Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 39/09
POSTANOWIENIE
Dnia 9 września 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku J.M.
przy uczestnictwie W.M.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 września 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 10 września 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 21 kwietnia 2008 r. Sąd Rejonowy w W. ustalił, że w
skład majątku małżeńskiego J.M. i W.M. wchodzi prawo własności lokalu
mieszkalnego nr 21 położnego w W. przy ul. P., o powierzchni 109,38 m2
, wraz
z udziałem w wysokości 11,3% we współwłasności wspólnych części budynku
i w prawie wieczystego użytkowania działki, o wartości 353.000, zł.
Ustalając, że udziały małżonków w majątku wspólnym są równe, Sąd przyznał
powyższe prawo uczestnikowi W.M. bez obowiązku spłaty na rzecz
wnioskodawczyni J.M. oraz zasądził od niej na rzecz uczestnika kwotę 1115,06 zł
tytułem zwrotu wydatków na majątek wspólny. Oddalił w pozostałym zakresie
roszczenia uczestnika z tytułu tych wydatków i z tytułu wynagrodzenia za zarząd
majątkiem wspólnym oraz orzekł o kosztach postępowania i o kosztach sądowych.
Sąd ustalił, że związek małżeński J. i W.M., zawarty 12 maja 1978 r., trwał
do rozwodu orzeczonego 12 listopada 2002 r., nie zawinionego przez strony. Z tego
związku pochodzi dwoje dzieci, obecnie pełnoletnich z tym, że córka całkowicie się
usamodzielniła i mieszka osobno, natomiast syn – narkoman mieszka z ojcem,
opiekującym się nim, w lokalu przy ul. P.
Przez pierwsze 6 lat małżeństwa strony mieszkały u matki wnioskodawczyni
w 3-pokojowym lokalu przy ul. D. Otrzymały wtedy od niej darowiznę w wysokości
50.000, zł, którą zużyły na remont tego mieszkania oraz na bieżące potrzeby. W
dniu 25 stycznia kupiły od małżonków W. lokal nr 21 przy ul. P., z udziałami we
współwłasności części wspólnych budynku i w prawie wieczystego użytkowania
działki, za cenę 670.000, zł, do którego się wprowadziły. Uczestnik otrzymał od
brata – księdza darowiznę do majątku odrębnego w wysokości 10 000, DM, która
pokryła w całości cenę sprzedaży.
Po zakupie lokal wymagał remontu, stanowił bowiem niedawno
adoptowane poddasze i na ten cel małżonkowie uzyskali pożyczkę w wysokości
200 000, zł. Z tych środków oraz z bieżących ich dochodów, m.in., ocieplono
stropodach, wymieniono instalację c.o. i stolarkę oraz urządzono kuchnię i łazienkę.
3
W latach 1987-1988 J.M. zachorowała na schizofrenię, a wkrótce po
rozwodzie wyprowadziła się definitywnie do 3-pokojowego mieszkania matki, które
zajmują tylko one. Wnioskodawczyni nie chce mieszkać z synem, ani nim się
opiekować.
Sąd Rejonowy - zgodnie z wolą stron – ustalił, że w skład dzielonego
dorobku wchodzi tylko prawo do nieruchomości lokalowej o wartości 353 000, zł.
Prawo te przyznał uczestnikowi, który zajmuje dorobkowy lokal z chorym synem,
którym się opiekuje, w sytuacji w której wnioskodawczyni ma zaspokojone potrzeby
mieszkaniowe i osobiste w obszernym lokalu matki i nie miałaby realnych
możliwości spłaty na rzecz b. męża, gdyby prawo do wspólnego mieszkania jej
przyznano.
Sąd nie uwzględnił wniosku W.M. o ustalenie nierównych udziałów w
majątku wspólnym (art. 43 § 2 k.r.o.) i orzekł, że są one równe (art. 41 § 1 i 3 k.r.o.).
Ustalił wprawdzie, że wnioskodawca uzyskiwał z własnej pracy wyższe dochody
niż żona, ale ona zawsze pracowała jako nauczycielka, nie była rozrzutna i
wywiązywała się z obowiązków w zakresie prowadzenia domu i opieki na dziećmi.
Sąd Rejonowy nie obciążył uczestnika spłatą z tytułu wyrównania udziałów
w majątku wspólnym, mimo przyznania mu całego dzielonego dorobku, ponieważ
całą cenę nabycia nieruchomości lokalowej pokrył nakład z jego majątku
osobistego (odrębnego). Wynikające stąd przeciwstawne obowiązki: spłaty oraz
zwrotu nakładów uległy „zniwelowaniu”.
Z innych żądań uczestnika został uwzględniony tylko zwrot połowy jego
wydatków na majątek wspólny po rozwodzie, gdy strony były współwłaścicielami
dorobku w częściach ułamkowych (po ½ części).
Sąd Okręgowy w W. podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji,
oddalając apelację wnioskodawczyni postanowieniem z dnia 10 września 2008 r.
Sąd II instancji zaaprobował ocenę dowodów przeprowadzoną
w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, w szczególności co do darowizny
dokonanej na rzecz uczestnika do jego majątku odrębnego (osobistego) przez
brata, czego - co do zasady - nie kwestionowała także wnioskodawczyni.
4
Zaaprobowany został również sposób podziału dorobku, z zastosowaniem
„sędziowskiej waloryzacji”, uwzględniającej wniosek uczestnika.
Wnioskodawczyni w skardze kasacyjnej domagała się uchylenia tego
postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Skarżąca powołała się na naruszenie prawa materialnego, a mianowicie:
1.) art. 5 k.c. przez wydanie niesprawiedliwego orzeczenia, czyniącego
uczestnika wyłącznym beneficjentem dzielonego majątku małżeńskiego;
2.) art. 3581
§ 3 i 4 k.c. przez jego zastosowanie, mimo nie spełnienia
wymaganych przesłanek.
Wnioskodawczyni podniosła również zarzut naruszenia:
1.) art. 385 k.p.c. przez oddalenie apelacji;
2.) art. 328 § 2, 233 § 1 i 382 k.p.c. przez niewłaściwą ocenę materiału
dowodowego;
3.) art. 328 § 2 k.p.c. przez nie podanie konkretnych podstaw prawnych
rozliczenia nakładów;
4.) art. 684 w związku z art. 567 § 3 k.p.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie.
Sąd Najwyższy, zważył, co następuje:
Przedmiotem podziału był składnik majątku wspólnego w postaci „prawa do
mieszkania”, obejmującego prawo własności lokalu, prawo współwłasności części
niewydzielonych budynku i prawo współużytkowania wieczystego gruntu.
W skardze kasacyjnej nie kwestionuje się przyznania tego prawa uczestnikowi.
Należy w związku z tym tylko zauważyć, iż decyzja sądowa w tym zakresie jest
całkowicie trafna, wsparta przekonującą argumentacją. Zasadnie również
potwierdzono, że udziały małżonków w majątku wspólnym są równe (art. 43 § 1 i 3
k.r.o.).
Zasadnicze znaczenie w rozpoznawanej sprawie ma problem nakładu
uczestnika z majątku osobistego (odrębnego) na majątek wspólny. Nie może być
jednak skuteczne kwestionowanie tego nakładu, pokrywającego wolnorynkową
cenę zakupu mieszkania w dniu 25 stycznia 1984 r. w pełnej wysokości. Nie tylko
5
dlatego, że ustalenia sądowe w tej kwestii są bardzo wszechstronne i staranne,
lecz przede wszystkim ze względu na ustawowy zakaz kwestionowania w skardze
kasacyjnej ustaleń faktycznych i oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Z tej przyczyny zarzuty odnoszące się do naruszenia art. 328 § 2, 233 § 1 i 382
k.p.c. są nieuzasadnione. Zarzut naruszenia art. 385 k.p.c. przez oddalenie apelacji
jest natomiast bezprzedmiotowy, gdyż samoistnie, bez nawiązania do innych
„naruszonych” przepisów, nie może być skuteczną podstawą kasacyjną.
Zagadnieniem odrębnym jest natomiast kwestionowany przez
wnioskodawczynię sposób rozliczenia nakładu uczestnika na majątek wspólny
(art. 45 k.r.o. oraz art. 684 k.p.c. w związku z art. 567 § 3 k.p.c.). Nie można się
jednak zgodzić z poglądem skarżącej, że został naruszony art. 3581
§ 3 i 4 k.c.,
mający – jej zdaniem – zastosowanie wprost przy podziale majątku dorobkowego.
Przeważa pogląd, że prawo rodzinne stanowi część prawa cywilnego, ale
wykazującą swoiste cechy. Z tego względu przepisy prawa rodzinnego mają
charakter lex specialis w stosunku do przepisów prawa cywilnego. Kodeks rodzinny
i opiekuńczy wyłącza więc stosowanie przepisów kodeksu cywilnego zarówno
wówczas, gdy określona kwestia została w nim odmiennie unormowana, jak
i wtedy, gdy treść zawartych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym unormowań
wskazuje na to, że przepisy kodeksu cywilnego w ogóle nie powinny znaleźć
zastosowania albo że należy je stosować odpowiednio. Materialnoprawną
podstawą żądania zwrotu wydatków i nakładów na majątek wspólny poczynionych
z majątku osobistego jest art. 45 k.r.o., a w sprawach nieunormowanych stosuje się
odpowiednio – z mocy odesłania zamieszczonego w art. 46 k.r.o. – przepisy
o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku. Te unormowanie,
potwierdzone przez przepisy procesowe (art. 567 § 1 i 3 k.p.c.), ma charakter
wyczerpujący, wyłączający korzystanie w jego obrębie z art. 3581
§ 3 k.c. nawet
w sposób odpowiedni. Przy podziale dorobku, w postępowaniu nieprocesowym, nie
orzeka się „o zmianie wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia od początku
pieniężnego”, lecz uwzględnia się w końcowym rozliczeniu wydatki i nakłady
w sposób przyjęty od dawna w judykaturze. Wprowadzony później art. 3581
§ 3 k.c.
nie mógł tych zasad zmienić ani korygować.
6
Nie zasługuje w związku z tym na aprobatę pogląd, że uczestnik obowiązany
był zgłosić „żądanie waloryzacyjne” w trybie przewidzianym w art. 3581
§ 3 k.c.
O zwrocie wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny sąd
orzeka na wniosek (zob. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 16 października
1997 r., II CKN 395/97, niepubl.), ale żądanie takie uczestnik zgłosił na podstawie
art. 45 k.r.o.
Na tle stosowania art. 45 k.r.o. ugruntował się w judykaturze pogląd, że
nakłady (wydatki) z majątku odrębnego (osobistego) na majątek wspólny należy
rozliczyć w ten sposób, że trzeba ustalić stosunek ułamkowy (procentowy) ich
wartości do wartości nabywanego składnika majątkowego (lokalu, budynku ...)
w chwili nabycia i tą relację „przenieść” na chwilę dokonywania podziału dorobku
(zob. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1980 r., III CZP 46/80,
OSNC 1981, nr 11, poz. 206, z dnia 17 kwietnia 1989 r., III CZP 31/89, niepubl.
oraz z dnia 5 października 1990 r., III CZP 55/90, OSNC 1991, nr 4, poz. 48). Sądy
w rozpoznawanej sprawie nawiązały do tego poglądu, ale pominęły istotną,
ustaloną w postępowaniu sądowym okoliczność, a mianowicie, że J. i W.M.
dokonali w czasie trwania wspólności ustawowej dużego remontu kupionego
mieszkania (ocieplenia stropodachu, wymiany instalacji c.o., wymiany stolarki,
urządzenia kuchni i łazienki) za uzyskany i spłacony wspólnie kredyt (200.000 zł)
oraz za inne, wspólne środki pieniężne. Tych wydatków sądy nie uwzględniły w
końcowym rozliczeniu i w rezultacie przyjęły, że ze zwiększonej w sposób istotny
wartości dzielonego dorobku korzysta również wyłącznie uczestnik.
W.M. w 100% pokrył z majątku odrębnego (osobistego) cenę zakupu
nieruchomości lokalowej w 1984 r., ale taka relacja odnosiła się jedynie do wartości
nieruchomości z chwili zakupu. Beneficjantem wzrostu wartości nieruchomości
wskutek remontu, za środki pochodzące z majątku wspólnego, powinni być oboje
małżonkowie. Należy zwrócić uwagę na sytuację prawną, nie odległą od ustalonego
stanu faktycznego, która by powstała w razie uznania, że wskutek pokrycia ceny
zakupu nieruchomości lokalowej przez uczestnika doszło do surogacji (art. 33 pkt
10 k.r.o., art. 33 pkt 3 k.r.o. przed nowelizacją). Gdyby nieruchomość weszła w
trybie surogacji do majątku odrębnego (osobistego) uczestnika, wnioskodawczyni
byłaby uprawniona do otrzymania w rozliczeniu od uczestnika stosownej kwoty z
7
tytułu nakładów z majątku wspólnego na jego majątek osobisty (zob. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 16 grudnia 1980 r., III CZP 45/80, OSNC 1981, nr 11, poz.
206). W okolicznościach rozpoznawanej sprawy, w sytuacji bardzo zbliżonej do
surogacji, taki sposób rozliczenia „nakładów remontowych” wydaje się być
najbardziej adekwatny i miarodajny. Przy takiej wykładni zbędne jest sięganie do
powołanego w skardze kasacyjnej art. 5 k.c.
Z przedstawionych przyczyn należało uchylić zaskarżone postanowienie
i przekazać sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia
o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c.).
Z uwagi na integralność orzeczenia o podziale majątku wspólnego zostało
uchylone całe zaskarżone postanowienie (vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia
11 marca 1977 r., III CZP 7/77, OSNCP 1977, nr 11, poz. 205).