jakiejkolwiek osobie. W ocenie sądu, jeżeli tego rodzaju świadczenie
wypłacono osobie trzeciej, to zastosowanie znajdzie art. 138 ust. 3 ustawy o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zgodnie z którym za niena-
leżnie pobrane świadczenia uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn
8
niezależnych od organu rentowego innej osobie niż wskazana w decyzji tego organu.
Do zwrotu takich świadczeń jest wówczas zobowiązana osoba, która je pobrała.
Skład pytający podkreślił, że nie budziło wątpliwości Sądu Najwyższego przy
wydaniu wspomnianej uchwały z 13 czerwca 2006 r., że wpłata tego rodzaju świad-
czeń na rachunek wspólny świadczeniobiorcy i osoby trzeciej (osób trzecich) jest
równoznaczna z wypłaceniem świadczenia innej osobie w powyższym rozumieniu. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, mając na uwadze normę wynikającą z przepisu art. 130
ust. 2 ustawy, dokonania wpłaty na rachunek indywidualny w banku osoby uprawnio-
nej po jej śmierci nie można potraktować jako wypłacenia - z przyczyn niezależnych
od organu rentowego - świadczenia innej osobie, niż wskazana w decyzji organu
rentowego. Wypłacając nienależne świadczenia w sposób, jaki przewiduje ustawa,
poprzez ich wpłatę na rachunek w banku świadczeniobiorcy, organ rentowy nie wy-
płacił ich bowiem osobie innej niż wskazana w jego decyzji. Świadczenia za niena-
leżnie pobrane w rozumieniu art. 138 ust. 1 w związku z ust. 3 ze skutkiem obowiąz-
ku jego zwrotu można uznać jedynie w sytuacji, gdy organ wypłacił je osobie innej. Z
tego względu okoliczność, że następnie dochodzi do pobrania wpłaconych świad-
czeń przez inne osoby zidentyfikowane w danym momencie, bądź nie, nie będzie
miała znaczenia dla oceny, czy została zrealizowana w stanie faktycznym hipoteza
normy konstruowanej na podstawie art. 138 ust. 1 i 3 ustawy.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, w sytuacji, gdy dochodzi do pobrania przez
inną osobę z indywidualnego rachunku bankowego świadczeniobiorcy wpłaconych
na ten rachunek środków tytułem świadczenia za czas po śmierci uprawnionego, nie
są spełnione przesłanki, od których uzależnione jest uznanie, że nastąpiło nienależ-
ne pobranie świadczenia w rozumieniu ust. 3 w związku z ust.1 art. 138. Nie docho-
dzi bowiem do wypłacenia świadczenia osobie innej niż wskazana w decyzji organu
rentowego, przeciwnie ma miejsce wpłata nienależnego już świadczenia na indywi-
dualny rachunek bankowy, a następnie z tego rachunku pobierane są środki wpłaco-
ne przez organ rentowy. Pojęcie świadczeń wypłaconych z przyczyn niezależnych od
organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu nie obejmuje -
jako następnej czynności - pobrania tych środków z rachunku indywidualnego. Przy-
jęcie takiej wykładni opartej na wykładni literalnej i systemowej w ramach aktu praw-
nego, jakim jest ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, prowadziłoby do wniosku, że w sytuacji pobrania przez inną osobę z rachunku
wpłaconych przez organ rentowy nienależnych świadczeń organ ten, w przypadku
9
wskazania przez bank osób, które pobrały te środki, nie będzie uprawniony do żąda-
nia ich zwrotu na podstawie art. 138 ust. 3 w związku z ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach, ale będzie zmuszony do skorzystania z powództwa cywilnego. W ocenie
sądu powstaje pytanie, czy ustawodawca zmierzał do osiągnięcia takiego skutku,
poszerzając definicję nienależnego świadczenia. Jednakże z drugiej strony uznanie,
że w każdej sytuacji, gdy dochodzi do pobrania z rachunku kwot wpłaconych nań
nienależnych świadczeń, przez inne osoby, zidentyfikowane w danym momencie
bądź nie, obowiązek zwrotu obciąża tylko i wyłącznie te osoby i wyprzedza obowią-
zek banku zwrotu kwot świadczeń za miesiące po miesiącu, w którym zmarł świad-
czeniobiorca, oznaczałoby, że po stronie banku nie powstaje obowiązek zwrotu kwot
wpłaconych przez organ rentowy i następnie przez inne osoby wypłaconych z ra-
chunku, ponieważ po stronie tych osób z mocy art. 138 ust. 3 w związku z ust. 1 po-
wstaje obowiązek zwrotu wyprzedzający obowiązek banku, statuowany przez art.
138a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Przyjęcie powyższego stanowiska prowadziłoby, w ocenie Sądu Apelacyj-
nego, do zanegowania bezwzględnego charakteru obowiązku dokonania przez bank
wypłat na rzecz organu rentowego i zanegowania sensu regulacji z art. 55 ust. 3
Prawa bankowego, bowiem po stronie banku, który wskazałby, że kwota świadczeń
nienależnych za miesiące po śmierci uprawnionego wpłacona na rachunek została
następnie pobrana przez jakiekolwiek osoby, uprawnione bądź nie, nie powstawałby
obowiązek wypłaty tej kwoty na rzecz organu rentowego.
Sąd Apelacyjny zauważył tymczasem, że art. 138a ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych statuuje obowiązek banku zwrotu
kwoty świadczeń przekazanych na rachunek w banku lub spółdzielczej kasie
oszczędnościowo-kredytowej za miesiące następujące po miesiącu, w którym nastą-
piła śmierć świadczeniobiorcy. Obowiązek ten ma charakter bezwzględny i nie są
przewidziane żadne okoliczności zwalniające z jego stosowania. Bank powinien więc
zwrócić przekazane przez organ rentowy kwoty świadczeń, niezależnie od tego, czy
wiedział, czy nie wiedział o śmierci posiadacza rachunku oraz niezależnie od tego,
czy wykonał jakieś operacje związane ze złożonymi dyspozycjami posiadacza lub
innych osób uprawnionych, gdy nie wiedział o śmierci posiadacza rachunku. Sąd
podkreślił, że przepis art. 138a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych nie precyzuje, w przeciwieństwie do art. 55 Prawa bankowego, z
10
czyjego rachunku ma nastąpić zwrot przekazanych kwot. W świetle art. 138a ustawy
o emeryturach i rentach wystarczy, że jest to „rachunek w banku".
Sąd wskazał następnie, że okoliczności zwalniające bank z obowiązku zwrotu
niezależnych świadczeń są przewidziane w Prawie bankowym. Treść art. 55 ust. 1
pkt 2 i ust. 3 Prawa bankowego wskazuje, iż bank po złożeniu wniosku - spełniające-
go wymogi określone w tym przepisie - o zwrot nadpłaconych świadczeń zobowiąz-
any jest zwrócić je organowi wnioskującemu z rachunków zmarłego posiadacza, o ile
przed złożeniem tego wniosku nie dokonano wypłat innym uprawnionym osobom,
które to wypłaty uniemożliwiają zrealizowanie wniosku w całości lub w części. Jeżeli
zaś doszło do tego rodzaju wypłat, bank jest zwolniony z obowiązku wypłaty w cało-
ści lub w części, informując o tym w terminie 30 dni organ wypłacający świadczenie i
wskazując osoby, które pobrały świadczenie. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, z powyż-
szego wynika, że z obowiązku nałożonego na bank w art. 138a ustawy o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a powtórzonego w art. 55 ust.1
pkt 2 Prawa bankowego, bank ten może się zwolnić, jeśli przed otrzymaniem wnio-
sku organu rentowego o zwrot wpłaconych kwot dokonał wypłat uprawnionym oso-
bom - a więc wypłata nieuprawnionym osobom nie jest objęta hipotezą normy - tylko
w przypadku, gdy w terminie 30 dni od otrzymania wniosku poinformuje o tym organ
rentowy i wskaże osoby, które pobrały wypłaty.
Sąd podkreślił więc, że przyjęcie wobec tego, iż dokonanie wypłaty środków -
wpłaconych przez organ rentowy za miesiące po śmierci uprawnionego - jakimkol-
wiek osobom - skutkuje brakiem możliwości powstania po stronie banku obowiązku z
art. 138a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i
art. 55 ust. 1 pkt 2 Prawa bankowego, jest sprzeczne z tymi regulacjami. Jego zda-
niem jedyną możliwością zwolnienia się banku z obowiązku o bezwzględnym cha-
rakterze jest wypełnienie przesłanek z art. 55 ust. 3 Prawa bankowego, czyli powia-
domienie organu rentowego w określonym terminie o dokonaniu wypłat z rachunku
innym uprawnionym osobom oraz wskazanie tych osób. Stosownie do powyższego
przepisu, wskazanie to winno dotyczyć innych uprawnionych osób i być imienne,
zważywszy na cel tej regulacji, jakim jest ułatwienie właściwemu organowi rento-
wemu poszukiwania osób, od których będzie mógł dochodzić świadczeń nienależ-
nych.
Sąd Apelacyjny w Warszawie podkreślił, że w powyższym zakresie w orzecz-
nictwie rozbieżności wywołała kwestia, czy poinformowanie przez bank, że wypłaty z
11
rachunku wpłaconych nań świadczeń dokonane zostały przez osobę niezidentyfiko-
waną z tej przyczyny, że miały miejsce przy użyciu karty płatniczej z bankomatów,
może być w świetle powyższego przepisu uznane za wystarczające do zwolnienia
się banku z obowiązku wypłaty organowi rentowemu kwot równych wpłatom na ra-
chunek po śmierci uprawnionego.
W jednym z powołanych wcześniej orzeczeń Sąd Apelacyjny w Warszawie
przyjął w odniesieniu do kart płatniczych, będących prawnym środkiem dysponowa-
nia środkami pieniężnymi z konta bankowego, że zgodnie z ustawą z dnia 12 wrze-
śnia 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, poz. 1385 ze
zm.) posiadacza rachunku nie obciążają operacje dokonane przy użyciu elektronicz-
nego instrumentu płatniczego, których zlecenia nie potwierdził, ale obciążają go ope-
racje dokonane przez osoby, którym udostępnił kartę płatniczą lub ujawnił kod iden-
tyfikacyjny (art. 5 i art. 28 ust. 1). W konsekwencji osoba dysponująca kartą płatniczą
i numerem PIN, niezbędnym do skorzystania z bankomatu jest osobą uprawnioną do
podjęcia wypłaty, chyba że posiadacz zgłosił utratę karty płatniczej. Dalej Sąd Apela-
cyjny wywiódł, że funkcjonujący system podejmowania środków płatniczych przy
użyciu bankomatu uniemożliwia zidentyfikowanie osoby posługującej się kartą płatni-
czą z użyciem właściwego numeru PIN. W takiej sytuacji bank jest zwolniony od
wskazania osoby, która pobrała wypłatę, bowiem jest to niemożliwe. W dacie doko-
nywania wypłat bank nie dysponuje bowiem danymi dającymi podstawę do unieważ-
nienia konkretnej karty płatniczej.
Stanowisko powyższe może być jednak, w ocenie składu pytającego, uznane
za dotknięte mankamentem w odniesieniu do twierdzenia, że osoba dysponująca
kartą płatniczą i kodem identyfikacyjnym jest uprawniona w tym wypadku do wypłaty
gotówki. W świetle art. 20 ust. 1 ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych
karta płatnicza może być używana wyłącznie przez osobę, której dane identyfikacyj-
ne zostały umieszczone na karcie, ewentualnie, gdy przewiduje to umowa, przez
użytkownika karty. W sytuacji, gdy posiadacz rachunku bankowego i przypisanej do
niego karty zmarł przed dokonaniem operacji, których przeprowadzenia uprzednio
nie zlecał, to operacje takie powinny być potraktowane jako operacje dokonane przez
osoby nieuprawnione (art. 5 ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych).
Sam fakt dysponowania kartą płatniczą i posiadania znajomości kodu identyfikacyj-
nego nie czyni osoby dokonującej operacji za pomocą tej karty - wypłaty gotówki z
bankomatu - osobą uprawnioną, jeżeli osoba taka w świetle powołanego wyżej art.
12
20 ust. 1 ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych nie jest uprawniona do
używania karty lub posługuje się nią wbrew woli i wiedzy jej posiadacza. W sytuacji
posługiwania się kartą płatniczą zmarłego świadczeniobiorcy nie sposób mówić o
dobrowolności udostępnienia karty lub kodu innym osobom w odniesieniu do opera-
cji, które dotyczą wpłaconych na rachunek nienależnych świadczeń.
Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny w składzie zadającym niniejsze
pytanie prawne bardziej skłaniałby się w kierunku uznania, że wypłata gotówki z ra-
chunku bankowego zmarłego świadczeniobiorcy przez inne osoby za pomocą karty
płatniczej przy użyciu prawidłowego kodu identyfikacyjnego nie jest dokonaniem wy-
płaty innym uprawnionym osobom w rozumieniu art. 55 ust. 3 Prawa bankowego.
Takie stanowisko, w ocenie Sądu Apelacyjnego, jest uzasadnione również z tego
względu, że ryzyko wprowadzenia do obrotu kart płatniczych obciąża profesjonalistę,
który z tego tytułu uzyskuje korzyści. Organ rentowy wpłacając kwotę świadczenia na
indywidualny rachunek bankowy nie ma żadnego wpływu, na to kto wpłacone prze-
zeń kwoty i w jaki sposób podejmuje z rachunku.
Dlatego też, analizując przesłanki zwolnienia banku z obowiązku zwrotu
świadczeń należy zwrócić uwagę, że w art. 55 ust. 3 Prawa bankowego oprócz ko-
nieczności wykazania dokonania wypłaty innym uprawnionym osobom, jest też
mowa o wskazaniu osób, które podjęły wypłaty. Niemożliwości podania danych –
imion i nazwisk - osób, które pobrały za pomocą karty bankomatowej kwoty przeka-
zane przez organ rentowy nie można, jak się wydaje przypisywać takiego znaczenia,
aby wystarczające było wskazanie osób niezidentyfikowanych, których odszukanie w
niektórych przypadkach ma szanse powodzenia. Takiej interpretacji wbrew literalnej
wykładni przepisu przyjąć nie sposób, bowiem nie przemawiają za tym względy ce-
lowe, czy funkcjonalne, a nie można uznać, aby inny podmiot, niż bank ponosił ryzy-
ko wprowadzenia kart płatniczych do obrotu.
Z tych względów Sąd Apelacyjny w składzie kierującym powyższe pytanie
prawne do rozpoznania stwierdził, że dokonana po śmierci posiadacza indywidual-
nego rachunku bankowego wypłata z tego rachunku, obejmująca świadczenie eme-
rytalne przekazane za okres po śmierci uprawnionego, osobie posługującej się kartą
płatniczą i kodem identyfikacyjnym, skutkuje po stronie banku zwolnieniem od obo-
wiązku wypłaty organowi rentowemu kwoty przezeń przekazanej na powyższy ra-
chunek, wyłącznie po wykazaniu podlegających ścisłej wykładni przesłanek określo-
nych w art. 55 ust. 3 Prawa bankowego.
13
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu niniejszego zagad-
nienia prawnego należy uznać za uzasadnione z dwóch powodów. Po pierwsze, za-
gadnienie prawne budzi poważne wątpliwości. Po drugie, wywołuje też w orzecznic-
twie sądów powszechnych rozbieżności. Sąd Apelacyjny w składzie zadającym ni-
niejsze pytanie prawne skłania się do uznania, że wypłata gotówki z rachunku ban-
kowego zmarłego świadczeniobiorcy po jego śmierci, osobie posługującej się kartą
płatniczą i kodem identyfikacyjnym, nie jest dokonaniem wypłaty innym uprawnionym
osobom w rozumieniu art. 55 ust. 3 Prawa bankowego. W związku z tym, zdaniem
Sądu Apelacyjnego, bank może uwolnić się od obowiązku zwrotu kwoty przekazanej
na ten rachunek, wyłącznie po wykazaniu, podlegających ścisłej wykładni, przesła-
nek określonych w art. 55 ust. 3 Prawa bankowego.
Rozstrzygany problem wywołał zasadnicze rozbieżności w orzecznictwie są-
dów powszechnych. W powołanych wcześniej orzeczeniach Sądy Apelacyjne uzna-
wały bowiem, w analogicznych stanach faktycznych, że bank nie może być obcią-
żony obowiązkiem zwrotu kwot wpłaconych przez organ rentowy na rachunek zmar-
łego świadczeniobiorcy. Sądy przyjmowały, że art. 55 Prawa bankowego nie dotyczy
kart płatniczych, albo że ktoś kto znał PIN i dysponował kartą płatniczą jest osobą
uprawnioną w rozumieniu art. 55 ust. 3 Prawa bankowego. Dodatkowo przyjmowano
(III AUa 409/08, LexPolonica 2013047), że z uwagi na śmierć posiadacza rachunku,
przekazana na jego rachunek bankowy emerytura za miesiąc przypadający po jego
śmierci, jako świadczenie nienależne, stanowi dług spadkowy, za który odpowie-
dzialność ponoszą spadkobiercy zgodnie z regulacjami zawartymi w Kodeksie cywil-
nym. Organ, który wypłacił świadczenie nienależne może zatem w stosunku do tych
osób kierować swoje żądanie.
Jak podnosił skarżący, w postępowaniu apelacyjnym, w innych orzeczeniach
Sądów Apelacyjnych zapadały też odmienne rozstrzygnięcia.
Podstawowy problem wynika z tego, że zwrot świadczeń przez bank jest ure-
gulowany zarówno w art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39,
poz. 353 ze zm.) oraz w art. 55 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe
(jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.). Zgodnie z art. 138a ustawy
14
emerytalnej bank jest zobowiązany zwrócić Zakładowi kwoty świadczeń przekazane
na rachunek w banku za miesiące następujące po miesiącu, w którym nastąpiła
śmierć świadczeniobiorcy. Przepis art. 144 ust. 1 stosuje się odpowiednio. Natomiast
według art. 55 ust. 1 pkt 2 Prawa bankowego w przypadku śmierci posiadacza ra-
chunku bank jest obowiązany wypłacić z rachunku kwotę równą wpłatom dokonanym
przez organ rentowy za okres po śmierci posiadacza rachunku, wskazaną we wnio-
sku organu wpłacającego to świadczenie, skierowanym do banku wraz z podaniem
numerów rachunków, na które dokonano wpłat. Zgodnie z art. 55 ust. 3 Prawa ban-
kowego, bank jest zwolniony od wypłaty pełnej lub częściowej kwoty, jeżeli przed
otrzymaniem wniosku organu wpłacającego świadczenie dokonał z tych rachunków
wypłat innym uprawnionym osobom, które to wypłaty nie pozwalają zrealizować
wniosku w całości lub części, oraz w terminie 30 dni od otrzymania wniosku poinfor-
muje o tym ten organ, wraz ze wskazaniem osób, które pobrały wypłaty. Oba powyż-
sze przepisy są przepisami szczególnymi w stosunku do art. 138 ust. 1 ustawy eme-
rytalnej, który stanowi o ogólnej regule zwrotu nienależnie pobranego świadczenia.
W związku z powyższym konieczne jest wstępne rozstrzygnięcie wzajemnej
relacji przepisów art. 138a ustawy emerytalnej i art. 55 ust. 3 Prawa bankowego. W
doktrynie prezentowany był pogląd, że z zestawienia przepisów art. 55 Prawa ban-
kowego oraz art.138a ustawy emerytalnej może wynikać, że art. 55 ma charakter lex
specialis, jak i również, że art. 55 stanowi jedynie o formach zwrotu i jedynie w tym
zakresie stanowi lex specialis w stosunku do art. 138a (K. Zajączkowska-Werem-
czuk: Obowiązek zwrotu przez bank nienależnie wypłaconych świadczeń przez ZUS,
Prawo bankowe 2006 nr 11, s. 102 i nast.). Bardziej uzasadnione jest przyjęcie, że
art. 138a ustawy emerytalnej stanowi jedynie podstawę do wydania decyzji w przed-
miocie zwrotu tego rodzaju świadczenia wpłaconego na rachunek bankowy. Można
więc uznać, że pomiędzy powyższymi normami nie zachodzi sprzeczność wymaga-
jąca usunięcia za pomocą reguł kolizyjnych (por. uzasadnienie uchwały Sądu Naj-
wyższego z dnia 13 czerwca 2006 r., II UZP 7/06, Monitor Prawa Pracy 2006 nr 10,
poz. 547, jakkolwiek rozstrzygnięcie dotyczyło wypłat z rachunku wspólnego i nie
może być przenoszone na stany faktyczne dotyczące wypłat z rachunku za pomocą
kart płatniczych).
Należy więc stwierdzić, że bank może zwolnić się od obowiązku zwrotu pełnej
lub częściowej kwoty, o której mowa w art. 55 ust. 1 pkt 2, jeżeli zgodnie z przepisem
art. 55 ust. 3 Prawa bankowego spełnione zostaną łącznie dwie przesłanki: 1. przed
15
otrzymaniem wniosku dokonał z tych rachunków wypłat „innym uprawnionym oso-
bom”, które to wypłaty nie pozwalają zrealizować wniosku w całości lub części, 2. w
terminie 30 dni od otrzymania wniosku poinformuje o tym ten organ, wraz ze wska-
zaniem osób, które pobrały wypłaty.
Należy również zauważyć, iż jak słusznie wskazał pytający Sąd, używanie kart
płatniczych jest uregulowane w ustawie z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych
instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, poz. 1385). Z przepisów tych wynika, że
karta płatnicza może być używana wyłącznie przez osobę, której dane identyfika-
cyjne zostały umieszczone na karcie płatniczej (art. 20 ust. 1) oraz iż posiadacza
karty obciążają operacje dokonane przez osoby, którym udostępnił kartę płatniczą
lub ujawnił kod identyfikacyjny (art. 28 ust. 1). Należy wyraźnie podkreślić, że regula-
cje te stanowią o relacjach pomiędzy posiadaczem karty płatniczej i bankiem lub
osobami trzecimi. Nie mogą więc one mieć decydującego znaczenia w niniejszej
sprawie. Rozstrzygające znaczenie musi mieć, w tym przypadku, regulacja art. 55
ust. 3 Prawa bankowego. W związku z powyższym wypłata dokonana po śmierci po-
siadacza karty przez osobę posługującą się tą kartą i kodem PIN nie może być kwali-
fikowana jako wypłata innym „uprawnionym” osobom, w rozumieniu art. 55 ust. 3
Prawa bankowego. Oznacza to, że w tej sytuacji bank nie może zwolnić się z odpo-
wiedzialności i jest zobowiązany do zwrotu świadczeń wpłaconych na rachunek po
śmierci świadczeniobiorcy. Bez znaczenia pozostaje więc okoliczność, że bank nie
ma możliwości wskazania osoby, która dokonała wypłat. Można wręcz stwierdzić, że
uniemożliwia to spełnienia drugiej przesłanki z art. 55 ust. 3 Prawa bankowego, to
jest wskazania osób, które pobrały wypłaty. Stanowisko powyższe uzasadnia dodat-
kowo również to, że w rozstrzyganym przypadku bank ponosi odpowiedzialność na
zasadzie ryzyka. Fundusze banków obejmują, między innymi fundusz ogólnego ryzy-
ka na niezidentyfikowane ryzyko działalności bankowej. Reguły tworzenia tego fun-
duszu określa statut banku, zgodnie z art. 129 ust. 2 Prawa bankowego. Można też
zauważyć, iż wypłata spornych kwot nie była skutkiem zawinienia banku. Jednak
przepis regulujący przesłanki zwolnienia banku od odpowiedzialności musi być inter-
pretowany ściśle. W rozstrzyganym przypadku nie zostały spełnione obie przesłanki.
Wypłata została bowiem dokonana przez osobę (osoby) nieuprawnioną oraz nie ma
możliwości wskazania osoby uprawnionej organowi rentowemu. Pamiętać również
należy, iż śmierć świadczeniobiorcy powoduje ustanie prawa do świadczenia. Ozna-
cza to, że świadczenie wypłacane po tym zdarzeniu jest świadczeniem nienależnym.
16
Należy też zauważyć, że zgodnie z uzasadnieniem projektu zmieniającego art. 55
Prawa bankowego, nadanie nowego brzmienia miało umożliwić odzyskanie niena-
leżnie wypłaconych świadczeń po śmierci emerytów lub rencistów w przypadku nie-
powiadomienia organu rentowego o śmierci świadczeniobiorcy lub powiadomienia o
tym z opóźnieniem. Miało to również na celu zapobieżenie praktykowanym przez
banki odmowom wypłat z powołaniem się na brak podstawy prawnej i tajemnicę ban-
kową.
Odrębnym problemem, wykraczającym poza zakres przedstawionego do roz-
strzygnięcia zagadnienia jest ewentualna odpowiedzialność karna osoby dokonującej
wypłat oraz możliwość dochodzenia przez bank odszkodowania za zwrot kwot zwró-
conych organowi rentowemu. Problemem pozaprawnym jest natomiast możliwość
stosowania przez banki środków, które ograniczałyby ryzyko nieuprawnionych wypłat
z bankomatów.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.
========================================