Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 480/08
POSTANOWIENIE
Dnia 2 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J. W. i in. ,
przy uczestnictwie J. J. i in. ,
o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 2 lipca 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika J. J.
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 4 września 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Na wniosek J. W. i […],przy uczestnictwie […] Sąd Rejonowy w C.
postanowieniem z dnia 28 grudnia 2007 r. ustanowił dla każdoczesnych właścicieli
nieruchomości objętych księgami wieczystymi […], prowadzonymi przez ten Sąd,
służebność drogi koniecznej po nieruchomości stanowiącej działkę nr 3716, objętą
KW […], szlakiem biegnącym zgodnie z wariantem pierwszym opinii i szkicu
sytuacyjnego biegłego P. P. z dnia 19 sierpnia 2007 r. oraz nakazał wykonanie
przez wnioskodawców nakładów związanych z ustanowieniem tej drogi na ich koszt
w zakresie szczegółowo opisanym w opinii biegłego J. G. z lipca 2007 r. -
stanowiących integralną część postanowienia. Sąd zasądził ponadto od
wnioskodawców solidarnie na rzecz uczestnika kwotę 2.345 zł tytułem
wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi koniecznej.
Podstawę faktyczną rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia:
Nieruchomości wnioskodawców i uczestników położone są na terenie
górskim. Należąca do uczestnika J. J.a działka nr 3710 oddzielona jest od będącej
także jego własnością działki nr 3716 drogą, oznaczoną jako działka nr 3715, która
zgodnie z zapisem w ewidencji gruntów pozostaje we władaniu Gminy Istebna jako
droga gminna. Stan prawny tej działki jest nieuregulowany. Dalszy ciąg drogi
biegnie po działce 3694/3. Na działce nr 3710 znajduje się dom mieszkalny nr 284
oraz zabudowania gospodarstwa J. J. Budynek nr 284 po rozbudowie zajął
częściowo drogę gminną na działce 3715, co spowodowało, iż stała się ona na tym
odcinku nieprzejezdna. Droga na działce nr 3715 na wschód od budynku
gospodarczego uczestnika aż do połączenia z drogą główną jest utwardzona, o
niewielkim spadku i pozwala na przejazd samochodami osobowymi. Z drogi tej
korzystali wszyscy okoliczni mieszkańcy, także wnioskodawcy. Alternatywne
połączenie drogowe dla wnioskodawców stanowi droga utwardzona przez gminę
ażurowymi płytami betonowymi, biegnąca po działce 3692, do której dochodzi
droga na działce 3694/3. Jej mankamentem jest jednak bardzo duży spadek,
powodujący, że może być wykorzystywana tylko przez 6 miesięcy w roku. W
pozostałym okresie jest nieprzejezdna. Poszukując optymalnego rozwiązania
problemu dojazdu przez wnioskodawców – właścicieli nieruchomości położonych
przy drodze na działce 3694/3 i górnym odcinku drogi położonej na działce 3692 –
Sąd I instancji rozważył 7 wariantów rozwiązań. Opowiedział się za wariantem
3
pierwszym, zakładającym przywrócenie przejezdności drogi na działce 3715
poprzez włączenie do pasa drogowego części należącej do uczestnika działki nr
3716. Południową krawędź tej drogi wyznacza brzeg wysokiej skarpy, przy której
rosną drzewa. Przeprowadzenie tego szlaku będzie wymagało pewnych nakładów,
w tym likwidacji infrastruktury gospodarczej ulokowanej tam przez uczestnika. Do
poniesienia tych nakładów zostali zobowiązani wnioskodawcy. Zaletą tej drogi jest
brak większych spadków terenu, a także obciążenie jedynie fragmentu działki
uczestnika J. J. Sąd odrzucił natomiast wariant drugi, kierujący całoroczny ruch na
istniejącą drogę gminną na działce 3692 ze względu na niekorzystne
ukształtowanie wyłączające jej użyteczność przez 6 miesięcy w roku, co powoduje,
że nie zapewnia ona odpowiedniego dostępu do drogi publicznej dla parceli
wnioskodawców. Pozostałe warianty, proponowane przez uczestnika J. J., w
ocenie Sądu, wymagałyby istotnych prac budowlanych, a nadto przeprowadzenia
drogi przez liczne działki o znacznym nachyleniu.
Dokonując wyboru pierwszego wariantu drogi koniecznej, Sąd Rejonowy
wyjaśnił, że co prawda istniejące pomiędzy stronami poważne konflikty na tle
sąsiedzkim przemawiają przeciwko ustanowieniu na nieruchomości uczestnika
służebności drogowej, nie wykluczają jednak takiego rozwiązania. Sąd
jednocześnie oszacował odszkodowanie należne uczestnikowi za ustanowienie
służebności drogowej.
Sąd Okręgowy oddalił apelacje, które od powyższego postanowienia wnieśli
uczestnicy.
Uznał, że D. i J. W. nie byli uprawnieni do wniesienia tego środka
zaskarżenia w interesie J. J., którego praw wyłącznie dotykało rozstrzygnięcie.
Odnosząc się do apelacji uczestnika J. J., Sąd II instancji podzielił
stanowisko Sądu Rejonowego, że dostęp nieruchomości wnioskodawców do drogi
publicznej przez działkę nr 3692 nie jest odpowiedni, ze względu na dużą stromiznę
(nachylenie wynosi 23%), uniemożliwiającą użytkowanie tego szlaku w okresie, gdy
grunt jest śliski (w sezonie zimowym droga z uwagi na nieprzejezdność nie jest
odśnieżana). Korzystanie z niej jest utrudnione i niebezpieczne nawet wtedy, kiedy
droga pozostaje przejezdna, ponieważ znajdują się na niej zakręty i jest wąska.
4
Sąd Okręgowy przyłączył się do krytycznej oceny wariantów III – VII drogi
koniecznej, zaproponowanych przez uczestnika i w konsekwencji za jedyne realne
rozwiązanie zapewniające połączenie drogowe nieruchomościom wnioskodawców
uznał wariant przyjęty przez Sąd I instancji. Brak innych możliwości rozwiązania
problemu dojazdu, wynikający z ukształtowania terenu Sąd uznał za argument
przeważający negatywne konsekwencje, jakie wywoła wybrany wariant –
w szczególności ograniczenia w możliwości korzystania z gospodarstwa przez
uczestnika J. J. Sąd ten zwrócił jednak uwagę, że przyczyną, która pozbawiła
nieruchomości wnioskodawców odpowiedniego dostępu do drogi publicznej było
zabudowanie przez skarżącego działki nr 3715, powodujące nieprzejezdność
dotychczas wykorzystywanej drogi publicznej.
Uczestnik J. J. zaskarżył w wyrok Sądu Okręgowego w B. skargą kasacyjną
skierowaną przeciwko orzeczeniu oddalającemu jego apelację. Skarga oparta
została na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.).
Skarżący zarzucił niewłaściwe zastosowanie art. 145 k.c., polegające na przyjęciu
przez Sądy obydwu instancji, że istnieje podstawa do ustanowienia drogi
koniecznej po nieruchomości skarżącego, gdyż wnioskodawcy mają niewłaściwy
dostęp do drogi publicznej.
We wnioskach uczestnik domagał się uchylenia zaskarżonego
postanowienia w zakresie odnoszącym się do jego apelacji oraz uchylenia
postanowienia Sądu I instancji i przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu w C. do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący objął zarzutem niewłaściwe zastosowanie przez Sąd Okręgowy
art. 145 k.c., nie wskazując jednocześnie, której z jego trzech jednostek
redakcyjnych zarzut ten dotyczy. Uzasadnienie skargi precyzuje jednak zakres
wskazanej podstawy kasacyjnej i pozwala przyjąć, że skarżący upatruje
nieprawidłowego zastosowania art. 145 § 1 k.c. w przyjęciu, że nieruchomości
wnioskodawców nie mają odpowiedniego dostępu do drogi publicznej. Tymczasem
mają one bezpośredni dostęp do drogi gminnej przebiegającej po działce 3692,
która – po pewnych przeróbkach – nadawałaby się, zdaniem uczestnika, do
5
bezpiecznego użytku przez cały rok. Nadto skarżący uważa, że Sądy nie
zastosowały prawidłowo art. 145 § 3 k.c., ponieważ nie uwzględniły należycie
interesu społeczno-gospodarczego, pomijając dolegliwe konsekwencje
ustanowienia drogi dla bezpieczeństwa rodziny uczestnika, funkcjonowania jego
gospodarstwa i możliwości rozwijania przez niego działalności agroturystycznej.
Problem prawidłowego zastosowania art. 145 § 1 k.c. nie może być
rozważony bez analizy jego treści normatywnej. Przepis ten umożliwia właścicielowi
nieruchomości niemającej odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do
należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich żądanie od właścicieli
gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności
drogowej. Pojęcie odpowiedniego dostępu do drogi publicznej było wielokrotnie
przedmiotem wykładni i wykazywało pewne fluktuacje w swoim historycznym
rozwoju. Aktualnie dominujące w tym zakresie poglądy można streścić
w następujący sposób – odpowiedni dostęp do drogi publicznej musi stwarzać
rzeczywistą, bezpieczną możliwość swobodnego przedostawania się
z nieruchomości do takiej drogi (por. postanowienie z dnia 7 lipca 1999, II CKN
786/98, OSNC 2000/2/34), możliwość ta musi dotyczyć drogi prawidłowo
funkcjonującej w systemie dróg publicznych i istnieć trwale, a nie tylko w pewnych
okresach roku (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 14 sierpnia 1985 r., III CZP
44/85, OSNCP 1986/7-8/106). Brak dostępu spełniającego powyższe wymagania
uprawnia właściciela nieruchomości do żądania ustanowienia drogi koniecznej
wówczas, gdy nie może być usunięty jego staraniami (przez utworzenie połączenia
w ramach tej nieruchomości). W wyjątkowych sytuacjach dopuszcza się jednak
uwzględnienie wniosku o ustanowienie służebności drogowej mimo, że uzyskanie
odpowiedniego dostępu jest osiągalne, jeżeli koszty i rozmiary inwestycji potrzebnej
do usunięcia przeszkody są bardzo znaczne i czynią ją nieopłacalną
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2005 r., III CK 447/04, nie
publ.). Przyjmuje się także (chociaż niejednolicie), że brak odpowiedniego dostępu
powstały w wyniku działań i decyzji właściciela nieruchomości (np. lokalizacji przez
niego zabudowy na gruncie), na rzecz której służebność drogi koniecznej miałaby
powstać, nie uzasadnia ustanowienia takiej służebności (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 13 marca 1975 r., III CRN 488/74, nie publ.).
6
Ocena, czy w danych okolicznościach dostęp do drogi publicznej jest
odpowiedni, należy zawsze do sfery faktów. W tym zakresie Sąd Najwyższy jest
związany ustaleniami faktycznymi, które stanowią podstawę faktyczną
zaskarżonego orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Skarżący nie kwestionuje
w skardze sposobu zgromadzenia materiału dowodowego i kompletności ustaleń.
Z ustaleń tych wynika zaś, że droga publiczna na działce 3692 jest nieprzejezdna
od jesieni do wiosny z uwagi na ukształtowanie terenu, na którym przebiega.
Wbrew stanowisku skarżącego, z ustaleń faktycznych nie można wyciągnąć
wniosku, że usunięcie tej wady jest możliwe, skoro wynika ona z nachylenia stoku
po którym droga przebiega. Istotą odpowiedniego dostępu z nieruchomości do
drogi publicznej jest zgodność z celem jakiemu dostęp taki służy. Nie jest nim sama
możliwość wjazdu na taką drogę bezpośrednio z nieruchomości lecz uzyskanie
w ten sposób sprawnego połączenia z siecią drogową jako całością (podobnie Sąd
Najwyższy w powołanej już uchwale III CZP 44/85). Jeżeli zatem możliwość wjazdu
na drogę gminną na działce 3692 nie zapewnia nieruchomościom wnioskodawców
tak rozumianego dostępu do systemu dróg publicznych, ponieważ jej
ukształtowanie nie pozwala przez połowę roku przejechać nią do drogi głównej, to
słusznie nie została przez Sąd Okręgowy uznana za odpowiedni dostęp
w rozumieniu art. 145 § 1 k.c.
Zaskarżone orzeczenie nie narusza także art. 145 § 3 k.c. Sąd Okręgowy
opowiadając się za wariantem zakładającym przeprowadzenie drogi koniecznej na
nieruchomości uczestnika w taki sposób, aby omijała ona po działce 3716 budynek
wzniesiony przez niego częściowo na działce 3715, wcześniej wykorzystywanej
w całości jako droga gminna, dostrzegł negatywne strony tego rozwiązania.
Niewątpliwie ustanowienie drogi tym szlakiem nie załagodzi konfliktu między
stronami, utrudni korzystanie z gospodarstwa uczestnika i wymusi zlikwidowanie
pobudowanego przez uczestnika gnojownika. Jednak w zestawieniu z innymi
rozwiązaniami to jest najbardziej racjonalne, a jego negatywne konsekwencje
w dużej mierze są wynikiem działań uczestnika, który zaanektował część działki
nr 3715 o nieuregulowanym stanie prawnym i przeprowadził na niej szereg
inwestycji nie bacząc na dotychczasowe przeznaczenie tej działki i jej znaczenie
dla sąsiednich nieruchomości. Na skutek jego decyzji gospodarczych jedyna
7
całoroczna droga wykorzystywana przez wnioskodawców i nawet figurująca
w ewidencji jako gminna stała się nieprzejezdna. Udrożnienie jej poprzez zajęcie na
cele drogowe części przyległej działki nr 3716 spowoduje stan zbliżony do tego, jaki
istniał przed włączeniem przez skarżącego do gospodarstwa odcinka
dotychczasowej drogi przyległego do zabudowań. Z tego względu argumenty
o uniemożliwieniu przez przeprowadzenie drogi koniecznej w sposób wybrany
przez Sądy obydwu instancji funkcjonowania gospodarstwa i siedliska uczestnika
nie są przekonywujące, pomijają bowiem, że zbliżony stan trwał wcześniej i nie
paraliżował życia uczestnika i jego domowników. Nie mogą zatem stanowić
argumentu podważającego prawidłowość zastosowania przez Sąd Okręgowy
art. 145 § 3 k.c.
Z przytoczonych względów skarga kasacyjna uczestnika podlegała
oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
md