Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 14 maja 2009 r.
I UK 346/08
Całkowita niezdolność do pracy jako przesłanka prawa do renty socjal-
nej musi być spowodowana naruszeniem sprawności organizmu, które po-
wstało w okresach wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy z dnia 27
czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.).
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel, Sędziowie SN: Józef Iwulski (sprawoz-
dawca), Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 maja
2009 r. sprawy z odwołania Ireny G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w Z. o prawo do renty socjalnej, na skutek skargi kasacyjnej ubez-
pieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 sierpnia 2008 r. [...]
1) o d d a l i ł skargę kasacyjną;
2) przyznał adwokatowi Rafałowi P. od Skarbu Państwa (Sąd Apelacyjny w
Katowicach) kwotę 120 (sto dwadzieścia) zł, podwyższoną o obowiązującą stawkę
podatku od towarów i usług, tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielo-
nej przez adwokata ustanowionego z urzędu.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 20 marca 2008 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Katowicach zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziału w Z. i przyznał ubezpieczonej Irenie G. prawo do renty socjalnej na stałe od
dnia 1 stycznia 2007 r.
Sąd Okręgowy w oparciu o opinie biegłych z zakresu psychologii i psychiatrii,
neurologii i ortopedii oraz okulistyki ustalił, że u ubezpieczonej nie występują żadne
zaburzenia w sferze zdrowia psychicznego. Schorzenia kręgosłupa oraz przebyte
złamanie kości łonowej i kulszowej prawej nie czynią jej w jakimkolwiek stopniu nie-
zdolną do pracy. Natomiast - w ocenie Sądu - ubezpieczona jest całkowicie i trwale
2
niezdolna do pracy z powodu pogłębiającego się zwyrodnienia siatkówek obu oczu.
Ta niezdolność nie pozostaje jednak w jakimkolwiek związku przyczynowym z wystę-
pującym u wnioskodawczyni od dzieciństwa zezem i niedowidzeniem oka lewego
(czyniącymi ją częściowo niezdolną do pracy).
Przy takich ustaleniach faktycznych, Sąd pierwszej instancji uznał za uzasad-
nione odwołanie wnioskodawczyni wniesione od decyzji organu rentowego odmawia-
jącej jej prawa do renty socjalnej, wydanej z powołaniem się na to, że ubezpieczona
nie jest całkowicie niezdolna do pracy. W ocenie Sądu, analiza art. 4 ust. 1 ustawy z
dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.) prowadzi
do wniosku, że sprawność organizmu wiąże się z naturalnym, prawidłowym funkcjo-
nowaniem narządów człowieka i związanych z nimi poszczególnych układów, a naru-
szeniem sprawności organizmu w rozumieniu tego przepisu jest każde zdarzenie
wywołujące niesprawność oraz dysfunkcję pracy narządu bez względu na przyczyny.
Dla uznania, że doszło do naruszenia sprawności organizmu ważne jest, aby zabu-
rzenia dotyczyły tego samego narządu, czy też związanego z nim układu. Według
Sądu, skoro ubezpieczona jeszcze w okresie nauki była częściowo niezdolna do
pracy z powodu stanu narządu wzroku, zaś inne schorzenia tego samego narządu
spowodowały w 2007 r. jej całkowitą niezdolność do pracy, to ta okoliczność jest wy-
starczającą przesłanką do uznania, że zostały spełnione warunki określone w art. 4
ust. 1 pkt 2 ustawy o rencie socjalnej.
Od wyroku Sądu pierwszej instancji apelację wniósł organ rentowy, podnosząc
w niej, że naruszenie sprawności organizmu powstałe u wnioskodawczyni przed
dniem 31 sierpnia 1976 r. było spowodowane innym schorzeniem niż to, które od
2007 r. czyni ją całkowicie niezdolną do pracy, wobec czego oba schorzenia nie po-
zostają ze sobą w związku przyczynowym.
Wyrokiem z dnia 14 sierpnia 2008 r. [...] Sąd Apelacyjny w Katowicach zmienił
wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił odwołanie. Zdaniem Sądu odwoławczego,
ubezpieczona (urodzona 21 kwietnia 1954 r.) jest od dzieciństwa częściowo niezdol-
na do pracy z powodu stanu narządu wzroku spowodowanego zezem zbieżnym z
niedowidzeniem oka lewego. Od lipca 2007 r. jest natomiast całkowicie niezdolna do
pracy z powodu zwyrodnienia centralnego siatkówek obu oczu oraz lunetowatego
pola widzenia w oku prawym. Według Sądu odwoławczego, zwyrodnienie siatkówek
nie pozostaje w żadnym związku przyczynowym ze schorzeniem narządu wzroku
występującym w dzieciństwie, a po raz pierwszy zostało rozpoznane w 1996 r.
3
Zmiana zwyrodnieniowa siatkówek postępowała systematycznie od 1996 r., zaś jej
skutkiem było doprowadzenie w 2007 r. do szczątkowego widzenia i do całkowitej
niezdolność do pracy ubezpieczonej, połączonej od końca 2007 r. okresowo z nie-
zdolnością do samodzielnej egzystencji. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wykładnia art.
4 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej przedstawiona przez Sąd Okręgowy jest nieupraw-
niona. Należałoby bowiem przyjąć, że: 1) powołany przepis dotyczy naruszenia
sprawności organizmu jako całości - a to prowadziłoby do ustalenia, że prawo do
renty socjalnej przysługuje każdej osobie, której częściowa niezdolność do pracy po-
wstała w okresie do ukończenia nauki, jeżeli w okresie późniejszym z jakiegokolwiek
powodu doszło do istotnego pogorszenia stanu zdrowia w stopniu czyniącym tę
osobę całkowicie niezdolną do pracy, albo 2) że przepis ten przyznaje prawo do renty
socjalnej osobie, u której do czasu ukończenia nauki wystąpiła konkretna przyczyna
naruszenia sprawności organizmu i powstałe w ten sposób naruszenie na skutek roz-
woju tej przyczyny uległo następnie pogorszeniu w stopniu powodującym całkowitą
niezdolnością do pracy. Sąd Apelacyjny podkreślił, że naruszenie sprawności organi-
zmu wnioskodawczyni z powodu zwyrodnienia siatkówek obu oczu wystąpiło w 1996
r., gdy liczyła 34 lata, a następnie ulegało dalszemu pogorszeniu aż do stopnia czy-
niącego ją obecnie całkowicie niezdolną do pracy. To schorzenie nie pozostaje w ja-
kimkolwiek związku przyczynowym ze stanem istniejącym uprzednio, dlatego też
trudno przyjąć, że obecna całkowita niezdolność wnioskodawczyni do pracy została
spowodowana naruszeniem sprawności organizmu powstałym przed ukończeniem
przez nią nauki.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w całości ubezpieczona zaskarżyła skargą kasacyj-
ną, w której zarzuciła: 1) błędną wykładnię art. 4 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej
„sprowadzającą się do przyjęcia, że przepis ten przyznaje prawo do świadczenia
osobie, u której wystąpiła konkretna przyczyna naruszenia sprawności organizmu i
powstałe w ten sposób naruszenie na skutek rozwoju tej konkretnej przyczyny uległo
następnie pogorszeniu w stopniu skutkującym całkowitą niezdolnością do pracy, pod-
czas gdy wymieniony przepis mówi wyłącznie o naruszeniu sprawności organizmu w
ogólności i późniejszej niezdolności do pracy, a nie odwołuje się do konkretnej przy-
czyny i późniejszego rozwoju tej przyczyny”; 2) naruszenie art. 386 § 4 k.p.c. wsku-
tek nierozpoznania istoty sprawy i „całkowite pomięcie kwestii kluczowej dla rozstrzy-
gnięcia (..), kiedy u ubezpieczonej została zapoczątkowana wada wzroku polegająca
na zwyrodnieniu centralnego siatkówek obu oczu oraz lunetowego pola widzenia w
4
oku prawym, która doprowadziła w lipcu 2007 r. do całkowitej niezdolności do pracy
oraz przedstawienie sprzecznych stanowisk co do wieku pokrzywdzonej w okresach
czasu istotnych z punktu widzenia art. 4 ustawy o rencie socjalnej”.
W uzasadnieniu skargi wnioskodawczyni zwróciła w szczególności uwagę na
to, że nie wiadomo, kiedy zwyrodnienie siatkówek obu oczu zostało zapoczątkowane
w organizmie ubezpieczonej (takiego szczegółowego ustalenia nie poczyniły bowiem
Sądy orzekające w sprawie). To, że przedmiotowe zwyrodnienie zostało po raz pierw-
szy rozpoznane w 1996 r. (gdy wnioskodawczyni liczyła 34 lata) nie wyklucza, że mo-
gło ono istnieć wcześniej, w okresie pobierania przez wnioskodawczynię nauki, o
którym stanowi art. 4 ustawy o rencie socjalnej. Sądy obu instancji bezzasadnie za-
niechały zbadania najistotniejszej dla rozstrzygnięcia sprawy kwestii, polegającej na
ustaleniu, w którym okresie życia ubezpieczonej została zapoczątkowana wada
wzroku, prowadząca do całkowitej niezdolności do pracy. Sądy skupiły się tylko na
ustaleniu związku przyczynowego pomiędzy jedną wadą wzroku (istniejącą w dzie-
ciństwie), a wadą, która ujawniła się w toku badania lekarskiego przeprowadzonego
w 1996 r. Z tego, że „druga” wada wzroku ujawniła się w 1996 r. nie może wynikać, iż
nie istniała ona wcześniej, a dokładnie, że nie istniała w okresie, gdy ubezpieczona
pobierała naukę. Sądy obu instancji niesłusznie zaniechały dopuszczenia i przepro-
wadzenia dowodów na taką okoliczność. Było to tym bardziej wskazane, że z mate-
riału dowodowego wynika, iż poważne kłopoty z narządem wzroku ubezpieczonej
istnieją już od dzieciństwa. Z faktu, że stwierdzono w dzieciństwie istnienie schorze-
nia w postaci zeza zbieżnego z niedowidzeniem lewego oka nie można wyprowadzać
wniosku, że w okresie późniejszym (do zakończenia pobierania nauki) nie zaistniała
inna, równoległa wada tego samego organu.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu oraz o zasądzenie kosz-
tów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w związku z wniesieniem
skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r., renta socjalna przy-
sługuje osobie pełnoletniej całkowicie niezdolnej do pracy z powodu naruszenia
sprawności organizmu, które powstało: 1) przed ukończeniem 18 roku życia; albo 2)
5
w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej - przed ukończeniem 25 roku życia;
albo 3) w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej. Całkowita niezdol-
ność do pracy, będąca przesłanką prawa do renty socjalnej, może wprawdzie po-
wstać po upływie okresów wskazanych w tym przepisie (por. uchwałę Sądu Najwyż-
szego z dnia 15 marca 2006 r., II UZP 4/06, OSNP 2006 nr 21-22, poz. 334, a także
wydaną w poprzednim stanie prawnym uchwałę składu siedmiu sędziów NSA z dnia
18 listopada 1998 r., OPS 12/98, ONSA 1999 nr 1, poz. 11), ale dla nabycia prawa do
renty socjalnej istotne jest, by przyczyna naruszenia sprawności organizmu osoby
ubezpieczonej (choroba) - powodująca całkowitą niezdolność do pracy - powstała nie
później niż w okresach wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy o rencie socjal-
nej. Pojęcia „całkowita niezdolność do pracy” i „naruszenie sprawności organizmu”
nie są synonimami. Nie każde naruszenie sprawności organizmu oznacza całkowitą
niezdolność do pracy. Wynika to choćby z art. 12 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), stanowiącego, że całkowicie niezdolna
do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy za-
robkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdol-
ności do pracy po przekwalifikowaniu. Konsekwencją tego jest, że całkowita niezdol-
ność do pracy i naruszenie sprawności organizmu mogą powstać w różnych momen-
tach. Nie można więc wykluczyć sytuacji, w której całkowita niezdolność do pracy
powstanie później niż naruszenie sprawności organizmu. Zdarzy się to wówczas, gdy
zmiany chorobowe u osoby, u której doszło do naruszenia sprawności organizmu,
nasilą się do tego stopnia, że uniemożliwią jej wykonywanie jakiejkolwiek pracy.
Uznać więc należy, że norma prawna wynikająca z art. 4 ust. 1 ustawy o rencie so-
cjalnej dotyczy zarówno sytuacji, gdy całkowita niezdolność do pracy powstała jedno-
cześnie z naruszeniem sprawności organizmu, jak i gdy powstała w okresie później-
szym (tak uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2007 r., II UK
259/06, niepublikowanego). Szczególnego podkreślenia wymaga, że w okresach
wskazanych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 musi powstać naruszenie sprawności organizmu,
„z powodu” (verba legis) którego doszło do całkowitej niezdolności do pracy. Inaczej
mówiąc, całkowita niezdolność do pracy musi być spowodowana (pozostawać w
związku przyczynowym) naruszeniem sprawności organizmu, które powstało w okre-
sach wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy. Przesłanki nabycia prawa do renty
socjalnej nie są więc spełnione zarówno, gdy określone naruszenie sprawności orga-
6
nizmu powstało w okresach wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy, ale nie spo-
wodowało ono całkowitej niezdolności do pracy, jak i gdy określone naruszenie
sprawności organizmu spowodowało całkowitą niezdolność do pracy, ale powstało
ono po upływie okresów wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy o rencie socjal-
nej.
Odnosząc powyższe uwagi do okoliczności faktycznych ustalonych w sprawie
- którymi Sąd Najwyższy jest związany w myśl art. 39813
§ 2 k.p.c. - stwierdzić na-
leży, że skoro wnioskodawczyni urodziła się 21 kwietnia 1954 r., to okresy przewi-
dziane w art. 4 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej w jej przypadku upływały odpowied-
nio: 1) 21 kwietnia 1972 r. - z chwilą ukończenia 18 roku życia, 2) 31 sierpnia 1973 r.
- z chwilą ukończenie nauki w zasadniczej szkole zawodowej lub 3) 21 kwietnia 1979
r. z dniem ukończenia 25 roku życia. Sądy obu instancji ustaliły, że wnioskodawczyni
ostatecznie ukończyła naukę w szkole (w liceum dla pracujących) w dniu 31 sierpnia
1976 r. i po tej dacie nie kontynuowała edukacji w szkole wyższej. Zatem ta właśnie
data stanowi miarodajny punkt odniesienia do zastosowania wobec wnioskodawczyni
regulacji z art. 4 ust. 1 pkt 2 ustawy o rencie socjalnej. Postępowanie dowodowe w
sprawie powinno więc zmierzać do ustalenia, czy naruszenie sprawności organizmu
ubezpieczonej w postaci zwyrodnienia siatkówek obu oczu powstało najpóźniej do
dnia 31 sierpnia 1976 r. Jedynie pozytywne ustalenie tej okoliczności mogło prowa-
dzić do uwzględnienia odwołania. Z akt sprawy wynika, że czynności Sądu pierwszej
instancji podejmowane celem dokonania miarodajnych ustaleń faktycznych w tym
zakresie (niezakwestionowane przez Sąd odwoławczy) były prawidłowe. Trafne było
przede wszystkim przedstawienie biegłej przez Sąd Okręgowy pytania: „czy narusze-
nie sprawności organizmu ubezpieczonej (..) powstało w okresie do 31.08.1976 r., tj.
do dnia ukończenia nauki w szkole”. Ponieważ opinia przedstawiona przez biegłą nie
udzielała jednoznacznej odpowiedzi w tej kwestii (biegła stwierdziła, iż „w okresie
wskazanym przez Sąd czyli do 31.08.1976 r. istniała tylko częściowa niezdolność do
pracy spowodowana zezem i niedowidzeniem oka lewego”), Sąd Okręgowy ponowił
powyższe pytanie, tym razem kierując je do innej biegłej, która wskazała, że „zmiany
zwyrodnieniowe siatkówek pojawiły się w 1996 r.”. Strony nie żądały uzupełnienia
postępowania dowodowego, a w ramach swobodnej oceny dowodów Sąd Apela-
cyjny, kierując się zasadami doświadczenia życiowego, był uprawniony do przyjęcia
ustalenia, że skoro przedmiotowe schorzenie wnioskodawczyni „pojawiło się” dopiero
w 1996 r. (a więc po 20 latach od ukończenia przez wnioskodawczynię nauki w
7
szkole), to naruszenie sprawności organizmu ubezpieczonej - które uzasadniałoby
prawo do renty socjalnej - nie powstało do dnia ukończenia szkoły przez ubezpie-
czoną (31 sierpnia 1976 r.). Niezasadny jest wobec tego zarzut naruszenia art. 386 §
4 k.p.c., przez „całkowite pomięcie kwestii kluczowej dla rozstrzygnięcia (..), kiedy u
ubezpieczonej została zapoczątkowana wada wzroku polegająca na zwyrodnieniu
centralnego siatkówek obu oczu oraz lunetowego pola widzenia w oku prawym”.
W takim stanie faktycznym Sąd odwoławczy trafnie uznał, że wnioskodaw-
czyni nie wykazała, by zostały spełnione przesłanki prawa do renty na podstawie art.
4 ust. 1 pkt 2 ustawy o rencie socjalnej. Wprawdzie zgodzić należy się ze skarżącą,
że ujawnienie się „drugiej” wady wzroku dopiero w 1996 r. nie może przesądzać, iż ta
wada nie istniała wcześniej (ściślej - w okresie pobierania nauki przez ubezpieczo-
ną), jednak wnioskodawczyni nie zdołała tego udowodnić. Naruszenie sprawności
organizmu ubezpieczonej powstałe do zakończenia nauki w szkole („pierwsza” wada
wzroku) nie powoduje natomiast całkowitej niezdolności do pracy (całkowita niezdol-
ność do pracy nie pozostaje w związku przyczynowym z tym naruszeniem sprawno-
ści organizmu). Nie doszło więc do naruszenia art. 4 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na podsta-
wie art. 39814
k.p.c. i przyznał reprezentującemu wnioskodawczynię pełnomocnikowi
procesowemu opłatę tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu
zgodnie z § 13 ust. 4 pkt 2 oraz § 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z
dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia
przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu
(Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).
========================================