Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 listopada 2009 r., II CSK 207/09
Zarzut nieautentyczności oświadczenia dłużnika, o którym mowa w art.
97 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.), podlega badaniu w sprawie o
pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności, a nie w postępowaniu o
nadanie bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności.
Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Ewy C. i Marka C. przeciwko Bankowi
Spółdzielczemu w O. o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 listopada 2009 r. skargi
kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 26 listopada
2008 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Łodzi do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny w Łodzi wyrokiem z dnia 26 listopada 2008 r. oddalił apelację
powodów od wyroku oddalającego powództwo o pozbawienie wykonalności tytułu
wykonawczego w postaci wystawionego przez pozwany Bank w dniu 7 września
1999 r. bankowego tytułu egzekucyjnego, zaopatrzonego w klauzulę wykonalności
na podstawie postanowienia sądowego z dnia 29 stycznia 2001 r.
Według dokonanych ustaleń, powodowie w dniu 3 sierpnia 1998 r. podpisali
jako poręczyciele wekslowi deklarację wekslową weksla własnego in blanco,
zabezpieczającego spłatę kredytu udzielonego przez pozwany Bank Damianowi J. i
Jackowi J. W treści deklaracji nie została wskazana kwota, do wysokości której
weksel może zostać wypełniony. Powodowie złożyli także pisemne oświadczenie o
poddaniu się egzekucji, które nie zawierało kwoty, do której poddają się egzekucji,
ani terminu końcowego, do którego bankowy tytuł egzekucyjny może zostać
wystawiony.
Postanowieniem z dnia 23 września 1999 r. tytułowi egzekucyjnemu
wystawionemu przez pozwany Bank w dniu 7 września 1999 r. nadana została
klauzula wykonalności. Po tym dniu, a przed ponownym wnioskiem z dnia 18
grudnia 2000 r. o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, który tym
razem wystawiony został w dniu 15 grudnia 2000 r., pracownica Banku wpisała do
oświadczenia powodów o poddaniu się egzekucji datę 30 czerwca 2006 r., do której
bankowy tytuł egzekucyjny mógł być wydany, oraz kwotę długu w wysokości
315 000 zł, podlegającego dobrowolnej egzekucji, a ponadto wpisała kwotę długu w
deklaracji wekslowej. Postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 29 stycznia 2001 r.
nadana została temu tytułowi egzekucyjnemu klauzula wykonalności. W toku
egzekucji powodowie nie otrzymali tego postanowienia, ani nie zostali pouczeni o
możliwości jego zaskarżenia.
Sąd Apelacyjny – podobnie jak Sąd pierwszej instancji – uznał, że skoro
przedmiotem sporu było żądanie zgłoszone na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. w
brzmieniu obowiązującym przed dniem 5 lutego 2005 r. (art. 7 ustawy z dnia 2 lipca
2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw, Dz.U. Nr 172, poz. 1804), a „podstawą wydania kwestionowanego tytułu
wykonawczego nie jest weksel, ale bankowy tytuł egzekucyjny”, to poza oceną
należało pozostawić zarzuty powodów dotyczące nieprawidłowości wypełnienia
weksla, jego indosowania itp. Odnosząc się do zarzutu nieistnienia zobowiązania
wekslowego Sąd Apelacyjny wskazał na szczególne cechy poręczenia wekslowego;
podkreślił, że poręczenie wekslowe jest zobowiązaniem abstrakcyjnym,
niezależnym od umowy łączącej poręczyciela z osobą, za którą poręcza oraz od
tego, czy umowa taka istnieje. Wadliwość stosunku podstawowego kauzalnego nie
ma wpływu na ważność zobowiązania poręczyciela, a zasady udzielania poręczenia
wekslowego na wekslu in blanco są takie same jak na wekslu zupełnym.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, okoliczność, że w postępowaniu klauzulowym
pozwany Bank złożył oświadczenie powodów o poddaniu się egzekucji z dopisaną
przez pracownika tego Banku kwotą zadłużenia oraz datą, do której bankowy tytuł
egzekucyjny mógł być wydany, mogła stanowić źródło zarzutów możliwych do
zbadania tylko w postępowaniu wywołanym zażaleniem na postanowienie o
nadaniu klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, nie zaś w
postępowaniu, którego przedmiotem jest powództwo przewidziane w art. 840 § 1
pkt 1 k.p.c.
Skarga kasacyjna powodów została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego – art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. przez wadliwą wykładnię polegającą na
uznaniu, że oświadczenie dłużników o poddaniu się egzekucji nie podlega badaniu
w sprawie o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności, art. 10, 32, oraz 101-
103 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 –
dalej: "Pr.weksl.") przez ich zastosowanie, a także na podstawie naruszenia prawa
procesowego – art. 777 § 1 w związku z art. 795 § 1 k.p.c., art. 96 ust. 2 i art. 97
ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawa bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z
2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm. – dalej: "Pr.bank.") przez wadliwe uznanie, że w
okresie sprzed wejścia w życie art. 7862
k.p.c. przedmiotem badania w
postępowaniu klauzulowym był – mający charakter materialny – zarzut dotyczący
treści złożonego przez dłużnika oświadczenia woli o poddaniu się egzekucji na
podstawie bankowego tytułu. Skarżący wskazali, że ich powództwo oparte zostało
na twierdzeniu, iż wierzytelność objęta kwestionowanym tytułem wykonawczym nie
powstała i nie istniała w chwili nadania klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu, oraz na bezspornej okoliczności, że treść ich oświadczenia o
poddaniu się egzekucji była inna od tej, która jest zawarta w dokumencie złożonym
przez pozwany Bank w postępowaniu klauzulowym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 7862
k.p.c., który wszedł w życie z dniem 5 lutego 2005 r. określa
w sposób wyraźny zakres kognicji sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu. Przepis ten wprowadzony
został w celu wyeliminowania – obserwowanej wcześniej – bezzasadnej praktyki
wykorzystywania postępowania klauzulowego do badania zasadności obowiązku
świadczenia stwierdzonego w bankowym tytule egzekucyjnym. Oznacza to, że
również przed dniem 5 lutego 2005 r. w postępowaniu klauzulowym sąd nie był
uprawniony do badania, czy wierzytelność powstała ze zobowiązania wekslowego.
Kognicją tego sądu było i jest wyłącznie sprawdzenie, czy wystawienie bankowego
tytułu egzekucyjnego odbyło się zgodnie z art. 96-98 Pr.bank. Sąd powinien zatem
zbadać, czy dochodzona wierzytelność wynika bezpośrednio z czynności
bankowych określonych w art. 5 ust. 1 Pr.bank. lub z zabezpieczenia wierzytelności
banku wynikającej z tej czynności oraz czy dłużnik złożył oświadczenie w formie
pisemnej o poddaniu się egzekucji. Oświadczenie to powinno określać kwotę
zadłużenia, do której bank może wystawić bankowy tytuł egzekucyjny, oraz termin,
do którego bank może wystąpić o nadanie temu tytułowi klauzuli wykonalności.
Te wymagania – w przypadku tytułu egzekucyjnego wystawionego przez stronę
pozwaną – były spełnione, dlatego Sąd Rejonowy nadał temu tytułowi klauzulę
wykonalności.
Podstawę powództwa w sprawie zakończonej zaskarżonym wyrokiem stanowi
art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 5 lutego 2005 r.
Powództwo przewidziane w tym przepisie jest środkiem merytorycznej obrony przed
egzekucją, opartej na zaprzeczeniu zdarzeniom, stanowiącym podstawę nadania
klauzuli wykonalności. W powództwie takim dłużnik może podnieść wszelkie zarzuty
materialnoprawne dotyczące wierzytelności, wskazanej w bankowym tytule
egzekucyjnym. Ich źródłem mogą być zdarzenia powstałe nie tylko przed
wystawieniem bankowego tytułu egzekucyjnego, ale także zaistniałe przed i po
wydaniu klauzuli wykonalności. W grę wchodzą przykładowo zarzuty nieistnienia
roszczenia banku lub istnienia roszczenia w mniejszej wysokości niż to zostało
ujęte w tytule, braku wymagalności roszczenia, nieważność bezwzględna
oświadczenia woli o poddaniu się egzekucji (np. brak zdolności do czynności
prawnych) albo nieważność względna takiego oświadczenia (błąd, podstęp,
groźba).
Sąd Apelacyjny, nie badając zarzutów wadliwości zobowiązania poręczonego
przez powodów, podkreślił, że poręczenie wekslowe jest zobowiązaniem
abstrakcyjnym, niezależnym od umowy łączącej poręczyciela z osobą, za którą
poręcza oraz od tego, czy umowa taka istnieje. Przyjęte przez Sąd Apelacyjny
założenie znajduje tylko częściowe usprawiedliwienie w treści art. 32 zdanie drugie
Pr.weksl., który stanowi, że zobowiązanie poręczyciela jest ważne, chociażby nawet
zobowiązanie, za które poręcza było nieważne z jakichkolwiek przyczyn, z
wyjątkiem wady formalnej. Bez zdefiniowania pojęcia „wady formalnej” i
wyjaśnienia, czy nieuzupełnienie weksla in blanco najpóźniej w chwili dochodzenia
praw z weksla jest objęte wadą formalną powodującą nieważność poręczanego
zobowiązania, przywołana przez Sąd Apelacyjny zasada samodzielności
zobowiązań wekslowych nie może stanowić argumentu usprawiedliwiającego
odmowę zbadania wskazanej okoliczności, stanowiącej źródło zarzutów
zgłoszonych przez powodów.
W doktrynie podkreśla się, że pojęciem „wady formalnej” w rozumieniu art. 32
zdanie drugie Pr.weksl. objęte są wypadki wyjątkowe, np. zobowiązanie wystawcy
było nieważne, ponieważ podpisał się tylko imieniem lub jego podpis z innej
przyczyny był nieważny, nie została zachowana forma nieodzowna dla powstania
zobowiązania wekslowego, dokument nie ma cech weksla własnego (art. 101 w
związku z art. 102 Pr.weksl.) lub weksla trasowanego (art. 1 w związku z art. 2
Pr.weksl.), albo poręczono za trasata, ale na wekslu nie ma podpisu wskazującego
na przyjęcie przez niego weksla (art. 25 ust. 1 Pr.weksl.), poręczono za trasata,
który „podpisał” przyjęcie weksla jedynie inicjałami imienia i nazwiska. W
judykaturze wskazano natomiast, że wszystkie inne niż wada formalna wadliwości –
w szczególności brak zdolności prawnej lub zdolności do czynności prawnych –
powodujące, iż zobowiązanie, za które udzielono poręczenia, nie powstało, nie
pozbawiają, zgodnie z zasadą samodzielności zobowiązań wekslowych (art. 7
Pr.weksl.), ważności oświadczenia poręczyciela. Nie stanowi zatem wady formalnej
także sfałszowanie podpisu osoby, za którą udzielono poręczenia, forma bowiem
wymagana dla oświadczenia osoby objętej poręczeniem wekslowym jest
zachowana, a to, że własnoręcznego podpisu nie złożyła ta osoba, lecz kto inny
podpisał się jej nazwiskiem, jest wadliwością innego rodzaju (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 września 2006 r., I CSK 116/06, OSNC 2007, nr 5, poz. 76
oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 1994 r., III CZP 75/94, OSNC
1994, nr 12, poz. 238).
Z przedstawionego wywodu wynika, że dla oceny ważności zobowiązania
poręczyciela wekslowego nie wystarczy powołanie się – jak to uczynił Sąd
Apelacyjny – na zasadą samodzielności zobowiązań wekslowych, konieczna
bowiem jest ocena ważności poręczanego zobowiązania w płaszczyźnie przesłanki
wady formalnej tego zobowiązania. Innymi słowy, zarzut naruszenia art. 32
Pr.weksl. można uznać za bezzasadny tylko wtedy, gdyby powołane przez
skarżących wady weksla nie wchodziły w zakres „wady formalnej” w rozumieniu
tego przepisu. Oceną z tego punktu widzenia Sąd Apelacyjny w ogóle się nie zajął,
co usprawiedliwia zarzut naruszenia art. 32 Pr.weksl. przez jego zastosowanie.
Za uzasadniony należało uznać zarzut naruszenia art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c.
przez jego niezastosowanie oraz art. 795 § 1 k.p.c. i art. 96 ust. 2 Pr.bank. przez
błędną wykładnię, polegającą na uznaniu, że autentyczność (prawdziwość)
dokumentów, stanowiących podstawę wystawienia bankowego tytułu
egzekucyjnego, nie podlega badaniu w sprawie, której przedmiotem jest powództwo
przewidziane w art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c., lecz w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu (art. 795 k.p.c.).
Odnosząc się do kwestii kognicji sądu w obu wskazanych postępowaniach
należy stwierdzić, że w postępowaniu klauzulowym sąd bada, czy wierzytelność
wynika bezpośrednio z czynności bankowych określonych w art. 5 ust. 1 Pr.bank.,
czy dłużnik złożył w formie pisemnej oświadczenie o poddaniu się egzekucji o
określonej treści oraz czy czynność ta dokonana została bezpośrednio z bankiem.
Te wszystkie wymagania zostały spełnione. Sąd Rejonowy, nadając bankowemu
tytułowi egzekucyjnemu klauzulę wykonalności uznał, że dochodzona wierzytelność
wynika bezpośrednio z czynności bankowej, poręczenie wekslowe bowiem jest taką
czynnością (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2000 r., III CZP 22/00, OSP
2001, nr 3, poz. 45). Ponadto dysponował pisemnym oświadczeniem złożonym
pozwanemu Bankowi przez powodów, w którym wskazana została zarówno kwota
zadłużenia, do której bank mógł wystawić bankowy tytuł egzekucyjny, jak i termin,
do którego bank mógł wystąpić o nadanie takiemu tytułowi sądowej klauzuli
wykonalności.
W postępowaniu klauzulowym sąd nie bada autentyczności dokumentów (ich
prawdziwości). Okoliczność, że oświadczenie o poddaniu się egzekucji w istotnej
części nie pochodzi od powodów, lecz od pracownika banku, nie może być zatem
badana – wbrew stanowisku przyjętemu w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku –
ani przez Sąd Rejonowy, rozstrzygający wniosek o nadanie klauzuli wykonalności
bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, ani przez Sąd Okręgowy, rozpoznający
zażalenie na takie postanowienie. Właściwą drogą zgłoszenia zarzutu
nieprawdziwości okoliczności stwierdzonych w dokumentach, stanowiących
podstawę wydania klauzuli wykonalności jest sprawa, w której dłużnik żąda
pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności, w istocie bowiem dłużnik,
zgłaszając takie żądanie „przeczy zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli
wykonalności” (art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 5 lutego
2005 r.).
Z tych względów należało orzec, jak w sentencji (art. 39815
k.p.c.).