Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 maja 2009 r.
III UK 5/09
Skarga o wznowienie postępowania może zostać oddalona zarówno
wtedy, gdy nie istnieją okoliczności stanowiące podstawy wznowienia, jak i
wtedy, gdy okoliczności uzasadniające podstawę (inną niż nieważność postę-
powania) istnieją, lecz nie mają wpływu na treść zaskarżonego rozstrzygnięcia
(art. 412 § 2 k.p.c.).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn
(sprawozdawca), Jerzy Kwaśniewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 maja
2009 r. sprawy ze skargi Józefa S. Przedsiębiorstwa Budowlano Usługowego „S.-P.”
spółki jawnej w S. o wznowienie postępowania w sprawie [...] toczącej się z odwoła-
nia Józefa S. i Anny P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi
w R. o zasiłek chorobowy, macierzyński, porodowy i opiekuńczy, na skutek skargi ka-
sacyjnej odwołującego się Józefa S. Przedsiębiorstwa Budowlano Usługowego „S.-
P.” spółki jawnej w S. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Przemyślu z dnia 15 października 2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z 12 maja 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w R.
odmówił Annie P. prawa do uwzględnienia premii uznaniowej w podstawie wymiaru
zasiłku chorobowego za okres od 9 listopada 2001 r. do 18 grudnia 2001 r. i zasiłku
macierzyńskiego za okres od 19 grudnia 2001 r. do 18 czerwca 2002 r. W związku z
tym stwierdził, że pracodawca - Józef S., Przedsiębiorstwo Budowlano Usługowe „S.-
P.” spółka jawna w S. bezpodstawnie wypłacił w zawyżonej wysokości i rozliczył na
poczet składek na ubezpieczenie społeczne zasiłek chorobowy w kwocie 2.168,40 zł
i zasiłek macierzyński w kwocie 9.790,63 zł. Organ rentowy zobowiązał płatnika skła-
2
dek do złożenia dokumentów rozliczeniowych korygujących, w których nie powinny
być uwzględnione świadczenia wypłacone bezpodstawnie Annie P. z winy płatnika
składek, a także do opłacenia powstałych zaległości z tytułu składek wraz z należ-
nymi odsetkami za zwłokę.
Wyrokiem z 6 lipca 2006 r. Sąd Rejonowy w Przemyślu oddalił odwołanie Jó-
zefa S. PBU „S.-P.” od powyższej decyzji.
Wyrokiem z 20 października 2006 r. wydanym na skutek apelacji wnioskodaw-
cy, Sąd Okręgowy w Przemyślu uchylił powyższy wyrok Sądu Rejonowego i przeka-
zał sprawę do ponownego rozpoznania. Po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyro-
kiem z 21 lutego 2007 r. Sąd Rejonowy w Przemyślu oddalił odwołanie Józefa S.
PBU „S.-P.” od decyzji ZUS z 12 maja 2006 r. Sąd Rejonowy ustalił w toku rozpo-
znawania sprawy, że Anna P. została zatrudniona przez odwołującego się na okres
od 1 września 2001 r. do 31 sierpnia 2002 r. W pierwszym miesiącu zatrudnienia, to
jest we wrześniu 2001 r. otrzymała wynagrodzenie podstawowe 760 zł oraz premię
uznaniową w wysokości 2.000 zł. Od 5 października 2001 r. rozpoczęła korzystanie
ze zwolnienia lekarskiego z tytułu choroby, a od 19 grudnia 2001 r. do 18 czerwca
2002 r. przebywała na urlopie macierzyńskim. Po zakończeniu urlopu macierzyń-
skiego od czerwca 2002 r. do 16 września 2002 r. Anna P. korzystała ze zwolnienia
lekarskiego z tytułu opieki nad chorym członkiem rodziny i związku z tym pobierała z
ZUS zasiłek opiekuńczy Do podstawy wymiaru zasiłku chorobowego i macierzyń-
skiego pracodawca przyjął wynagrodzenie za wrzesień 2001 r.
Oddalając odwołanie pracodawcy od decyzji organu rentowego odmawiającej
uwzględnienia w podstawie wymiaru zasiłku chorobowego i macierzyńskiego premii
uznaniowej, Sąd Rejonowy oparł się na art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999
r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i ma-
cierzyństwa. Zgodnie z tym przepisem, przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku cho-
robowego nie uwzględnia się składników wynagrodzenia, jeżeli postanowienia ukła-
dów zbiorowych pracy lub przepisy o wynagradzaniu nie przewidują zmniejszania ich
za okres pobierania zasiłków. Z poczynionych przez Sąd Rejonowy ustaleń wynikało,
że obowiązujący u pracodawcy regulamin wynagradzania pozostawiał mu całkowitą
swobodę w zakresie przyznania premii w okresie pobierania zasiłku chorobowego.
Taka zaś sytuacja w świetle powołanego art. 41 nie pozwalała na wliczenie premii do
podstawy wymiaru zasiłków chorobowych i macierzyńskich. Niezależnie od powyż-
szego, odwołanie podlegało oddaleniu także na zasadzie art. 58 k.c. Przeprowadzo-
3
ne postępowanie dowodowe wykazało bowiem, że premia została przyznana Annie
P. jedynie w celu uzyskania przez nią wyższych świadczeń zasiłkowych, a nie w celu
faktycznej rekompensaty za świadczoną pracę. Premia ta została jej przyznana w
takiej wysokości (2.000 zł) już w pierwszym miesiącu pracy, a uwzględniając stano-
wisko, na którym wnioskodawczyni została zatrudniona (sprzedawca), a także realia
gospodarcze i realia rynku pracy w województwie podkarpackim, należało przyjąć, że
nie było to rzeczywiste wynagrodzenie. Oczywiście, w prawie pracy obowiązuje za-
sada swobodnego kształtowania postanowień umowy, jednakże autonomia stron
umowy w kształtowaniu jej postanowień podlega ochronie jedynie w ramach wartości
uznawanych i realizowanych przez system prawny. Strony umowy zobowiązane są
nie tylko respektować własny interes jednostkowy, lecz także powinny mieć wzgląd
na interes publiczny. Artykuł 58 k.c. pozwala bowiem na uznanie postanowień umów,
w tym umów o pracę, sprzecznych z ustawą, mających na celu jej obejście, albo
sprzecznych z zasadami współżycia społecznego, za bezwzględnie nieważne. Fakt,
że w pierwszym miesiącu zatrudnienia pracodawca przyznaje zainteresowanej tak
wysoką premię, a od następnego miesiąca zaczyna ona korzystać ze zwolnień cho-
robowych, opiekuńczych i urlopu macierzyńskiego, nakazuje, zdaniem Sądu Rejo-
nowego, uznać, że celem przyznania premii tej pracownicy było tylko i wyłącznie
ustalenie dla niej prawa do wyższych zasiłków z ubezpieczenia społecznego. Za ta-
kim rozumowaniem przemawiał fakt, że przypadek Anny P. nie był jedynym w spółce
„S.-P.”, a podobnie wysokie, a nawet znacznie wyższe nagrody, przyznawane były
również innym pracownikom, ale jedynie tym, którzy następnie po przyznaniu premii
przez dłuższy okres korzystali ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Wyrokiem z 15 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy w Przemyślu oddalił apelację
Józefa S. PBU „S.-P.” od wyroku Sądu Rejonowego z 21 lutego 2007 r. Sąd Okrę-
gowy w uzasadnieniu swojego rozstrzygnięcia w całości zaakceptował ustalenia fak-
tyczne, jak i interpretację prawa przyjętą przez Sąd Rejonowy.
Pismem z 16 lipca 2008 r. odwołujący się złożył skargę o wznowienie postę-
powania zakończonego wyrokami Sądu Rejonowego w Przemyślu z 6 lipca 2006 r. i
21 lutego 2007 r. oraz wyrokiem Sądu Okręgowego w Przemyślu z 15 czerwca 2007
r., wnosząc o zmianę wyroku Sądu Okręgowego w Przemyślu z 15 czerwca 2007 r.
[...], zmianę wyroku Sądu Rejonowego z 21 lutego 2007 r., a w konsekwencji o
zmianę zaskarżonej decyzji z 12 maja 2006 r. przez jej uchylenie, ewentualnie o
przekazanie sprawy do rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Przemyślu oraz o zasą-
4
dzenie kosztów postępowania za wszystkie instancje. Jako podstawę skargi podał
art. 4011
k.p.c. w związku z art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
podnosząc, że 24 czerwca 2008 r. zapadł wyrok Trybunału Konstytucyjnego w spra-
wie SK 16/06, w którym Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 41 ust. 1 ustawy z
dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa, rozumiany w taki sposób, że w podstawie wymiaru
zasiłku chorobowego nie uwzględnia się wypłaconych pracownikowi - w okresie
przyjętym do jego ustalenia - składników wynagradzania, od których pracownik ten
uiścił składkę na ubezpieczenie chorobowe, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku
z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wyrok ten został ogłoszony w
Dzienniku Ustaw z 7 lipca 2008 r., a więc skarga o wznowienie została złożona w
ustawowym terminie. Zaskarżone skargą wyroki opierały się na treści art. 41 ust. 1
powołanej wyżej ustawy i w tej sytuacji skarga o wznowienie postępowania jest, zda-
niem skarżącego, w pełni zasadna.
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną Sąd Okręgowy w
Przemyślu oddalił powyższą skargę o wznowienie postępowania. Sąd wskazał, że
wniesiona przez wnioskodawcę skarga o wznowienie postępowania dotyczy postę-
powania zakończonego prawomocnym wyrokiem, opiera się na ustawowej podstawie
wznowienia i została złożona w ustawowym trzymiesięcznym terminie. Skarga ta
podlega więc merytorycznemu rozpoznaniu. Jednocześnie Sąd Okręgowy podkreślił,
że zaskarżone wyroki Sądu Rejonowego w Przemyślu z 21 lutego 2007 r. i Sądu
Okręgowego w Przemyślu z 15 czerwca 2007 r. opierały się na dwóch niezależnych
od siebie podstawach prawnych. Pierwszą był art. 41 ust. 1 ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. W świe-
tle powołanego w skardze o wznowienie postępowania orzeczenia Trybunału Kon-
stytucyjnego z 24 czerwca 2008 r., ten przepis w takim rozumieniu, w jakim został
zastosowany w rozpatrywanej sprawie, nie mógł być w dalszym ciągu podstawą wy-
roku oddalającego odwołanie od zaskarżonej decyzji ZUS z 12 maja 2006 r. Zaskar-
żone skargą o wznowienie postępowania orzeczenie miało jednak drugą niezależną
podstawę prawną. Sądy obu instancji uznały, że odwołanie pracodawcy od zaskar-
żonej decyzji podlega oddaleniu zgodnie z art. 58 k.c. Sądy dokonały szczegółowych
ustaleń faktycznych i dogłębnej analizy prawnej w zakresie zastosowania tego prze-
pisu w rozpoznawanej sprawie. Dlatego należało w pełni podtrzymać i zaakceptować
dotychczasowe stanowisko Sądu Rejonowego i Okręgowego, że przedmiotowe od-
5
wołanie podlega oddaleniu. Czynność prawną zakwestionowaną przez ZUS w za-
skarżonej decyzji należy bowiem zakwalifikować jako zmierzającą tylko i wyłącznie
do obejścia prawa oraz niezgodną z zasadami współżycia społecznego. Z punktu
widzenia treści stosunku pracy i roszczeń z niego wynikających nie ma przeszkód,
aby prywatny pracodawca (niekorzystający ze środków publicznych) przyznawał pra-
cownikowi świadczenia w dowolnie wysokich kwotach. Dlatego też - co do zasady -
złożenie oświadczenia o przyznaniu nagrody nie podlega kontroli sądu pracy (wyrok
Sądu Najwyższego z 16 listopada 2004 r., I PK 37/04, OSNP 2005 nr 14, poz. 207).
Jednakże wysokość wynagrodzenia za pracę wpływa na wysokość świadczeń z
ubezpieczeń społecznych i w tym zakresie należy uznać obowiązywanie odmiennych
zasad. Sąd Okręgowy wskazał także, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwa-
lony jest pogląd, że ustalenie rażąco wysokiego wynagrodzenia za pracę może być w
konkretnych okolicznościach uznane za nieważne, jako dokonane z naruszeniem
zasad współżycia społecznego polegającym na świadomym osiąganiu nieuzasad-
nionych korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników
tego systemu - art. 58 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. Zakład Ubezpieczeń Spo-
łecznych może zakwestionować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe (a więc także w zakresie wysokości
świadczeń), jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało ono wypłacone na pod-
stawie umowy sprzecznej z prawem, z zasadami współżycia społecznego lub zmie-
rzającej do obejścia prawa (np. uchwała Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2005 r., II
UZP 2/05, OSNP 2005 nr 21, poz. 338). Dlatego, mimo że odwołujący się, składając
skargę o wznowienie postępowania, powołał się na prawdziwą i rzeczywistą podsta-
wę do takiego wznowienia, skarga podlegała oddaleniu.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku Sądu Okręgowego odwołujący
się zarzucił naruszenie przepisów postępowania w sposób mogący mieć istotny
wpływ na wynik sprawy tj.: 1) art. 412 § 1 k.p.c., przez poszerzenie granic ponowne-
go rozpoznania sprawy poza zakreślone podstawą wznowienia przewidzianą w art.
4011
k.p.c. w związku z art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej i w efekcie
tego oparcie zaskarżonego wyroku na odmiennej podstawie prawnej, tj. art. 58 k.c.,
która mimo tych samych ustaleń faktycznych nie była stosowana w postępowaniu
zakończonym prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Przemyślu z 21 lutego
2007 r. [...] oraz wyrokiem Sądu Okręgowego w Przemyślu z 15 czerwca 2007 r. [...];
2) art. 412 § 2 k.p.c., przez pominięcie okoliczności przemawiających za uwzględnie-
6
niem skargi o wznowienie postępowania, a związanych z wydaniem przez Trybunał
Konstytucyjny wyroku z 24 czerwca 2008 r. (SK 16/06) i w efekcie tego zmianą stanu
prawnego, w ramach którego art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macie-
rzyństwa nie może być rozumiany w taki sposób, że w podstawie wymiaru zasiłku
chorobowego nie uwzględnia się wypłaconych pracownikowi - w okresie przyjętym
do jej ustalenia - składników wynagrodzenia, od których pracownik ten uiścił składkę
na ubezpieczenie chorobowe, a które nie są mu wypłacane w okresie pobierania wy-
nagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby albo zasiłku chorobo-
wego. Skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu Okręgo-
wego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez ten Sąd oraz o zasą-
dzenie od organu rentowego na jego rzecz kosztów postępowania według norm
przepisanych.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podkreślono, że Sąd Okręgowy poszerzył
granice ponownego rozpoznania sprawy dokonując oceny zastosowania art. 58 k.c.
Działanie takie jest sprzeczne z brzmieniem art. 412 § 1 k.p.c. i nie jest w żadnym
wypadku dopuszczalne. Sąd nie miał podstaw do oddalenia skargi w oparciu o art.
58 k.c. W świetle art. 412 § 2 k.p.c., Sąd powinien ograniczyć swe ustalenia do
wpływu jaki miało orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego na wynik prawomocnie za-
kończonej sprawy. Konsekwencją ustalenia, że podstawą zapadłego wyroku był
przepis uznany za niezgodny z Konstytucją powinno być orzeczenie uchylające lub
zmieniające prawomocny wyrok. W związku z tym Sąd nie powinien w ramach po-
stępowania o wznowienie postępowania uzasadniać stosowania innej, niejako za-
miennej podstawy prawnej i z niej wywodzić zasadności poprzedniego rozstrzygnię-
cia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W razie uznania dopuszczalności wznowienia postępowania sąd rozpoznaje
sprawę na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia (art. 412 § 1
k.p.c.). Wynika stąd, że sąd nie może brać pod uwagę z urzędu innych podstaw
wznowienia niż przytoczone przez stronę oraz powinien, jak trafnie wskazano w
skardze kasacyjnej, ograniczyć rozpoznanie sprawy do rozstrzygnięcia o wpływie
zaistnienia podstawy wznowienia (w rozpoznawanej sprawie - orzeczenia Trybunału
7
Konstytucyjnego) na wynik prawomocnie zakończonej sprawy. Rozpoznanie sprawy
w granicach zakreślonych przez podstawę wznowienia oznacza więc, że sąd może
oceniać, czy wskazana w skardze podstawa wznowienia jest uzasadniona i jaki
wpływ na treść zaskarżonego wyroku ma jej ewentualna zasadność. W tak określo-
nym zakresie rozpoznania mieści się również możliwość uznania, że pomimo za-
sadności podstawy wznowienia, orzeczenie odpowiada prawu. Przyjęcie odmienne-
go założenia oznaczałoby, że rozpoznawanie sprawy na nowo, już po rozstrzygnięciu
o dopuszczalności wznowienia, nie mogłoby uwzględniać całokształtu okoliczności
sprawy, a wyrok wydany w postępowaniu inicjowanym skargą o wznowienie nie
uwzględniałby w pełni stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy (art.
316 § 1 k.p.c.). Założenie takie byłoby też sprzeczne z istotą wznowienia. Jak wska-
zał Sąd Najwyższy skarga o wznowienie postępowania nie nosi wyłącznie cechy
charakterystycznej dla środków zaskarżenia, jaką jest uchylenie albo zmiana orze-
czenia sądowego, ani nie jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, takim jak
skarga kasacyjna, której celem jest wyłącznie uchylenie lub wyjątkowo zmiana pra-
womocnego orzeczenia, lecz należy ją kwalifikować jako szczególny środek prawny,
w którym tkwią zarówno elementy środka zaskarżenia, jak i powództwa. Skarga o
wznowienie postępowania, jak każdy środek zaskarżenia, skierowana jest przeciwko
orzeczeniu, zmierza jednak - podobnie jak powództwo - do ponownego rozpoznania
sprawy według zasad obowiązujących w postępowaniu przed sądem pierwszej in-
stancji, także wtedy, gdy zaskarżone zostało orzeczenie sądów różnych instancji (art.
405-406 k.p.c.). Skarga o wznowienie postępowania jest więc środkiem prawnym o
charakterze opozycyjnym i reparacyjnym, wnoszonym w celu reasumpcji wadliwego
procesu i zastąpienia zapadłego orzeczenia orzeczeniem nowym (uzasadnienie
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2008 r., III CZP
142/07, OSNC 2008 nr 11, poz. 122).
Powyższa ocena charakteru wznowienia postępowania znajduje potwierdze-
nie, między innymi, w powołanej wyżej treści art. 412 § 1 k.p.c. oraz w treści § 2 tego
artykułu, według którego, po ponownym rozpoznaniu sprawy sąd stosownie do oko-
liczności bądź oddala skargę o wznowienie, bądź uwzględniając ją zmienia zaskar-
żone orzeczenie albo je uchyla i w razie potrzeby pozew odrzuca lub postępowanie
umarza. W szczególności z art. 412 § 2 k.p.c. wynika, że sąd oddala skargę o wzno-
wienie postępowania w razie bezzasadności podstaw wznowienia. Oznacza to, zwa-
żywszy na przedstawiony wyżej charakter wznowienia postępowania, że ma to miej-
8
sce zarówno wtedy, gdy nie istnieją okoliczności stanowiące podstawy wznowienia,
jak i wtedy, gdy okoliczności uzasadniające podstawę (inną niż nieważność postę-
powania) istnieją, ale nie mają wpływu na treść zaskarżonego rozstrzygnięcia. W
rezultacie, jak trafnie wskazano w doktrynie, oddalenie skargi o wznowienie postę-
powania jest wyrazem negatywnej oceny zasadności zgłoszonej podstawy wznowie-
nia postępowania lub braku jej wpływu na treść wydanego uprzednio wyroku (M. Ję-
drzejewska [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz pod red. T. Erecińskie-
go, Warszawa 2006, s. 296). Odniesienie powyższych rozważań do rozpoznawanej
sprawy daje podstawę do stwierdzenia, że - jak słusznie uznał Sąd Okręgowy - oko-
liczności uzasadniające podstawę przedmiotowego wznowienia postępowania ist-
niały, ale orzeczenie zaskarżone skargą o wznowienie zostało oparte w równie istot-
nym (wystarczającym do wydania orzeczenia o takiej treści) stopniu na przesłance
nieważności postanowienia umowy o pracę ustalającego rażąco wysokie wynagro-
dzenie za pracę. Wobec tego, w rozważanej sprawie istnienie okoliczności uzasad-
niających podstawę wznowienia nie miało wpływu na treść wyroku zaskarżonego
skargą o wznowienie. Dlatego Sąd Okręgowy trafnie na podstawie art. 412 § 2 k.p.c.
oddalił zaskarżonym wyrokiem skargę o wznowienie.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy, na podstawie 39814
k.p.c. orzekł jak w
sentencji.
========================================