Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 395/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 sierpnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku A. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o rentę z tytułu niezdolności do
pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 sierpnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 czerwca 2008 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. adwokatowi Ł. C. z Kancelarii Adwokackiej przyznaje od
Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego 120 zł (sto dwadzieścia)
tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z
urzędu w postępowaniu kasacyjnym, powiększoną o stawkę
podatku od towarów i usług.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 24 czerwca 2008 r. oddalił apelację wnioskodawcy A.
P. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Z. z
25 lipca 2007 r., oddalającego jego odwołanie od decyzji pozwanego organu
rentowego z 14 lutego 2006 r., odmawiającej mu renty z tytułu niezdolności do
pracy wobec braku wystarczającego okresu ubezpieczenia. Wnioskodawca (ur. w
1948 r.) wykazał łącznie 12 lat, 9 miesięcy i 24 dni stażu ubezpieczeniowego
(okresy składkowe i nieskładkowe). Ostatnie ubezpieczenie, z tytułu działalności
gospodarczej, miał do 31 stycznia 1989 r. Jest trwale całkowicie niezdolny do pracy
i samodzielnej egzystencji od 31 grudnia 1988 r. W dziesięcioleciu przed jej
powstaniem, to jest od stycznia 1979 r. do grudnia 1988 r., posiada łącznie 4 lata,
8 miesięcy i 14 dni okresów ubezpieczenia, w tym prócz pierwszego okresu z
pracowniczego zatrudnienia od 2 kwietnia do 15 czerwca 1979 r. dalsze trzy
wynikały z działalności gospodarczej (rzemiosła): od 1 października 1979 r. do 31
maja 1980 r. i od 1 października 1982 r. do 30 listopada 1983 r. oraz od 1 czerwca
1986 do 31 stycznia 1989 r. Sporne było to, czy wnioskodawca opłacił składki na
ubezpieczenie społeczne za dłuższe okresy niż przyjęte przez pozwanego, w
szczególności do 31 maja 1981 r. zamiast do 31 maja 1980 r. i do 28 lutego 1984 r.
zamiast do 30 listopada 1983 r. Pozwany odwoływał się do reguły wynikającej z art.
6 ust. 2 pkt 14 lit. a ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej ustawa emerytalna), iż okresami
składkowymi są tylko te okresy prowadzenia działalności gospodarczej za które
opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne. Sąd Okręgowy potwierdził
zasadność zastosowania tej reguły również jako podstawy swego rozstrzygnięcia,
gdyż wnioskodawca nie przedstawił żadnych nowych dowodów, iż opłacił składki za
dalsze okresy lub był zwolniony od opłacania składek. Wersji wnioskodawcy o
opłaceniu składek za dłuższe okresy nie potwierdzają dokumenty z 2004 r. -
zaświadczenie z Izby Rzemieślniczej oraz z Urzędu Miasta, gdyż nie wskazują za
jakie okresy wnioskodawca opłacał składki w poszczególnych miesiącach i latach.
Nie było konieczne przesłuchanie pracownika pozwanego (kierownika referatu
rozliczeń) na okoliczność sporządzenia przez niego notatek dotyczących okresu
3
opłacania składek. Samo prowadzenie działalności bez składek nie uprawnia do
uwzględnienia okresu jako składkowego. Już wcześniej wnioskodawca dochodził
renty i nie wykazał, iż opłacał składki za dalsze (sporne obecnie) okresy. W apelacji
wnioskodawca zarzucił naruszenie prawa materialnego i procesowego, w tym
niewyjaśnienie wszystkich istotnych okoliczności faktycznych. Podał, że nie
zachował dowodów wpłaty składek, lecz z innych dokumentów wynika, że
prowadził działalność gospodarczą dłużej niż przyjął pozwany. Gdyby istniały
zaległości składkowe, to powinny zostać ściągnięte w postępowaniu egzekucyjnym.
Brak zaległości składkowych potwierdza przekazanie przez pozwanego nadpłaty
składek - która wystąpiła w 1988 r. - do urzędu skarbowego. Sąd Apelacyjny przyjął
za swoje ustalenia i ocenę pierwszej instancji. Wskazał, że wnioskodawca
wielokrotnie ubiegał się o przyznanie prawa do renty, której pozwany mu odmawiał
z braku stażu ubezpieczeniowego. Odwołanie skarżącego od takiej decyzji
pozwanego z 29 grudnia 1995 r. oddalił Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Z.
Z akt rentowych wynika, że przebieg ubezpieczenia wnioskodawcy został
dostatecznie wyjaśniony, zgromadzono wszelkie dowody i analiza akt prowadzi do
stwierdzenia, że skarżący nie ma wymaganego okresu ubezpieczenia do renty.
Skarga kasacyjna zarzuciła naruszenie prawa materialnego i procesowego (art.
3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.). W pierwszej podstawie sformułowano następujące zarzuty
naruszenia prawa materialnego: 1) art. 6 ust. 2 pkt 14a ustawy emerytalnej i ustawy
z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniach społecznych rzemieślników i niektórych
innych osób prowadzących działalność zarobkową na własny rachunek oraz ich
rodzin poprzez przyjęcie nieistnienia związku między ustalonym przez Sąd stanem
faktycznym a w/w normami, tj. przyjęcie, iż jedynymi dowodami na okoliczność
opłacania składek są dokumenty ZUS, choć niepełne, nie stanowią zaś takich
odwodów dokumenty przedkładane przez powoda, zgodne z w/w ustawą o
ubezpieczeniach rzemieślników i innych osób prowadzących działalność
zarobkową; 2) art. 57 ustawy emerytalnej poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie,
iż powód nie posiada wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego; 3) art. 3
ust. 1 ustawy z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniach społecznych rzemieślników
(...) poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, iż powód nie opłacał składek za cały
4
okres prowadzenia działalności gospodarczej. W podstawie procesowej skarżący
zarzucił naruszenie art. 233 k.p.c. poprzez oddalenie wniosku o przesłuchanie
Kierownika Referatu Rozliczeń ZUS w S. na okoliczność okresów opłaty składek,
zwolnienia z tej opłaty, przekazania nadpłaconych składek przez pozwanego do
Urzędu Skarbowego zamiast zaliczenia ich na poczet kolejnych miesięcy (w tym
ewentualnych zaległości), błędnego poinformowania przez ZUS o należnym
powodowi tylko 3 - miesięcznym okresie zasiłku chorobowego, zamiast 6 m-cy,
nieuwzględnienia dowodu w postaci potwierdzonych opłat składkowych w okresach
nieuwzględnionych przez pozwany ZUS, oddalenie wniosku o zobowiązanie Izby
Rzemieślniczej do przedłożenia dokumentów na okoliczność okresów opłaty
składek przez powoda, dokumentów z Urzędu Miasta w G. o okresach prowadzenia
działalności rzemieślniczej i opłacania w tych okresach składek, a także
nieuwzględnienie wniosku o przekazanie przez Inspektorat pozwanego w Nowej
Soli zachowanych dokumentów opłacania składek ubezpieczeniowych w okresie
1979-85, a tym samym braku wszechstronnego zebrania materiału dowodowego,
co miało istotny wpływ na wynik postępowania. Skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz o
przyznanie kosztów zastępstwa procesowego udzielonego z urzędu wraz z
kosztami wpisu od skargi.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma przepis art. 6 ust. 2 pkt 14 lit a
ustawy emerytalnej. Zgodnie z nim za okres składkowy uważa się przypadający
przed 15 listopada 1991 r. okres pozarolniczej działalności gospodarczej, za który
opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne lub w którym występowało
zwolnienie od opłacania składki. Brakujący pięcioletni okres ubezpieczenia w
dziesięcioleciu przed powstaniem niezdolności do pracy miał być wykazany
dodatkowymi okresami opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. Zasadniczo
chodziło więc o sam fakt opłacania składek, który w ubezpieczeniu wnioskodawcy
warunkował uznanie okresu jako składkowego. Zgodnie z art. 6 ust. 2 pkt 14 lit a
ustawy emerytalnej samo prowadzenie działalności gospodarczej bez opłacania
składek na ubezpieczenie społeczne (lub wykazania zwolnienia od opłacania
składek) nie stanowiło okresu składkowego. Taki reżim (w relacji choćby do
5
ubezpieczenia pracowniczego) ma swe uzasadnienie w tym, że prowadzący
działalność gospodarczą byli jednocześnie płatnikami składki, stąd od nich tylko
zależało czy składka została uiszczona. Również w postępowaniu o świadczenie
emerytalne obowiązuje zasada, że to zainteresowany ma wykazać okres
ubezpieczenia (art. 232 k.p.c.), a w tym przypadku opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne lub zwolnienie od ich opłacania.
Sąd Najwyższy nie rozpoznaje ponownie sprawy tak jak sąd powszechny i
postępowanie kasacyjne nie stanowi kolejnej zwykłej instancji. Skarga kasacyjna
podlega rozpoznaniu tylko w granicach jej podstaw i zarzutów, przy tym zachodzi
związanie ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego
orzeczenia (art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c.). Te zasadnicze uwagi wynikają z tego, że
mankamenty skargi nie uzasadniają uwzględnienia jej wniosku. Naruszenie prawa
materialnego może wynikać tylko z błędnej jego wykładni lub niewłaściwego
zastosowania (art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.). Przepis art. 6 ust. 2 pkt 14 a ustawy
emerytalnej nie mógł być zatem naruszony przez błędną wykładnię w sposób
opisany w zarzucie (poprzez przyjęcie nieistnienia związku między ustalonym przez
Sąd stanem faktycznym a w/w normami, tj. przyjęcie, iż jedynymi dowodami na
okoliczność opłacania składek są dokumenty ZUS, choć niepełne, nie stanowią zaś
takich odwodów dokumenty przedkładane przez powoda, zgodne z w/w ustawą o
ubezpieczeniach rzemieślników i innych osób prowadzących działalność
zarobkową). Co najwyżej chodziłoby o jego niewłaściwe zastosowanie, lecz tylko
wtedy, gdyby Sąd ustalił, że skarżący uiścił składki na ubezpieczenie społeczne za
dalsze okresy niż przyjęte, a tego wszak nie ustalono. Natomiast druga część
zarzutu jest bezprzedmiotowa, gdyż art. 6 ust. 2 pkt 14 a nie zajmuje się tym, co
stanowi dowód opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. W szczególności
nie wynika z niego żadna gradacja co do oceny wartości dowodów organu
rentowego i zainteresowanego. Jest to przepis prawa materialnego, który z
opłaceniem składek łączy okres składkowy warunkujący prawo do emerytury.
Zarzucane wartościowanie dowodów w tym przypadku nie należy do prawa
materialnego lecz do sfery faktycznej rozstrzygnięcia, której granicę stanowi
dwuinstancyjne postępowanie przed sądami powszechnymi. W ocenie pierwszego
zarzutu skargi należy pominąć występującą w koniunkcji z art. 6 ust. 2 pkt 14a
6
ustawę z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniach społecznych rzemieślników i
niektórych innych osób prowadzących działalność zarobkową na własny rachunek i
ich rodzin, gdyż zarzut nie odwołuje się do jakiegokolwiek przepisu tej ustawy,
natomiast cały akt prawny (ustawa) nie może być podstawą zarzutu skargi
kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. w związku z art. 39813
§ 1 k.p.c.). Inaczej
ujmując, zarzut naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie
może zostać uwzględniony, gdy pozwalają na to ustalenia faktyczne stanowiące
podstawę zaskarżonego orzeczenia. Skarżący podstawę procesową ograniczył
tylko do zarzutu naruszenia art. 233 k.p.c., bez rozdzielania na § 1 i § 2. Jeżeli
chodziłoby o przepis z § 1, to bezpośrednio odnosi się do oceny dowodów i w
efekcie do ustalenia faktów, zatem ze względu na ograniczenie procesowe z art.
3983
§ 3 k.p.c. zarzut jego naruszenia nie może być podstawą skargi kasacyjnej.
Jeżeli zaś chodziłoby o przepis z § 2, to w procesie nie wystąpił sytuacja w nim
wymieniona. Czym innym jest bowiem odmowa przedstawienia przez stronę
dowodu lub przeszkoda stawiana przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew
postanowieniu sądu i czym innym ocena sądu, że zebrane dowody dostatecznie
wyjaśniły sporne okoliczności. Wówczas sąd nie ma obowiązku przeprowadzenia
wszystkich dowodów wnioskowanych przez stronę i pomija środki dowodowe, jeżeli
okoliczności sporne zostały już dostatecznie wyjaśnione (art. 217 § 2 k.p.c.).
Również i ta ocena (dostateczności wyjaśnienia spornych okoliczności) jest
efektem ustalenia faktów lub oceny dowodów, stąd prócz braku zarzutu naruszenia
art. 217 § 2 k.p.c., jej kwestionowanie wykraczałoby poza dopuszczalną granicę
podstawy skargi (art. 3983
§ 3 k.p.c.). Skarga nie zarzuciła naruszenia innych
przepisów postępowania, których uchybienie miałoby wpływ na wynik
postępowania (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), czyli na zastosowanie, czy jak wskazuje
skarżący, na niezastosowanie prawa materialnego. Innymi słowy art. 57 ustawy
emerytalnej nie mógł zostać naruszony przez jego niezastosowanie i przyjęcie, iż
„powód" nie posiada wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego. Stanowi
wszak normę materialną określającą przesłanki prawa do renty zależne od
ustalonego stanu faktycznego. Zarzut naruszenia art. 57 jest niewystarczający,
gdyż odmowa prawa do renty wynika z braku pięcioletniego okresu ubezpieczenia
w dziesięcioleciu przed powstaniem niezdolności do pracy, czyli zarzut nie mógłby
7
pomijać art. 58 ust. 1 pkt 5 i ust. 2 w związku z art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy
emerytalnej. Podobna ocena odnosi się do trzeciego zarzutu podstawy
materialnoprawnej, gdyż art. 3 ust. 1 ustawy z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym rzemieślników (...) nie mógł zostać naruszony poprzez jego
niezastosowanie i przyjęcie, iż powód nie opłacał składek za cały okres
prowadzenia działalności gospodarczej. Zgodnie z nim obowiązek ubezpieczenia
powstawał od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, w którym nastąpiło
rozpoczęcie działalności rodzącej obowiązek ubezpieczenia; obowiązek ten
ustawał z końcem miesiąca kalendarzowego, w którym nastąpiło zaprzestanie
działalności. Osoba, która podlegała ubezpieczeniu, mogła po ustaniu obowiązku
ubezpieczenia kontynuować ubezpieczenie przez okres nieprzekraczający sześciu
miesięcy. Jest to przepis podstawowy określający granice czasowe ubezpieczenia
obowiązkowego i później ubezpieczenia dobrowolnego. Tego ostatniego w
przypadku skarżącego nie było, natomiast prowadzenie działalności (rzemiosła),
tak jak wskazano na wstępie, bez opłacania składek, nie stanowi okresu
składkowego w ubezpieczeniu emerytalno-rentowym. Innymi słowy, z art. 3 tej
ustawy nie wynika norma prawna nakazująca przyjęcie, że składki na
ubezpieczenie opłacił każdy, kto prowadził działalność gospodarczą. Przepis ten
nie stanowił też podstawy rozstrzygnięcia w zaskarżonym wyroku, gdyż ta zależała
od wykazania opłacania składek, czyli podstawę tę stanowiły przepisy art. 6 ust. 2
pkt 14 a w związku z art. 57 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 i ust. 2
ustawy emerytalnej.
Zarzuty skargi nie były uzasadnione i dlatego została oddalona, stosownie do art.
39814
k.p.c.
O kosztach orzeczono na podstawie rozporządzenia z 28 września 2002 r. w
sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (§ 2.2., § 13.4. pkt 2, §
19 - 20).