Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 60/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 sierpnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Jan Katner
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa J.K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Sądowi Rejonowemu w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 20 sierpnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 sierpnia 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 7 maja 2008 r. zasądził od pozwanego
Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w K. na rzecz powoda J.K. kwotę 83029,66 zł
z odsetkami tytułem zwrotu nienależnego świadczenia (art. 410 § 2 k.c.). U podłoża
tego rozstrzygnięcia legł pogląd, że z dniem 1 stycznia 2002 r. ustał obowiązek
odprowadzenia do budżetu Skarbu Państwa kwoty 20% opłaty stosunkowej, o
której mowa w art. 59 ust. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach
sądowych i egzekucji (Dz. U. 1997 r. Nr 133 poz. 882 ze zm.; dalej: „ustawy o
komornikach”).
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8 sierpnia 2008 r. zmienił ten wyrok i oddalił
powództwo. Nie podzielił powyższego poglądu, a ponadto stwierdził, że gdyby
nawet przyjąć, że powód nie był zobowiązany do odprowadzenia dochodzonej
kwoty, to dobrowolność świadczenia połączona z jego świadomością, że nie jest do
tego zobowiązany stanowi przeszkodę do żądania zwrotu, z uwagi na brzmienie
art. 411 pkt 1 k.c.
Skarga kasacyjna powoda - oparta na podstawie pierwszej z art. 3983
k.p.c.
- zawiera zarzut naruszenia art. 59 ust. 4 ustawy o komornikach, 410 § 2, 411 pkt 1,
60 k.c., i zmierza do uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego oraz przekazania sprawy
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota zarzutu naruszenia art. 59 ust. 4 ustawy o komornikach sprowadza się
do twierdzenia, że w wyniku zmian wprowadzonych ustawą z dnia 18 września
2001 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o zmianie
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 130, poz. 1452, dalej: „ustawa nowelizująca”.),
komornicy z dniem 1 stycznia 2002 r. przestali być urzędnikami państwowymi,
a pobierane przez nich kwoty z tytułu wykonywanych czynności przestały być
opłatami publicznymi. Oznacza to, że do tych kwot nie mogą być stosowane
przepisy, które rządzą zasadami gospodarki finansowej środkami publicznymi,
3
w tym art. 59 ust. 4 ustawy o komornikach. W konsekwencji, z dniem 1 stycznia
2002 r. ustał obowiązek komorników odprowadzenia do budżetu Skarbu Państwa
kwoty 20% opłaty stosunkowej, i to także w sprawach wszczętych przed tym dniem.
W celu odniesienia się do powyższego zarzutu na wstępie wskazać trzeba,
że skarżący pomija, iż w zakresie opłat egzekucyjnych należnych za egzekucję
świadczeń pieniężnych ustawa o komornikach zastąpiła dotychczasowy system
opłat uiszczanych za poszczególne czynności egzekucyjne dokonywane przez
komornika (zob. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 czerwca 1991 r.
w sprawie taksy za czynności komorników (Dz. U. Nr 62, poz. 264 ze zm.)
systemem opłat uiszczanych za prowadzenie egzekucji, a więc systemem opłat od
całej egzekucji. Innymi słowy, w przypadku prowadzenia przez komornika egzekucji
świadczenia pieniężnego obowiązuje zasada, że należna jest jedna opłata
egzekucyjna od prowadzenia egzekucji, a nie opłaty egzekucyjne od
poszczególnych czynności egzekucyjnych składających się na tę egzekucję.
Potwierdzeniem przywołanej zasady jest brzmienie poszczególnych przepisów
ustawy (art. 47 i art. 48). Na marginesie, o podobnej prawidłowości można mówić
wprawdzie w wypadku egzekucji świadczeń niepieniężnych (art. 50 i art. 51
ustawy), niemniej jednak tu ustawa przewiduje szereg unormowań szczególnych
(art. 53, art. 55, art. 57 i art. 58). Przyjęcie zasady, że w wypadku egzekucji
świadczeń pieniężnych należy się jedna opłata egzekucyjna za prowadzenie
egzekucji, a nie opłaty egzekucyjne za poszczególne czynności egzekucyjne, wiąże
się w ustawie z brakiem mechanizmu, który pozwalałby na ustalenie, jaka część
całej opłaty egzekucyjnej należna jest od pojedynczych czynności egzekucyjnych
dokonywanych w ramach egzekucji. Za mechanizm taki nie może być uznany
podział całej opłaty stosunkowej polegający na wyodrębnieniu części opłaty
uiszczanej przez wierzyciela przy wszczęciu egzekucji (art. 45 ust. 1 ustawy –
w brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia 2002 r.) oraz części tej opłaty
ściąganej od dłużnika (art. 59 ust. 1 ustawy). Powyższe wyodrębnienie nie jest
odniesione bowiem do poszczególnych czynności egzekucyjnych, a jedynie do,
odpowiednio, wszczęcia egzekucji i jej skutecznego przeprowadzenia.
Ponadto podział opłaty egzekucyjnej przy egzekucji świadczeń pieniężnych na
4
część uiszczaną przy wszczęciu egzekucji i część ściąganą następnie od dłużnika
nie ma wpływu na całkowitą wysokość tej opłaty (art. 49 ustawy).
Podkreślić należy, że zasada pobierania jednej opłaty egzekucyjnej przez
komornika od prowadzenia egzekucji świadczeń pieniężnych, a nie opłat
egzekucyjnych od poszczególnych czynności egzekucyjnych, utrzymana w pełni
została po zmianach ustawy dokonanych ustawą nowelizującą, która weszła
w życie z dniem 1 stycznia 2002 r. Zasada ta uległa zresztą wzmocnieniu, skoro
w art. 45 ust. 2 ustawy (wersji obowiązującej od dnia 1 stycznia 2002 r.) mowa jest
o pobraniu opłaty egzekucyjnej „za dokonaną egzekucję świadczeń pieniężnych”
w wysokości 15% wartości egzekwowanego roszczenia. W stosunku do stanu
prawnego sprzed 1 stycznia 2002 r. istotną zmianą było jednak to, że w zakresie
egzekucji świadczeń pieniężnych ustawa nowelizująca praktycznie uniezależniła
wszczęcie egzekucji od uiszczenia części opłaty stosunkowej przez wierzyciela
i przyznała komornikowi jedynie prawo żądania zapłaty niewielkiej części całej
należnej opłaty stosunkowej (art. 45 ust. 5 i 7 ustawy w nowym brzmieniu).
Praktycznie cała opłata egzekucyjna jest obecnie ściągana od dłużnika w razie
skutecznego przeprowadzenia egzekucji (art. 45 ust. 2 i art. 59 ust. 1 ustawy po
zmianach obowiązujących od 1 stycznia 2002 r.).
W dalszej kolejności wskazać należy, że elementem stosunków prawnych
zachodzących w toku egzekucji (wykonania zabezpieczenia) pomiędzy
wierzycielem i komornikiem jako organem egzekucyjnym z jednej strony,
a komornikiem (także jako organem egzekucyjnym) i dłużnikiem z drugiej strony,
jest zagadnienie ponoszenia kosztów związanych z dokonywaniem czynności
egzekucyjnych. Zgodnie bowiem z art. 39 ust. 1 ustawy (przepis ten nie był
zmieniony ustawą nowelizującą) komornikowi należy się zwrot wydatków
gotówkowych poniesionych w toku egzekucji, na pokrycie których zgodnie z art. 40
ustawy (również ten przepis nie uległ zmianie) może żądać on zaliczki od strony,
która wniosła o dokonanie czynności. W myśl natomiast art. 43 ustawy (przepis ten
także nie uległ zmianie) za prowadzenie egzekucji i inne czynności wymienione
w ustawie komornik pobiera opłaty egzekucyjne. Ograniczając dalsze rozważania
do opłat egzekucyjnych stwierdzić należy, że w świetle przepisów ustawy opłata
egzekucyjna pobierana przez komornika jest należnością przymusową, określoną
5
co do wysokości, sposobu ustalania i pobierania przez normy ustawy, które mają
bez wątpienia charakter przepisów publicznoprawnych. Ustawa także określa
podmioty zobowiązane do uregulowania opłat egzekucyjnych, jak również sankcje
z tytułu ich nieuregulowania (por. art. 45 ust. 7 i 8 ustawy w brzmieniu obecnym
oraz art. 45 ust. 4 i 5 ustawy w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 stycznia
2002 r.) oraz tryb ich realizacji (zob. art. 59 ust. 1 ustawy; przepis ten nie został
zmieniony ustawą nowelizującą). Podkreślenia wymaga okoliczność, że opłaty
egzekucyjne są jedynie pobierane przez komornika, lecz z tytułu dokonywanych
czynności egzekucyjnych komornik nie staje się wierzycielem uczestników
postępowania egzekucyjnego (postępowania o wykonanie zabezpieczenia).
Wskazuje to na okoliczność, że opłata egzekucyjna jest , wbrew odmiennemu
poglądowi skarżącego, należnością o charakterze publicznoprawnym, stanowiącą
rodzaj daniny publicznej. Niczego nie zmienia tu okoliczność, że przychody z opłat
egzekucyjnych zgodnie z art. 35 ustawy (ustawa nowelizująca nie wprowadziła do
niego zmian) przeznaczone są na pokrywanie kosztów działalności egzekucyjnej
komornika, a nadto na jego dochód z tytułu prowadzonej działalności (art. 3
a ustawy w nowym brzmieniu; poprzednio zgodnie z art. 61 i 62 ustawy w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 1 stycznia 2002 r. przychody z opłat były
przeznaczone m.in. na wynagrodzenie komornika). Przeznaczenie środków
z uzyskanych opłat egzekucyjnych nie może być uznane za rozstrzygające dla
oceny charakteru prawnego tych opłat, gdyż stanowi ono jedynie wyraz woli
ustawodawcy co do rozdysponowania tych środków (przeznaczenie środków
z opłat wynika bowiem z ustawy), a ponadto zaznaczyć należy, że zgodnie z art. 59
ust. 4 ustawy (przepis ten nie uległ zmianie) i tak część przychodów ze
stosunkowych opłat egzekucyjnych stanowi dochód budżetu państwa. Decydujące
dla ustalenia charakteru opłat egzekucyjnych jest to, że są one uiszczane tytułem
prowadzenia egzekucji (wykonania zabezpieczenia), a więc tytułem realizacji zadań
publicznych państwa, posługującego się w tym wypadku komornikiem działającym
jako funkcjonariusz publiczny w roli organu egzekucyjnego. Przyjęcie, że opłata
egzekucyjna stanowi rodzaj daniny publicznej, której ustalenie, wysokość oraz
sposób realizacji określają normy publicznoprawne, prowadzi do wniosku,
że również uprawnienie komornika jako organu egzekucyjnego do żądania
6
uiszczenia takiej opłaty ma charakter publicznoprawny i podlega realizacji za
pomocą właściwych środków przewidzianych dla tego rodzaju uprawnień.
Na marginesie zaznaczyć należy, że opłaty egzekucyjne uregulowane
w ustawie wykazują bez wątpienia pewne podobieństwo do opłat sądowych,
uiszczanych w postępowaniu rozpoznawczym oraz sądowym postępowaniu
egzekucyjnym zgodnie z ustawą z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2002 r., 9, poz. 88, dalej „ustawa
o kosztach”) oraz wydanymi na jej podstawie przepisami wykonawczymi.
Obie kategorie opłat uiszczane są bowiem na rzecz określonego organu
postępowania (opłaty sądowe na rzecz sądu, opłaty egzekucyjne na rzecz
komornika jako organu postępowania egzekucyjnego) z tytułu działalności tego
organu zmierzającej do osiągnięcia celu danego postępowania (postępowania
rozpoznawczego albo pewnych elementów postępowania egzekucyjnego przed
sądem oraz postępowania egzekucyjnego przed komornikiem). Ich wysokość,
sposób ustalenia, pobierania oraz sankcje z racji ich nieuregulowania regulują
przepisy bezwzględnie obowiązujące o charakterze publicznoprawnym. W związku
z tym wypada podkreślić, że w literaturze silnie reprezentowany jest pogląd
o publicznoprawnym charakterze należności z tytułu kosztów sądowych (a więc
również składających się na nie opłat sądowych), jak również o publicznoprawnym
charakterze prawa Skarbu Państwa do żądania ich uiszczenia przez zobowiązany
do tego podmiot. Prawo to wynika bowiem ze stosunku publicznoprawnego
łączącego sąd jako organ postępowania z podmiotem zobowiązanym do
uregulowania kosztów (opłaty).
Z racji podobieństwa funkcji opłat sądowych oraz funkcji opłat egzekucyjnych
przyjąć należy, że podobne stanowisko jest uzasadnione w przypadku opłat
egzekucyjnych i prawa komornika do żądania ich zapłaty.
Ustawa wprowadziła istotne zmiany w zakresie regulacji statusu komornika
oraz finansowania egzekucji komorniczej. Dość stwierdzić, że komornik pod
rządami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 grudnia 1960 r.
o komornikach (Dz. U. z 1961 r., Nr 13, poz. 66 ze zm.), które obowiązywało do
czasu wejścia w życie ustawy, był pracownikiem państwowym powołanym do
7
pełnienia czynności egzekucyjnych i innych wskazanych w ustawie. Pod rządami
ustawy status komornika ulegał zmianie – najpierw będąc funkcjonariuszem
publicznym pozostawał nadal pracownikiem właściwego sądu rejonowego,
a w wyniku zmian ustawodawczych (ustawy nowelizującej) zachował status
funkcjonariusza publicznego, ale wykonuje swoje czynności na własny rachunek
(art. 3a ustawy). Rozwój regulacji statusu komornika nie zmienił jednak tego, co
pomija skarżący, że komornik jest organem postępowania egzekucyjnego, a przez
to również organem władzy publicznej. Komornik nigdy nie był i nie jest stroną
postępowania egzekucyjnego. Komornika i stron postępowania egzekucyjnego
(wierzyciela i dłużnika), jak już wskazano, nie łączył i nie łączy żaden stosunek
o charakterze prywatnoprawnym, lecz stosunek o charakterze publicznoprawnym.
Komornik działał i nadal działa wyłącznie w imieniu państwa, którego zadaniem jest
zapewnienie wykonania wyroków sądowych.
Reasumując, niepodobna podzielić przytoczonego stanowiska skarżącego,
że z istoty wprowadzonych ustawą nowelizującą zmian dotyczących charakteru
opłaty egzekucyjnej oraz statusu komornika wynika, że z dniem 1 stycznia 2002 r.
ustał obowiązek komorników odprowadzenia do budżetu Skarbu Państwa kwoty
20% opłaty stosunkowej, i to także w sprawach wszczętych przed tym dniem.
Rozstrzygnięcie tej kwestii wymaga wykładni przepisów intertemporalnych wobec
zmiany stanu prawnego w tym przedmiocie dokonanej przez ustawę o komornikach
oraz ustawę nowelizującą.
Sądy niższych instancji nie ustaliły, w jakich sprawach i jakie opłaty pobrał
komornik, od których odprowadził do budżetu Skarbu Państwa dochodzoną
pozwem kwotę. W szczególności dat wszczęcia egzekucji oraz rodzaju
egzekwowanych świadczeń. Brak tych ustaleń uniemożliwia Sądowi Najwyższemu
zajęcie stanowiska w kwestii, czy kwota ta stanowi nienależne świadczenie, i dalej,
czy podlega zwrotowi na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Sąd Najwyższy na koniec jedynie zauważa, że powoływane w art. 104
ustawy o komornikach oraz w art. 8 ust. 1 ustawy zmieniającej „przepisy
dotychczasowe” oraz „wejście w życie ustawy” winny być odnoszone do
właściwego sobie tła normatywnego. Dla pierwszego z powołanych artykułów
8
przepisami tymi będą bowiem przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 24 czerwca 1991 roku w sprawie taksy za czynności komorników (Dz.U. Nr
62, poz. 264). Natomiast dla art. 8 ust. 1 ustawy zmieniającej – przepisy ustawy
o komornikach w brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia 2002 roku, w tym
również art. 104 ustawy o komornikach w brzmieniu sprzed zmian. „Wejście w życie
ustawy” w przypadku art. 104 ustawy oznacza ustawę o komornikach, zaś
w interpretacji art. 8 ust. 1 ustawy zmieniającej – tę właśnie ustawę zmieniającą.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł, jak w wyroku.