Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 sierpnia 2009 r.
I PK 60/09
Prawomocne skazanie za sprzeniewierzenie powierzonych pieniędzy (art.
284 § 2 k.k.) wiąże co do wysokości przywłaszczonej kwoty, ale nie zwalnia
sądu pracy z oceny, w jakiej wysokości szkoda została wyrządzona przestęp-
stwem.
Przewodniczący SSN Józef Iwulski (sprawozdawca), Sędziowie SN: Zbigniew
Hajn, Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 18 sierpnia
2009 r. sprawy z powództwa Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej Spółki z
o.o. w S. przeciwko Mirosławowi Z. o zapłatę 28.610,59 zł, na skutek skargi kasacyj-
nej pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Łodzi z dnia 30 października 2008 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi do ponownego rozpoznania i orze-
czenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 8 lipca 2008 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Rawie Mazo-
wieckiej po rozpoznaniu sprawy z powództwa Przedsiębiorstwa Komunikacji Samo-
chodowej Spółki z o.o. w S. przeciwko Mirosławowi Z. o zapłatę kwoty 28.610,59 zł:
1) umorzył postępowanie co do kwoty 738,32 zł; 2) zasądził od pozwanego na rzecz
strony powodowej kwotę 20.021,93 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 4 stycz-
nia 2007 r. do dnia zapłaty; 3) oddalił powództwo w pozostałej części; 4) zasądził od
pozwanego na rzecz strony powodowej kwotę 2.440,05 zł tytułem zwrotu kosztów
procesu, 5) zasądził od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Rejonowego w
Rawie Mazowieckiej kwotę 1.516,93 zł tytułem zwrotu wydatków sądowych oraz 6)
2
zasądził od strony powodowej na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Rejonowego w Rawie
Mazowieckiej kwotę 650,70 zł tytułem zwrotu wydatków sądowych.
Sąd Rejonowy ustalił, że pozwany, zatrudniony na stanowisku specjalisty do
spraw marketingu, wykonywał pracę w prowadzonym przez stronę powodową biurze
turystycznym w jej placówce terenowej w R.M. Pozwany zbierał zamówienia na wy-
cieczki, a następnie organizował je przy wykorzystaniu środków transportowych nale-
żących do pracodawcy. W związku z organizowaniem wycieczek dla podmiotów ze-
wnętrznych pozwany pobierał z kasy spółki zaliczki na pokrycie kosztów wycieczek.
Po zorganizowaniu wycieczki pozwany był zobowiązany przedstawić dokumentację
potwierdzającą poniesione wydatki i na tej podstawie miały być rozliczane pobrane
wcześniej zaliczki. Pozwany wielokrotnie nie przedstawiał pracodawcy dokumentów
związanych z organizowanymi wycieczkami oraz nie dokonywał rozliczenia zaliczek.
Pozwany nie był uprawniony do odbioru ostatecznej należności przysługującej spółce
od podmiotów zamawiających wycieczki, ale to robił a pieniądze zatrzymywał dla
siebie. W dniu zakończenia stosunku pracy (31 grudnia 2005 r.) pozwany nie rozli-
czył zaliczek na łączną kwotę 5.157,24 zł. Po wniesieniu powództwa pozwany przed-
stawił kolejne dokumenty dotyczące wydatków na łączną kwotę 3.533,78 zł. Prawo-
mocnym wyrokiem sądu karnego z dnia 3 sierpnia 2006 r. pozwany został skazany
za to, że w okresie od 1 stycznia 2004 r. do 31 grudnia 2005 r., kierując biurem tury-
stycznym prowadzonym przez placówkę terenową strony powodowej w R.M., działa-
jąc czynem ciągłym w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, dokonał przywłaszcze-
nia pieniędzy na łączną kwotę 20.021,93 zł w ten sposób, że przyjmował od klientów
biura turystycznego wpłaty, których nie odprowadzał do kasy oraz pobierał zaliczki z
kasy strony powodowej, z których nie rozliczył się, czym działał na szkodę praco-
dawcy.
Przy takich ustaleniach faktycznych Sąd Rejonowy uznał, że kluczowe zna-
czenie w sprawie ma wynikające z art. 11 k.p.c. związanie sądu orzekającego w
sprawie cywilnej ustaleniami uprzednio wydanego skazującego wyroku karnego. To
związanie - według Sądu - dotyczy nie tylko ustalonych w wyroku znamion przestęp-
stwa, ale także okoliczności jego popełnienia (czasu, miejsca, poczytalności sprawcy
itp.). Z tej przyczyny Sąd pierwszej instancji uznał, że pozwany bez wątpienia przy-
właszczył sobie ze szkodą dla powódki kwotę 20.021,93 zł, a przestępstwo to sta-
nowi zarazem czyn niedozwolony w rozumieniu art. 415 k.c., co do którego zostały
udowodnione wszystkie przesłanki odpowiedzialności deliktowej pozwanego (wina,
3
szkoda oraz adekwatny związek przyczynowy pomiędzy szkodą, a zachowaniem
pozwanego). Skoro jednak powództwo opiewało na kwotę wyższą niż określoną w
wyroku karnym, Sąd Rejonowy prowadził dalsze postępowanie dowodowe, w ra-
mach którego przeprowadził dowód z opinii biegłego do spraw księgowości. Uznaw-
szy przedłożoną przez biegłego opinię za w pełni wiarygodną, Sąd przyjął, że
przedstawione przez stronę powodową dokumenty nie dają podstawy do stwierdze-
nia, iż pozwany nie rozliczył się względem spółki z pobranych zaliczek w kwocie
przekraczającej 20.021,93 zł. Co więcej, Sąd stwierdził, że wprawdzie pozwany nie
rozliczył się ze wszystkich pobranych zaliczek, ale nierozliczona kwota jest dużo niż-
sza niż kwota, za przywłaszczenie której został prawomocnie skazany. W konse-
kwencji Sąd Rejonowy uznał, że kwoty nierozliczone przez pozwanego, poddane
analizie biegłego, zawierają się w kwocie objętej wyrokiem karnym. Dlatego Sąd Re-
jonowy uwzględnił powództwo jedynie częściowo, uznając, że pozwany przywłasz-
czył na szkodę powódki kwotę 20.021,93 zł, za co ponosi odpowiedzialność w pełnej
wysokości (art. 122 k.p.), łącznie z obowiązkiem zapłaty odsetek ustawowych liczo-
nych od dnia wniesienia pozwu. Co do kwoty 738,32 zł Sąd Rejonowy umorzył postę-
powanie z uwagi na cofnięcie w tym zakresie powództwa za zgodą pozwanego.
Wyrokiem z dnia 30 października 2008 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi oddalił apelację pozwanego od wyroku Sądu Re-
jonowego oraz zasądził od pozwanego na rzecz strony powodowej kwotę 900 zł tytu-
łem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu odwoławczym. Sąd
drugiej instancji podzielił w całości ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną dokonane
przez Sąd pierwszej instancji. W szczególności Sąd Okręgowy wywiódł, że pozwany
dopuścił się przestępstwa z art. 284 § 2 k.k., co zostało stwierdzone prawomocnym
wyrokiem sądu karnego. Zdaniem Sądu odwoławczego, związanie sądu cywilnego
ustaleniami zawartymi w prawomocnym wyroku skazującym jest odstępstwem od
zasady samodzielności sądu cywilnego rozpoznającego sprawę. Na podstawie art.
11 k.p.c. sąd cywilny jest związany ustaleniami wyroku karnego „co do popełnienia
przestępstwa”, a więc chodzi o ustalenia dotyczące okoliczności składających się na
„stan faktyczny” przestępstwa, wyznaczonych w przepisach ustawy karnej i stanowią-
cych znamiona czynu zabronionego (znamiona podmiotowe i przedmiotowe prze-
stępstwa). Jeżeli w wyroku karnym wskazano, że przedmiotem czynu są określone
towary (usługi), to sąd cywilny jest związany tylko ustaleniami co do ilości i co do ro-
dzaju tych towarów (usług), ale nie jest związany podaną w wyroku wartością tych
4
towarów. Sąd Okręgowy zaznaczył, że w sprawach z zakresu prawa pracy dotyczą-
cych odpowiedzialności majątkowej pracowników za mienie powierzone, sąd jest
związany jedynie faktem popełnienia przez pracownika przestępstwa oraz wyrządze-
nia tym przestępstwem szkody w powierzonym mu mieniu. Nie jest natomiast zwią-
zany prawomocnym wyrokiem karnym co do zakresu naprawienia szkody wyrządzo-
nej spowodowanym niedoborem i może samodzielnie ustalić wysokość tego niedo-
boru. Sąd pracy nie jest też związany prawomocnym wyrokiem karnym skazującym
pracownika za przestępstwo co do zakresu szkody wyrządzonej niedoborem. Sąd
Okręgowy dalej wywiódł, że zdarzają się jednak sytuacje, w których moc prejudy-
cjalna wyroku skazującego obejmuje także ustalenie wysokości szkody wyrządzonej
przestępstwem. Jest tak wtedy, gdy przedmiotem czynności wykonawczej opisanej w
wyroku karnym są pieniądze, co dotyczy w szczególności przestępstwa z art. 284 § 2
k.k. Z tego względu Sąd Rejonowy prawidłowo zastosował art. 11 k.p.c., przyjmując,
że pozwany ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą w wysokości stwierdzonej w
prawomocnym wyroku skazującym go za przestępstwo z art. 284 § 2 k.k. w związku
art. 12 k.k. Skoro żądanie pozwu opiewało na kwotę wyższą niż wysokość szkody
określona w wyroku karnym, to uzasadnione było prowadzenie przez Sąd Rejonowy
postępowania dowodowego zmierzające do ustalenia, czy stronie powodowej należy
zrekompensować szkodę w wyższym rozmiarze. To postępowanie jednak dało wynik
negatywny. Zdaniem Sądu odwoławczego, zgromadzony w sprawie materiał dowo-
dowy nie pozwalał na przyjęcie, że po całkowitym rozliczeniu zaliczek pozwanemu
należałaby się od pracodawcy jeszcze dopłata w wysokości ponad 10.000 zł.
W skardze kasacyjnej wniesionej od całości wyroku Sądu Okręgowego po-
zwany zarzucił obrazę: 1) art. 11 k.p.c., wskutek błędnej wykładni przyjmującej bez-
względnie wiążącą moc prawomocnego wyroku skazującego w postępowaniu cywil-
nym „również w zakresie wysokości szkody spowodowanej przez pracownika w mie-
niu pracodawcy” oraz 2) art. 278 i art. 286 k.p.c., przez oparcie wyroku na niepełnym
materiale dowodowym, w szczególności na niekompletnej opinii biegłego sądowego
z zakresu księgowości. W uzasadnieniu skargi pozwany wywiódł w szczególności, że
wyrok Sądu Okręgowego odbiera pozwanemu możliwość wykazywania okoliczności
mogących mieć wpływ na wyeliminowanie albo ograniczenie jego odpowiedzialności
odszkodowawczej. Zdaniem skarżącego, zgodnie z powszechnie znanym orzecznic-
twem Sądu Najwyższego oraz poglądami doktryny, ustalenia sądu karnego wiążą w
sprawie z zakresu prawa pracy tylko co do faktu popełnienia przestępstwa. Nato-
5
miast wysokość szkody i zakresu odpowiedzialności pracownika podlegają autono-
micznej ocenie sądu pracy. Stąd też postępowanie prowadzone przez sąd pracy po-
winno zmierzać do szczegółowego ustalenia wysokości szkody wyrządzonej przez
pracownika czynem zabronionym, przy uwzględnieniu całej dostępnej dokumentacji,
a w razie konieczności przy pomocy biegłych. W rozpoznawanej sprawie Sąd Okrę-
gowy nie poczynił własnych ustaleń faktycznych, poprzestając jedynie na sprawdze-
niu wyniku starań pozwanego o wznowienie postępowania karnego. Pozwany pod-
niósł, że opinia biegłego (oparta zresztą na niepełnym materiale dowodowym) stwier-
dzała, iż po stronie pozwanego z tytułu rozliczenia zaliczek powstała nadpłata w kwo-
cie 1.623,46 zł. Skarżący dodał, że w toku sprawy wielokrotnie składał wnioski o uzu-
pełnienie materiału dowodowego przez włączenie do niego pełnej dokumentacji znaj-
dującej się w posiadaniu strony powodowej, a następnie „poddanie tej dokumentacji
badaniu biegłego z zakresu księgowości”.
Skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku oraz poprzedza-
jącego go wyroku Sądu Rejonowego w części uwzględniającej powództwo i zasądza-
jącej koszty od pozwanego na rzecz powódki oraz przekazanie sprawy Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżone-
go wyroku i oddalenie powództwa w całości.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona powodowa wniosła o jej oddalenie i
zasądzenie od pozwanego kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnioną podstawę, gdyż pozwany trafnie zarzuca
błędną wykładnię art. 11 k.p.c. Przepis ten stanowi w zdaniu pierwszym, że ustalenia
wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popeł-
nienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Wykładnia tego przepisu
była przedmiotem bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego, w którym przyjmuje
się, że wyrok skazujący z reguły nie wiąże sądu cywilnego w zakresie wysokości
wskazanej przez sąd karny szkody, ale wyjątek od tej zasady stanowią wypadki doty-
czące prawomocnego skazania w postępowaniu karnym za zabór mienia w celu
przywłaszczenia lub za przywłaszczenie konkretnej rzeczy. Wówczas określona w
wyroku karnym wartość rzeczy będącej przedmiotem zagarnięcia lub przywłaszcze-
nia staje się elementem istoty przypisanego sprawcy przestępstwa i jako taka wiąże
6
sąd cywilny (por. orzeczenie z dnia 17 kwietnia 1961 r., 1 CR 467/60, OSNCP 1963
nr 1, poz. 13). W wyrokach z dnia 22 stycznia 1963 r., II CR 1118/61 (OSNPG 1963
nr 8, poz. 46) i z dnia 10 czerwca 1963 r., II CR 114/62 (OSNPG 1963 nr 9, poz. 53)
Sąd Najwyższy przyjął, że w przypadku przestępstwa polegającego na zagarnięciu
konkretnych wartości majątkowych, sąd cywilny jest związany ustaleniami wyroku
skazującego również co do wysokości kwoty zagarniętej przez pozwanego, ustalonej
w wyroku sądu karnego, skoro ustalenia tego wyroku dotyczące wysokości szkody
wynikają bezpośrednio z ustalenia przedmiotu przestępstwa i stanowią tym samym
jeden z elementów stanu faktycznego przypisanego oskarżonemu czynu przestęp-
czego.
Jednakże Sąd Najwyższy przyjmuje, że wprawdzie ustalenie w prawomocnym
wyroku skazującym wysokości sprzeniewierzonej (skradzionej, zagarniętej) sumy
pieniężnej wiąże sąd cywilny w sprawie o odszkodowanie, jednakże nie można wy-
kluczyć sytuacji, gdy wysokość szkody w mieniu pokrzywdzonego spowodowanej
przestępstwem zostaje obniżona (np. o wartość ubytków naturalnych w tym mieniu;
por. orzeczenie z dnia 7 kwietnia 1937 r., C.I. 1615/36, OSP 1937, poz. 552). Ustale-
nia prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa (w tym co
do wartości mienia przywłaszczonego przestępstwem) wiążą sąd cywilny w tym zna-
czeniu, że pozwany (uprzednio skazany za przestępstwo przywłaszczenia) nie może
już udowadniać przed sądem cywilnym, że nie popełnił przypisanego mu czynu za-
bronionego albo że przywłaszczył kwotę niższą, aniżeli została ustalona w sentencji
wyroku skazującego wyroku (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 stycznia 1970 r., I
PR 91/69, OSNCP 1970 nr 11, poz. 197 oraz z dnia 10 kwietnia 1981 r., IV CR
101/81, LexPolonica nr 321314). Z art. 11 k.p.c. nie wynika jednak zakaz ustalenia
przez sąd cywilny wszelkich innych okoliczności nienależących do istoty przestęp-
stwa, a mających znaczenie dla oceny zasadności zgłoszonego powództwa o od-
szkodowanie za szkodę wyrządzoną popełnieniem przestępstwa (por. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1971 r., II CR 529/71, LexPolonica nr
322294). W orzeczeniu z dnia 31 grudnia 1936 r., C.II. 1954/36 (OSN 1937, poz.
267) Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał, że w sporze o wynagrodzenie szkody spowo-
dowanej przywłaszczeniem cudzych rzeczy ruchomych, ustalenia sądu karnego
wiążą sąd cywilny tylko o ile dotyczą popełnienia przestępstwa, natomiast ogólną wy-
sokość szkody sąd cywilny powinien ustalić samoistnie. Z kolei w wyroku z dnia 4
maja 1965 r., I PR 116/65 (OSPiKA 1966 nr 12, poz. 280) Sąd Najwyższy wyraził po-
7
gląd, że wynikające z wyroku karnego skazanie pozwanego za przestępstwo nie wy-
klucza ustalenia przez sąd cywilny braku szkody po stronie powoda, skoro zobowią-
zanie pozwanego do naprawienia szkody mogło wygasnąć wskutek potrącenia,
przedawnienia, prekluzji, wyrównania szkody i wreszcie jej skompensowania.
Według poczynionych w rozpoznawanej sprawie ustaleń faktycznych pozwany
został prawomocnie skazany za popełnienie przestępstwa z art. 284 § 2 k.k. polega-
jącego na tym, że „działając czynem ciągłym w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,
dokonał przywłaszczenia pieniędzy na łączną kwotę 20.021,93 zł w ten sposób, że
przyjmował od klientów biura turystycznego wpłaty, których nie odprowadzał do kasy
oraz pobierał zaliczki z kasy, z których nie rozliczył się, czym działał na szkodę pra-
codawcy”. Pozwany został więc skazany za czyn polegający na przywłaszczeniu
(czyli rozporządzeniu jak swoją własnością) pieniędzy powierzonych mu przez praco-
dawcę. Przestępstwo przywłaszczenia (w tym przypadku sprzeniewierzenia z art.
284 § 2 k.k.) nie polega na nabyciu własności rzeczy (pieniędzy) przez przywłaszcza-
jącego, do którego nie może dojść z uwagi na okoliczności przejęcia rzeczy, lecz na
postępowaniu przez przywłaszczającego z rzeczą „jak właściciel”, a więc tak, jakby
przysługiwało mu odpowiednie prawo do rzeczy. Do ustawowych znamion tego prze-
stępstwa w ogóle nie należy wyrządzenie szkody i taka może w ogóle nie powstać,
przykładowo, gdy sprawca postępował z powierzoną rzeczą, jak właściciel, ale na-
stępnie ją zwrócił. Dlatego Sądy orzekające w niniejszej sprawie były związane wy-
łącznie ustaleniem wyroku karnego, że pozwany w okresie od 1 stycznia 2004 r. do
31 grudnia 2005 r. rozporządzał samodzielnie, „jak właściciel”, kwotą 20.021,93 zł
należącą do jego pracodawcy, do czego nie był uprawniony. To wiążące ustalenie nie
oznacza jednak, że pozwany wyrządził pracodawcy szkodę w wysokości odpowiada-
jącej przywłaszczonej kwocie 20.021,93 zł ustalonej w sentencji wyroku skazującego.
Sądy obu instancji dokonały wadliwej wykładni art. 11 zdanie pierwsze k.p.c., przyj-
mując, że związanie prawomocnym wyrokiem karnym skazującym za przywłaszcze-
nie pieniędzy w kwocie 20.021,93 zł, oznacza również związanie w zakresie wysoko-
ści poniesionej szkody. Z przywołanego i utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyż-
szego wynika tymczasem, że prawomocne skazanie za sprzeniewierzenie powierzo-
nych pieniędzy wiąże co do wysokości przywłaszczonej kwoty, ale nie zwalnia sądu
cywilnego (pracy) z ustalenia (oceny), w jakiej wysokości szkoda została wyrządzona
przestępstwem (za którą sprawca ponosi odpowiedzialność cywilną).
8
W rozpoznawanej sprawie Sądy powinny więc ocenić, czy wskutek przestęp-
czego działania pozwanego strona powodowa rzeczywiście poniosła szkodę mająt-
kową, a jeśli tak, to w jakiej wysokości (czy rzeczywiście opiewała ona na kwotę
20.021,93 zł). Wynikało to już choćby z tego, że Sąd pierwszej instancji w uzasadnie-
niu wyroku wskazał, iż biegły w opinii („w pełni wiarygodnej”) ustalił, że „choć po-
zwany nie rozliczył się ze wszystkich pobranych zaliczek, to nierozliczona kwota jest
dużo niższa niż kwota, za której przywłaszczenie został skazany”. Dodatkowo należy
podnieść, że sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili
zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 k.p.c.). Dlatego w podstawie faktycznej rozstrzy-
gnięcia powinien uwzględnić wszelkie okoliczności mające wpływ na zakres odpowie-
dzialności odszkodowawczej pozwanego, w tym te, które miały miejsce po uprawo-
mocnieniu się wyroku sądu karnego. W rozpoznawanej sprawie chodzi w szczegól-
ności o możliwość przyjęcia wyrównania szkody przez pozwanego.
W świetle powyższych wywodów zarzuty skargi dotyczące naruszenia art. 278
i art. 286 k.p.c. nie mają znaczenia.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c.
========================================