Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 53/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 czerwca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa Gminy B.
przeciwko C. spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 czerwca 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 listopada 2008 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację oraz zasądza
od pozwanego na rzecz strony powodowej kwotę 2.700,-
(dwa tysiące siedemset) złotych tytułem kosztów
postępowania apelacyjnego,
2) zasądza od pozwanego na rzecz strony powodowej
kwotę 8.216,- (osiem tysięcy dwieście szesnaście)
złotych tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
W pozwie z dnia 21 kwietnia 2008 r. Gmina B. wniosła o nakazanie
pozwanej „C.” Spółce z o.o. złożenia oświadczenia woli o przeniesienie własności
nieruchomości gruntowej. Miało to nastąpić wskutek wykonania prawa odkupu,
zastrzeżonego we wcześniejszej umowie przeniesienia własności tej nieruchomości
na pozwaną, jeżeli w zakreślonym terminie pozwana nie dokona zabudowy nabytej
nieruchomości. Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa, broniąc się głównie
niedopuszczalnością zastrzeżenia prawa odkupu, jako warunku, w umowie
przenoszącej własność nieruchomości.
Sąd Okręgowy tego zarzutu nie podzielił, uwzględniając powództwo
w wyroku z dnia 18 lipca 2008 r. W apelacji, wśród wielu zarzutów naruszenia
przepisów prawa materialnego i procesowego, znalazło się powtórne podważenie
możliwości zastrzeżenia prawa odkupu w umowie przeniesienia własności
nieruchomości, podważenie prawidłowości niektórych elementów przetargu
publicznego, będącego podstawą nabycia własności przez pozwanego oraz
naruszenie art. 61 § 1 k.c. w zw. z art. 593 § 2 k.c. w odniesieniu do uznania za
skuteczne złożenie przez powoda oświadczenia o wykonaniu prawa odkupu.
Tylko ta ostatnia kwestia zdobyła uznanie Sądu Apelacyjnego i z powodu
naruszenia wymienionych przepisów kodeksu cywilnego Sąd ten uchylił wyrok
Sądu I instancji - wyrokiem z dnia 6 listopada 2008 r. oddalając powództwo.
W uzasadnieniu przyznał rację pozwanemu, że wysłanie w dniu 29 stycznia 2008 r.
dwóch listów poleconych z odpisami aktu notarialnego, zawierającego
oświadczenie powódki o wykonaniu prawa pierwokupu, które to listy były
awizowane w siedzibie pozwanego i w miejscu zamieszkania prezesa zarządu
pozwanej Spółki dnia 30 stycznia 2008 r., a zostały odebrane – odpowiednio - dnia
4 i 12 lutego 2008 r. nie stanowiło złożenia tego oświadczenia w terminie, który
stosownie do umowy upłynął 31 stycznia 2008 r. Uznał ponadto, że nie było
wystarczające, dokonane przez pracownicę powódki w dniu złożenia notarialnego
oświadczenia, powiadomienie telefoniczne prezesa zarządu pozwanej Spółki
o wykonaniu prawa odkupu nieruchomości. Z powołaniem się na wcześniejsze
3
stanowisko orzecznictwa Sąd II instancji uznał, że zawiadomienie o wykonaniu
prawa odkupu powinno być dokonane przynajmniej w formie pisemnej. Skoro więc
dużo wcześniej znane było powódce niewykonanie umowy z pozwaną, to powinna
była ona dołożyć należytej staranności i złożyć oświadczenie w takim czasie, aby
dochować terminu. Czyniąc to na koniec stycznia 2008 r. powinna była liczyć się
z ryzykiem naruszenia zasad określonych w art. 61 § 1 k.c., co też się stało
i dlatego nie powstał skutek przewidziany w art. 594 § 1 k.c. w postaci obowiązku
kupującego, dotyczącego przeniesienia nabytego prawa z powrotem na
sprzedawcę.
Powódka w skardze kasacyjnej opartej na podstawie art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
zarzuciła wyrokowi Sądu Apelacyjnego naruszenie art. 61 § 1 k.c. poprzez jego
błędną wykładnię oraz wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania lub oddalenie apelacji pozwanej Spółki. W
odpowiedzi na tę skargę pozwana wniosła o oddalenie skargi i przytoczyła
odpowiednie argumenty prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona. Istota jej zarzutów sprowadza się do
wykładni art. 61 § 1 k.c. w dwóch aspektach. Po pierwsze, kiedy i w jakich
okolicznościach można uważać za spełnione - w świetle powołanego przepisu -
złożenie jednostronnego oświadczenia woli, skierowanego do adresata. Po drugie,
w jakiej formie prawnej adresat takiego oświadczenia woli powinien zostać o nim
powiadomiony, jeśli dla ważności samego oświadczenia jest wymagana forma aktu
notarialnego, której niezachowanie ma skutek ad solemnitatem.
Najpierw należy stwierdzić, że Sąd II instancji podzielił w uzasadnieniu
niewadliwe - jego zdaniem - ustalenia faktyczne Sądu I instancji i dokonaną
prawidłowo ich ocenę prawną, poza kwestią dotyczącą art. 61 § 1 k.c. Aprobując je
uznał za zgodne z prawem zastrzeżenie prawa odkupu w umowie przeniesienia
własności nieruchomości należących do gminy (mienie komunalne), jeżeli kupujący
nie wypełni zobowiązań, które przyjął na siebie, przystępując do przetargu na
zakup nieruchomości. Jak wynika z ustaleń w sprawie, ze względu na początkowe
niepowodzenie zbycia przedmiotowych nieruchomości gminnych, obniżona została
4
cena wywoławcza w przetargu i poczynione wzajemne ustalenia między powodową
gminą a pozwanym, co do sposobu i terminu zagospodarowania nieruchomości.
Pozwana spółka przedłużała ten termin, wreszcie jej zabiegi o kolejne przedłużenie
terminu nie zyskały aprobaty i powodowa gmina najpierw zapowiedziała wykonanie
prawa odkupu, następnie na spotkaniu stron w dniu 21 stycznia 2008 r. prezesowi
pozwanej spółki przedstawiono do akceptacji warunki i termin 28 stycznia 2008 r.
co do przeniesienia własności nieruchomości, już w wykonaniu prawa odkupu.
Następnego dnia, 22 stycznia 2008 r. prezes pozwanej spółki zaakceptował
telefonicznie wobec pracownika powódki te warunki, toteż dnia 25 stycznia 2008 r.
burmistrz B. wydał zarządzenie o wykonaniu prawa odkupu nieruchomości objętych
umową z dnia 23 stycznia 2006 r., a dnia 28 stycznia 2008 r. to uprawnienie
wykonał, składając notarialne oświadczenie. Tego samego dnia prezes pozwanej
spółki poinformowany został telefonicznie przez pracownika powódki o wykonaniu
przez nią prawa odkupu, następnego dnia wskazanymi we wcześniejszych
wywodach listami przekazano pozwanej spółce zawiadomienie o tej czynności
prawnej, co zostało awizowane dnia 30 stycznia 2008 r. Te niekwestionowane
ustalenia prowadzą do pytania, czy awizowanie przesłanych listów, zawierających
odpisy aktu notarialnego o wykonaniu prawa odkupu spełnia - w podanych
okolicznościach - warunki prawne oświadczenia woli złożonego adresatowi,
zgodnie z art. 61 § 1 k.c. Sądy obu instancji oceniły to rozbieżnie, w szczególności
Sąd II instancji, powołując się, między innymi na niepublikowany wyrok SN z dnia
15 stycznia 1990 r. w sprawie I CR 1410/89. Próbuje przez to przekonać, że do
chwili złożenia oświadczenia woli według art. 61 § 1 k.c., stosuje się reguły
doręczenia pisma procesowego według art. 139 k.p.c. Dlatego też awizowanie listu
nie wiąże się z tą chwilą, a dopiero rzeczywiste odebranie go z poczty, aż do
upływu terminu jego przechowywania na poczcie, wynikającego z odpowiednich
przepisów szczególnych.
Toku rozumowania Sądu II instancji nie można podzielić. Wprawdzie nie
musi się aż twierdzić, że pozwany celowo zwlekał z odebraniem awizowanej
przesyłki, ale w okolicznościach sprawy nie jest to potrzebne. Dowiedzione jest
przecież, że w zwykłym toku czynności pocztowych przesłane listy zawierające
przedmiotowe zawiadomienie nadeszły w środę, dnia 30 stycznia 2008 r.
5
Pierwszym, ale i wystarczającym dniem do zachowania terminu do dowiedzenia się
o niewątpliwym złożeniu oświadczenia woli o skorzystaniu z prawa odkupu
nieruchomości był czwartek, dnia 31 stycznia 2008 r. Tego dnia zarząd pozwanej
spółki mógł w swojej siedzibie zapoznać się z treścią korespondencji, po jej
odebraniu z poczty na podstawie „awizo”. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem
doktryny popartym bogatym orzecznictwem, art. 61 § 1 zd. 1 k.c. przyjmuje teorię
doręczenia oświadczenia woli z możliwością zapoznania się. Wynika to wprost
z brzmienia przepisu: „Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest
złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego
treścią”. Wbrew zatem twierdzeniom uzasadnienia wyroku II instancji, nie jest to
żadna data łącząca się z przepisami o postępowaniu cywilnym, w których chodzi
o uznanie doręczenia pisma procesowego w sytuacjach, gdy w zwykły sposób tego
uczynić nie można. Takim celom służy powoływany art. 139 k.p.c., nazywany nawet
przepisem „o niemożności doręczenia lub odmowie przyjęcia pisma sądowego”,
inaczej określanego mianem „doręczenia zastępczego”. W przedmiotowej sprawie
w ogóle nie chodzi o takie pismo i powoływanie się na cyt. orzeczenie SN z 1990 r.
jest nieuprawnione. Wyjaśniał to już Sąd Najwyższy w wyrokach: z dnia 28 lutego
2002 r. III CKN 1316/00 (niepubl.) i z dnia 20 stycznia 2004 r. II CK 358/02
(Wokanda 2004, nr 9, s. 6).
W sprawie niniejszej ma się do czynienia z zawiadomieniem o oświadczeniu
woli strony umowy, co w uzasadnieniu Sądu II instancji się nawet przyznaje, ale nie
ma powodu, aby art. 139 k.p.c. w ogóle brać pod uwagę. Gdyby pozwana spółka
wytłumaczyła jakimiś racjonalnymi okolicznościami niemożliwość odebrania poczty
w dniu 30 stycznia 2008 r. oraz niemożność odbierania poczty po otrzymaniu
„awizo” w kolejnych roboczych dniach w siedzibie przedsiębiorcy, który w zwykłych
okolicznościach funkcjonuje codziennie, to można by te okoliczności rozważać.
Nic takiego nie nastąpiło. Z akt sprawy wynika, że w innych przypadkach
korespondencja wskutek pozostawianego „awizo” była odbierana przez pozwanego
następnego dnia, tym zaś razem dopiero piątego dnia (list na adres spółki) oraz po
dwóch tygodniach (na adres prezesa zarządu). W doktrynie jednoznacznie się
stwierdza, że poza szczególnymi przypadkami, np. przebywania adresata
6
w szpitalu, doręczenie listu w miejscu zamieszkania lub w innym miejscu normalnej,
stałej aktywności adresata traktuje się jako spełnienie przesłanek z art. 61 k.c.
W okolicznościach sprawy, do których należy świadomość i wiedza
pozwanej, poparta uprzednią akceptacją terminu zwrotnego przeniesienia
własności nieruchomości na gminę przez prezesa pozwanej spółki, znała ona
stanowisko powódki i mogła się spodziewać otrzymania przez pocztę potwierdzenia
wykonania prawa odkupu nieruchomości. Dlatego uznać należy, że w świetle
tych wszystkich okoliczności dochowane zostały warunki prawne, zarówno samego
jednostronnego oświadczenia woli o wykonaniu prawa odkupu, złożonego
notarialnie, jak i poinformowania o tym kupującego, nieobecnego przy składaniu
samego oświadczenia (art. 61 § 1 i art. 593 § 1 zd. 1 i 2 k.c.). Orzecznictwo Sądu
Najwyższego jest pod tym względem jednoznacznie opowiadające się za takim,
racjonalnym rozumieniem art. 61 k.c., przyjmując nawet słusznie, że jeżeli
oświadczenie zostało doręczone stronie w sposób, który umożliwia powzięcie
wiadomości o treści oświadczenia, to było ono skutecznie złożone nawet wtedy,
gdy jest niewątpliwe, że faktycznie adresat z oświadczeniem się nie zapoznał
(orz. SN z dnia 16 marca 1995 r. I PRN 2/95, OSNP 1995, nr 10, poz. 229; orz. SN
z dnia 9 grudnia 1999 r. I PKN 430/99, OSNAP 2001, nr 9, poz. 309).
Należy więc uznać, że przesłanki określone w art. 61 § 1 zd. 1 k.c. są spełnione,
jeśli oświadczenie woli, skierowane do adresata, będącego przedsiębiorcą
zostanie mu przekazane pocztą na adres siedziby, przez co albo będzie się mógł
zapoznać z jego treścią najpóźniej w następnym dniu roboczym, albo, jeśli z jakiejś
przyczyny bezpośrednie doręczenie było niemożliwe, w pierwszym dniu roboczym,
w którym przesyłka mogła zostać odebrana na podstawie zawiadomienia
pocztowego (tzw. awizo). Z powyższych względów stanowisko Sądu
Apelacyjnego w niniejszej sprawie nie może zostać utrzymane. W tej sytuacji, nie
mają znaczenia w konkretnej sprawie zarzuty skargi, odnoszące się do sposobu
(ustnego, telefonicznego, pisemnego itd.) zawiadomienia o złożeniu
oświadczenia o wykonaniu prawa odkupu. Powódka, jako sprzedawca
wykonujący prawo odkupu przesłała listownie odpisy aktu notarialnego
ze złożonym oświadczeniem. Spełnia to najsurowsze wymagania odnośnie
do formy przekazania informacji o jednostronnym oświadczeniu woli
7
skierowanym do pozwanej spółki, jako kupującym, zobowiązanym następnie do
zwrotnego przeniesienia własności nieruchomości, wykonania którego to
obowiązku dotyczy powództwo w niniejszej sprawie (zob. uchwała 7 sędziów SN
z dnia 20 lutego 1967 r. III CZP 88/66, OSN 1967, nr 12, poz. 224; wyrok SN
z dnia 30 maja 2000 r. IV CKN 898/00, OSN 2000, nr 12, poz. 224).
Mając na względzie powyższą analizę prawną, dokonaną w oparciu
o ustalony stan faktyczny oraz brak zarzutów skargi kasacyjnej odnoszących się do
naruszenia przepisów postępowania, Sąd Najwyższy rozstrzygnął sprawę na
podstawie art. 39816
k.p.c., orzekając także na podstawie art. 98 k.p.c. w zw. z art.
39821
i art. 391 § 1 k.p.c. o kosztach postępowania przed Sądem II instancji
i o kosztach postępowania kasacyjnego.
jz