Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 65/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Stanisław Dąbrowski
SSN Antoni Górski
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Nadleśniczego
Nadleśnictwa L.
przeciwko E. Spółce Akcyjnej w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 10 lipca 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 17 września 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 17 września 2008 r. oddalił apelację
powodowego Skarbu Państwa od wyroku Sądu Okręgowego w P. oddalającego
powództwo o zapłatę kwoty 114.229,50 zł z tytułu wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie z pasa gruntów pod trakcjami energetycznymi, opierając
rozstrzygnięcie na następujących aprobowanych ustaleniach Sądu Okręgowego.
Skarb Państwa jest właścicielem nieruchomości położonych w gminach […],
dla których Sąd Rejonowy w Z. prowadzi księgi wieczyste, a które pozostają w
zarządzie Nadleśnictwa L. i stanowią w większości lasy.
Na tych nieruchomościach w latach 80-tych były już posadowione słupy
energetyczne z rozpiętymi liniami energetycznymi wysokiego napięcia,
wchodzącymi w skład przedsiębiorstwa energetycznego pozwanej Spółki, która
eksploatując te linie, korzysta także z pasa gruntów znajdujących się pod liniami.
Na wylesionym pasie gruntów pod liniami, nie jest prowadzona gospodarka leśna
ze względów ekonomicznych i ekologicznych, nie sadzi się też drzew, ani nie
prowadzi szkółek leśnych. Teren pod liniami musi być dostępny dla pozwanej
w celu konserwacji i modernizacji trakcji. Powierzchnia pasów wylesionych według
dokumentacji pomiarowej wynosi 197.800 m2
.
Pozwana jest następcą prawnym Zakładu Energetycznego P.
Przedsiębiorstwa Państwowego, który został przekształcony w jednoosobową
Spółkę Skarbu Państwa aktem przekształcenia z dnia 12 lipca 1993 r. na podstawie
ustawy z dnia 5 lutego 1993 r. o przekształceniach własnościowych niektórych
przedsiębiorstw państwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa
(Dz.U. Nr 126, poz. 69). Spółka powstała w wyniku przekształcenia wstępowała
zgodnie z art. 5 tej ustawy we wszystkie prawa i obowiązki przekształconych
przedsiębiorstw. Według ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji
i prywatyzacji (tj. Dz. U z 2002 r. Nr 171, poz.1397) komercjalizacja polega na
przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w spółkę, która wstępuje we
wszystkie stosunki prawne, których podmiotem było przedsiębiorstwo państwowe,
bez względu na charakter prawny tych stosunków.
3
Przy tak ustalonym stanie faktycznym, Sąd Apelacyjny podzielił też ocenę
jurydyczną Sądu Okręgowego, że pozwana użytkowała przedmiotowe grunty
w dobrej wierze. Ocena ta została oparta - z braku kompletnych dokumentów co
do pobudowania sieci elektrycznej - na podstawie przepisów ustawy z dnia
28 czerwca 1950 r. o powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli - na domniemaniu
faktycznym. Mianowicie z decyzji Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia
6 grudnia 1968 r. w sprawie zmiany uprawy leśnej wyznaczonego pasa gruntu
Nadleśnictwa K. i pobudowania na tym terenie linii energetycznych i identycznej
treści decyzji z dnia 13 września 1971 r. dotyczącej Nadleśnictwa P., wyprowadził
domniemanie, że wszystkie obszary leśne należące do Skarbu Państwa zostały
potraktowane w taki sam sposób, że sieci energetyczne na przedmiotowych
nieruchomościach zostały pobudowane w latach sześćdziesiątych-
siedemdziesiątych w oparciu o decyzje Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego,
który w trybie wyjątku z art. 7 i 17 ustawy z dnia 20 grudnia 1949 r. o gospodarstwie
leśnym udzielił poprzednikowi prawnemu pozwanej zezwolenia na użytkowanie
przedmiotowych gruntów pod budowę linii energetycznych. Na podstawie
obowiązującej wówczas zasady jednolitości mienia narodowego, wyrażonej w art.
128 k.c. Sąd Apelacyjny uznał, że w wyniku pobudowania sieci nie doszło do
ingerencji w cudze prawo własności. Dodatkowy argument na rzecz przyjętego
stanowiska wyprowadził z unormowania art. 2 ustawy dnia 12 marca 1958 r. o
zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości, stwierdzającego, że przepisy tej
ustawy nie dotyczą nieruchomości państwowych, zatem dla legalnego realizowania
budowy sieci energetycznej wystarczająca była decyzja lokalizacyjna. Odwołując
się do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2007 r., I CSK 223/06
(niepubl.), przyjął że korzystanie pozwanej z gruntów odbywało się na podstawie
umowy nienazwanej, charakteryzującej się trwałością i nierozwiązywalnością przez
czas koniecznego korzystania z urządzeń przesyłowych, stanowiącej obligację
realną.
Powodowy Skarb Państwa zaskarżył ten wyrok skargą kasacyjną, opartą na
obu podstawach wymienionych w art. 3983
§ 1 k.p.c. zarzucił naruszenie:
- art. 7 i 17 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1949 r. o państwowym
gospodarstwie leśnym (Dz.U. Nr 63, poz. 494 ze zm.) przez błędną
4
wykładnię polegającą na przyjęciu, iż wydanie decyzji na podstawie tych
norm skutkuje trwałym ograniczeniem uprawnień właścicielskich Skarbu
Państwa do nieruchomości oraz pozbawieniem możliwości domagania się
wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości przez następcę prawnego
przedsiębiorstwa państwowego;
- art. 30 ustawy z dnia 31 stycznia 1961 r. o planowaniu przestrzennym
(Dz.U. z 1961 r., poz. 47 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym do dnia
1 marca 1975 r. przez błędną wykładnię i przyjęcie, iż decyzja o lokalizacji
szczegółowej powoduje ograniczenie natury cywilnej, polegające na
pozbawieniu możliwości domagania się wynagrodzenia przez Skarb
Państwa za korzystanie z nieruchomości przez następcę prawnego
przedsiębiorstwa państwowego;
- art. 352 § 2 k.c. w związku z art. 224 § 2 k.c. i 225 k.c. przez uznanie,
iż pozwana nie posiada służebności gruntowej w złej wierze na
nieruchomości stanowiącej własność powoda;
- art. 60 k.c. w związku z art. 65 § 1 i 2 k.c. przez przyjęcie, że dokumenty
zgromadzone w sprawie oraz zachowanie stron w sposób dostateczny
ujawniły wolę stron do zawarcia umowy cywilnoprawnej, skutkującej
obciążeniem części nieruchomości powoda prawem do instalowania na niej
przez przedsiębiorstwo energetyczne urządzeń służących do przesyłania
energii oraz bezterminowego i bezpłatnego korzystania z części
nieruchomości. Prawo to skuteczne byłoby wobec każdoczesnego nabywcy
nieruchomości;
- art. 244 § 1 k.c. w związku z art. 3531
przez przyjęcie, że strony mogą
wykreować mocą swych oświadczeń woli stosunek prawny o charakterze
obligacji realnej, który będzie źródłem uprawnienia o treści
odpowiadającej służebności gruntowej, tj. ograniczonego prawa rzeczowego
wbrew zasadzie numerus clausus ograniczonych praw rzeczowych
wyrażonej w art. 244 § 1 k.c.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie:
5
- art. 382 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c. przez
niewskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, tj. nieustalenie faktów,
które sąd uznał za udowodnione oraz niewyjaśnienie podstawy prawnej
z przytoczeniem przepisów prawa;
- art. 232 k.p.c. w związku z art. 6 k.c. przez obciążenie strony powodowej
negatywnymi skutkami niewskazania dowodów co do faktów, z których
strona pozwana wywodziła dla siebie korzystne skutki prawne;
- art. 231 k.p.c. przez przyjęcie domniemania, że w stosunku do działek, co
do których strona pozwana nie przedstawiła stosownych dokumentów były
wydawane decyzje podobne do przedstawionych przez stronę pozwaną;
- art. 228 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez ustalenie okoliczności
faktycznych na podstawie faktów znanych sądowi urzędowo w związku
z innymi prowadzonymi sprawami, bez przeprowadzenia tych dowodów na
rozprawie oraz bez zwrócenia uwagi stronom procesu na te fakty,
co uniemożliwiło powodowi wypowiedzenie się co do tych okoliczności.
W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
temu Sądowi do ponownego rozpoznania z zasądzeniem kosztów postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności wymagają rozważenia zarzuty podniesione w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej, tylko bowiem prawidłowe ustalenie w sposób pełny
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, umożliwia merytoryczną ocenę zasadności
zarzutu naruszenia prawa materialnego.
Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 i art. 391 k.p.c.
nie może odnieść skutku. Zarzut ten tylko wtedy może stanowić uzasadnioną
podstawę kasacyjną, jeżeli uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie zawiera
wszystkich elementów, które ze względu na treść apelacji i na zakres rozpoznania
sprawy przez sąd drugiej instancji są konieczne dla dokonania kontroli kasacyjnej
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC
1999, nr 4, poz. 83, z dnia 27 marca 2008 r., III CSK 315/07, niepubl.).
6
Wbrew odmiennemu poglądowi skarżącego uzasadnienie zaskarżonego wyroku
odpowiada tak określonym wymaganiom. W uzasadnieniu tym Sąd Apelacyjny
jasno i w sposób nie budzący wątpliwości zaaprobował ustalenia i ocenę
jurydyczną Sądu Okręgowego o braku podstaw do uwzględnienia żądania.
Sąd Apelacyjny nie poczynił własnych ustaleń, a stwierdzenie, że dla legalności
budowy linii energetycznej na gruntach państwowych wystarczała decyzja
lokalizacyjna nie oznacza skutku prawnorzeczowego do posiadania przez pozwaną
gruntów pod trakcjami, lecz dodatkowy argument na rzecz trafności rozstrzygnięcia
Sądu Okręgowego.
Nie ma też racji skarżący zarzucając naruszenie art. 232 k.p.c. w związku
z art. 65 k.c. Nie znajduje bowiem potwierdzenia w motywach zaskarżonego
orzeczenia zarzucane Sądowi Apelacyjnemu obciążenie skarżącego obowiązkiem
wykazania podstawy prawnej do posiadania linii energetycznych.
Stwierdzenie Sądu Apelacyjnego na s. 6 uzasadnienia zaskarżonego wyroku,
że kserokopie dokumentów nie są pozbawione znaczenia, a istotne jest, że powód
nie podniósł żadnych zarzutów, które nasuwałyby wątpliwości, co do tego,
że załączone kserokopie nie odzwierciedlają treści rzeczywistych dokumentów,
nie oznacza, jak błędnie zakłada skarżący, że Sąd obciążył go takim obowiązkiem
Zasadny natomiast okazał się zarzut naruszenia art. 60 k.c. w związku z art.
65 § 1 i 2 k.c. przez przyjęcie, że dokumenty zgromadzone w sprawie oraz
zachowanie stron w sposób dostateczny ujawniły wolę zawarcia umowy
cywilnoprawnej, skutkującej obciążeniem części nieruchomości powoda prawem
do instalowania na niej urządzeń energetycznych oraz bezterminowego
i bezpłatnego korzystania z tej części nieruchomości przez każdoczesnego
nabywcę nieruchomości. Sąd Apelacyjny nie wskazał jakie konkretnie dokumenty
ujawniły wolę zawarcia takiej umowy. Uszło uwagi Sądu, że orzeczenie Sądu
Najwyższego mające uzupełniać argumentację prawną wspierającą trafność
wyroku Sądu Okręgowego, zostało wydane w innym stanie faktycznym, w którym
źródłem wejścia w posiadanie stacji transformatorowej było przekazanie przez
poprzednika prawnego strony powodowej zgodnie z obowiązującymi wówczas
przepisami. Niezależnie od tego Sąd w obecnym składzie nie podziela stanowiska
Sądu Najwyższego wyrażonego w powołanym orzeczeniu. W przepisach prawa
7
nie ma podstaw do przyjęcia konstrukcji umowy mającej charakter obligacji realnej,
a gdyby nawet taką możliwość przyjąć, to nie można by umowie przypisać cech
nierozwiązywalności.
Trafnie też skarżący zarzuca naruszenie art. 231 k.p.c. Rozstrzygnięcie
Sądu Apelacyjnego zostało bowiem oparte na domniemaniu wyprowadzonym
z załączonych do akt kserokopii i odpisów dokumentów urzędowych. Przypisując
moc dowodową przedłożonym przez pozwaną odpisom i kserokopiom decyzji,
Sąd Apelacyjny odwołał się do art. 308 § 1 k.p.c., według którego sąd może
dopuścić dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii, planów, rysunków oraz płyt
lub taśm dźwiękowych i innych przyrządów utrwalających albo przenoszących
obrazy. Uszło jednak uwagi Sądu, że kserokopia – jako odwzorowanie oryginału –
może być uznana za odpis, jednakże pod warunkiem, poświadczenia jego
zgodności z oryginałem. Takiemu stanowisku dał wyraz Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 29 marca 1994 r., III CZP 37/94 (OSNCP 1994 nr 11, poz. 206) i jest to
pogląd ugruntowany w orzecznictwie.
Trafność tego zarzutu odnosi się przede wszystkim do domniemania o tytule
prawnym pozwanej do użytkowania przedmiotowych gruntów leśnych,
wyprowadzonego przez Sąd Apelacyjny z kserokopii Decyzji Ministra Leśnictwa
i Przemysłu Drzewnego z dnia 6 grudnia 1968 r., który w trybie wyjątku
przewidzianego w art. 7 i 17 ustawy z dnia 20 grudnia 1949 r. o gospodarstwie
leśnym udzielił poprzednikowi prawnemu pozwanej zezwolenia na pobudowanie
linii energetycznych na określonej części nieobjętych przedmiotem sporu gruntów
leśnych Nadleśnictwa K. W drodze domniemania Sąd Apelacyjny przyjął, że taka
sama decyzja była wydana co do gruntów objętych przedmiotem sporu,
a w konsekwencji, że pozwana miała tytuł prawny do wejścia na nieruchomość
powoda w celu budowy sieci energetycznej, która decyduje o charakterze jej
władztwa względem tej nieruchomości. Pogląd ten, przy takim założeniu,
że pozwanej przysługuje tytuł prawny do użytkowania przedmiotowych gruntów
w dobrej wierze, trzeba uznać za trafny, usprawiedliwiający zastosowanie
przepisów art. 224 § 2, 225 k.c. w związku z art. 352 k.c. Jednakże Sąd nie wyjaśnił
w sposób pełny i miarodajny podstaw do przyjęcia takiego domniemania.
8
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynika, czy oryginał tej decyzji
znajduje się w archiwach powoda, który ma do nich dostęp, oraz by powód był
wzywany do przedłożenia tego oryginału, a według art. 248 k.p.c. inne są reguły
dowodzenia faktów w sytuacji, w której oryginał dokumentu jest już niedostępny.
Wymienione uchybienia procesowe uzasadniają zasadność podstawy
kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., co powoduje uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2
w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
jz