Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 19/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa L.S.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "C."
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 maja 2009 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 września 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w L. wyrokiem z dnia 4 czerwca 2008 r. oddalił powództwo
L.S. o zobowiązanie pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej „C.” do złożenia
oświadczenia woli o ustanowieniu odrębnej własności lokalu mieszkalnego
położonego w L. przy ul. R. oraz przeniesieniu własności tego lokalu na powódkę, a
Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od powyższego orzeczenia wyrokiem
zaskarżonym skargą kasacyjną, przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia
następujące ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną.
W latach 1975-2005 powódka pozostawała w związku małżeńskim z Z.S.
Małżonków łączyła ustawowa wspólność majątkowa. W dniu 13 czerwca 1983 r.
przydzielono powódce spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego
położonego w L. przy ul. R., wchodzącego w skład zasobów pozwanej Spółdzielni.
Członkiem spółdzielni była powódka, a jej mężowi i synowi przysługiwało jedynie
prawo do zamieszkiwania w lokalu. Wkład mieszkaniowy w kwocie 44.200 zł
sfinansowała powódka ze środków zgromadzonych na swojej książeczce
mieszkaniowej. Przydzielone powódce spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu
mieszkalnego oraz związany z tym prawem wkład mieszkaniowy weszły – zgodnie
obowiązującym wówczas unormowaniami zawartymi w art. 215 § 2 i 4 ustawy z
dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 54, poz. 288 ze zm.;
dalej: „pr. spółdz.) – w skład majątku wspólnego małżonków S. Mąż powódki zmarł
w dniu 7 sierpnia 2005 r. Sąd Rejonowy w L. postanowieniem z dnia 26 kwietnia
2006 r. stwierdził, że spadek po nim na podstawie ustawy nabyła w całości Gmina
L. Powódka nie wniosła sprawy o dział spadku i rozliczenie nakładów z majątku
odrębnego na majątek wspólny. Lokal mieszkalny aktualnie zajmuje powódka.
Spełnia on wymogi samodzielnego lokalu mieszkalnego przewidziane w ustawie o
własności lokali. Powódka złożyła wniosek o przekształcenie spółdzielczego prawa
w odrębną własność, jednak spotkał się on z odmową strony pozwanej.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Apelacyjny uznał, że roszczenie
powódki nie może być uwzględnione. Wskazał, że warunkiem jego realizacji jest
dokonanie przez powódkę spłaty przypadającej na jej lokal części kosztów budowy
3
będących zobowiązaniami spółdzielni, o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1
ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jednolity:
Dz. U. 2003 Nr 119, poz. 1116 ze zm.; dalej: „u.s.m.”). Powódka nie uzupełniła tej
części wkładu, która przypadła spadkobiercy jej zmarłego męża, tj. Gminie L. Tym
samym nie wykazała, że ma tytuł prawny do całego wkładu mieszkaniowego
odpowiadającego - w konkretnym stanie faktycznym – wartości pełnego wkładu
budowlanego. Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego przeszło na
powódkę – z mocy art. 14 ust .1 u.s.m. – w całości. Pozwana Spółdzielnia stała się
jednak dłużnikiem przysługującej Gminie L. wierzytelności z tytułu połowy wkładu
mieszkaniowego wchodzącego w skład spadku po zmarłym mężu powódki (art. 14
ust. 2 u.s.m.). Jest ona zarazem uprawniona do domagania się od powódki
uzupełnienia wkładu w takiej właśnie części. Pozwana, jako dysponent wkładu, jest
legitymowana w ewentualnym sporze spadkobiercy zmarłego małżonka o zwrot
wkładu, skoro tylko ona może precyzyjnie określić wartość wkładu podlegającego
zwrotowi oraz żądać uzupełnienia wkładu przez drugiego małżonka. Nie ma zatem
racji skarżąca, że kwestia rozliczenia spadkobiercy może odbywać się poza
Spółdzielnią.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej
jej apelację i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i orzeczenie co do
istoty sprawy, podnosząc zarzuty naruszenia art. 12 i art. 14 ustawy z dnia
15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych przez ich niewłaściwe
zastosowanie oraz obrazy art. 233 § 1 k.p.c. przez błędną ocenę zebranego
w sprawie materiału dowodowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się w pierwszej kolejności do drugiej podstawy kasacyjnej
stwierdzić należy, że podniesiony w jej ramach zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
nie może być uznany za usprawiedliwiony. Zgodnie bowiem z art. 3983
§ 3 k.p.c.
podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub
oceny dowodów. Formułując zarzut obrazy wymienionego przepisu skarżąca
4
podniosła argumenty zmierzające do podważenia wyrażonej przez Sąd Apelacyjny
oceny skutków dziedziczenia wkładu mieszkaniowego w kontekście potrzeby jego
uzupełnienia przez pozostałego przy życiu małżonka, któremu przypadło
spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego. W istocie zatem skarżąca
podjęła, przy pomocy zarzutu wypełniającego podstawę kasacyjną naruszenia
przepisów postępowania, próbę podważenia oceny dokonanej przez pryzmat
przepisów prawa materialnego, co jest zabiegiem niedopuszczalnym.
Z przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku ustaleń faktycznych wynika,
że powódka uzyskała przydział spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
mieszkalnego - pozostając w związku małżeńskim z Z.S. - w 1983 r., a więc pod
rządem obowiązującego wówczas art. 215 Prawa spółdzielczego. Zgodnie z art.
215 § 2 tej regulacji, prawo to należało zatem do obojga małżonków. Małżeńską
wspólnością majątkową objęty był też wkład mieszkaniowy, jako że powódkę
łączyła z mężem wspólność ustawowa (art. 215 § 4 pr. spółdz.). Z chwilą śmierci
Z.S. (7 sierpnia 2005 r.) przysługujące obojgu małżonkom spółdzielcze lokatorskie
prawo do lokalu mieszkalnego nie wygasło, lecz przypadło - z mocy art. 14 ust. 1
u.s.m. – powódce. W takiej sytuacji wkład mieszkaniowy nie może być
przedmiotem podziału. Wkład ten jest bowiem prawem majątkowym ściśle
związanym ze spółdzielczym prawem do lokalu. Dopóki to ostatnie prawo istnieje i
przysługuje jednemu z pierwotnie współuprawnionych, dopóty wkład nie ma
samodzielnego bytu (por. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego
z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74, OSNC 1975/3/37). Przyjęcie zasady
związania spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego z prawem do wkładu
mieszkaniowego nie może jednak prowadzić do niesłusznego wzbogacenia
małżonka pozostałego przy życiu kosztem spadkobierców zmarłego małżonka.
Z tego też względu ustawodawca wprowadził rozwiązanie mające na celu ochronę
tych spadkobierców. Zgodnie z art. 14 ust. 2 u.s.m. przejście - z chwilą śmierci
jednego z małżonków - spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego
przysługującego obojgu małżonkom na drugiego małżonka nie narusza uprawnień
spadkobierców do dziedziczenia wkładu. W sytuacji, kiedy pozostały przy życiu
małżonek uzyskał, jako prawo wyłącznie jemu przysługujące, wspólne dotychczas
spółdzielcze prawo do lokalu, dziedziczeniu - zgodnie z zasadą związania tego
5
prawa z prawem do wkładu mieszkaniowego – podlega jedynie wierzytelność z
tytułu wkładu. Należy więc przyjąć, że spadkobiercom zmarłego małżonka
przysługuje roszczenie o zapłatę określonej sumy tytułem spłaty za wkład
wyłącznie względem małżonka, któremu przypadło spółdzielcze lokatorskie prawo
do lokalu mieszkalnego.
W ustawie o spółdzielniach mieszkaniowych nie ma przepisu, który mógłby
stanowić podstawę do kierowania takiego roszczenia wobec spółdzielni
mieszkaniowej. Przewidziano w niej wprawdzie obowiązek spółdzielni zwrotu
wkładu mieszkaniowego, ale w razie wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego
prawa do lokalu mieszkalnego (art. 11 ust. 2, art. 10 ust. 3) oraz wygaśnięcia ściśle
określonych roszczeń (art. 15 ust. 6). Zauważyć wreszcie należy, że w wymienionej
regulacji brak jest przepisów nakładających na spółdzielnię mieszkaniową –
w rozważanym przypadku - obowiązek badania wszystkich okoliczności
związanych z dziedziczeniem wkładu i wzajemnymi rozliczeniami pomiędzy
uprawnionymi. Z tych też przyczyn skład orzekający nie podziela zapatrywania
wyrażonego przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 13 czerwca
2001 r., II CKN 462/00 (nie publ.), wedle którego spółdzielnia mieszkaniowa
posiada legitymację bierną w procesie z powództwa spadkobiercy zmarłego
małżonka o zapłatę przypadającej temu spadkobiercy równowartości wkładu
mieszkaniowego.
Sąd Apelacyjny wyszedł z odmiennych założeń przyjmując, iż spadkobiercy
zmarłego małżonka przysługuje względem spółdzielni roszczenie o zwrot połowy
wartości wkładu mieszkaniowego, a tym samym, że powódka nie wykazała
posiadania tytułu prawnego do pełnego wkładu mieszkaniowego, pokrywającego -
co pozostaje okolicznością bezsporną - koszty budowy lokalu w całości.
W konsekwencji bezzasadnie uznał, że powódka nie spełniła przesłanki
uprawniającej ją do nabycia własności lokalu przewidzianej w art. 12 ust. 1 pkt 1
u.s.m. Wadliwe zastosowanie tego przepisu oraz art. 14 ust. 1 i 2 u.s.m. nie
pozwala skutecznie odeprzeć zarzutów ich naruszenia. W świetle tych unormowań,
oczekiwanie pozwanej Spółdzielni na uzupełnienie przez powódkę wkładu
mieszkaniowego, wniesionego przez nią wcześniej w wysokości wymaganej dla
realizacji roszczenia o przeniesienie własności lokalu, przez uiszczenie połowy
6
wartości tego wkładu, przypadającej spadkobiercy zmarłego współmałżonka,
nie znajduje usprawiedliwienia. Zgodzić się trzeba z zarzutem skarżącej,
że zadośćuczynienie takiemu oczekiwaniu w sytuacji, kiedy pozwana Spółdzielnia
dysponuje pełnym wkładem wymaganym do przeniesienia własności, prowadziłoby
do niczym nieuzasadnionego jej wzbogacenia.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.