Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 242/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 listopada 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa "E." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu Państwa
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 listopada 2009 r.,
skarg kasacyjnych obu stron
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 października 2008 r., sygn. akt [...],
1. uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
powódki (pkt 1), orzekającej o kosztach postępowania
apelacyjnego i kasacyjnego (pkt 1) oraz o zwrocie
spełnionego świadczenia w kwocie 84 527 zł (pkt 2);
2. zmienia wyrok Sądu Okręgowego w P. z dnia 9 lutego
2007 r., sygn. akt [...], w części oddalającej powództwo
w ten sposób, że zasądza od pozwanego na rzecz
2
powódki zamiast kwoty 80 300 zł kwotę 151 000 (sto
pięćdziesiąt jeden tysięcy) złotych z ustawowymi
odsetkami od dnia 24 marca 2006 r.;
3. oddala skargę kasacyjną pozwanego;
4. zasądza od pozwanego na rzecz powódki zwrot
w całości poniesionych przez nią kosztów procesu,
pozostawiając ich szczegółowe wyliczenie
referendarzowi sądowemu w Sądzie Okręgowym w P.
3
Uzasadnienie
„E.” spółka z o.o. w O. wnosiła o zasądzenie od Skarbu Państwa – Ministra
Skarbu Państwa kwoty 160 000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 24 marca 2006
r.
Wyrokiem z dnia 9 lutego 2007 r. Sąd Okręgowy w P. uwzględnił powództwo
do kwoty 80 300 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 24 marca 2006 r., przyjmując
za podstawę następujące ustalenia faktyczne.
Zarządzeniem z dnia 7 grudnia 1994 r. Wojewoda postawił Przedsiębiorstwo
Ceramiki Budowlanej w stan likwidacji i ustanowił likwidatora zastrzegając, że bez
zgody organu założycielskiego nie jest on uprawniony do zaciągania zobowiązań w
imieniu przedsiębiorstwa, ani do składania oświadczeń woli zawierających
rozporządzenie prawem, którego przedmiotem są składniki określone w art. 55 k.c.,
z tym że zastrzeżenie to nie dotyczy zwykłego zarządu. W toku likwidacji ogłoszono
przetarg na sprzedaż prawa użytkowania wieczystego gruntu o obszarze 11.42.57
ha położonego w O. i prawa własności znajdujących się na nim budynków. Grunt
stanowił własność Skarbu Państwa, a jego użytkownikiem wieczystym i
właścicielem budynków było Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej. W dniu 3
lutego 1997 r. likwidator, działając w imieniu przedsiębiorstwa, zawarł z powodową
spółką, która złożyła ofertę zakupu, umowę sprzedaży prawa użytkowania
wieczystego wspomnianego gruntu oraz prawa własności znajdujących się na nim
budynków, a także maszyn i urządzeń wymienionych w załączniku do umowy za
cenę 160 000 zł, w tym 58 700 zł za grunt i 80 300 zł za budynki. Powódka
zapłaciła cenę i w dniu 5 lutego 1997 r. nastąpiło przekazanie przedmiotu
sprzedaży. Cała suma uzyskana ze sprzedaży została wpłacona na konto
likwidowanego przedsiębiorstwa. W piśmie z dnia 16 lutego 1998 r. Wojewoda, jako
organ założycielski Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej, post factum wyraził
zgodę na sprzedaż dokonaną przez likwidatora.
Postanowieniem z dnia 16 marca 1998 r. Sąd Rejonowy w S. odmówił wpisu
na rzecz powodowej spółki prawa użytkowania wieczystego gruntu i prawa
własności budynków, uznając umowę sprzedaży z dnia 3 lutego 1997 r. za
4
nieważną z braku zgody organu założycielskiego wyrażonej w formie szczególnej
i braku możliwości jej wyrażenia w tej formie ze względu na ogłoszenie –
postanowieniem Sądu Rejonowego w P. z dnia 21 kwietnia 1997 r. – upadłości
Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej – w likwidacji. W dniu 16 marca 1999 r. Sąd
Rejonowy w P. wydał postanowienie o ukończeniu postępowania upadłościowego,
a w dniu 24 czerwca 1999 r. o wykreśleniu Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej
– w likwidacji z rejestru przedsiębiorstw. Nieruchomość będąca przedmiotem
umowy z dnia 3 lutego 1997 r. nie została objęta postępowaniem upadłościowym;
nie wykazano jej ani w bilansie sporządzonym na dzień zakończenia likwidacji, ani
w bilansie na dzień zakończenia upadłości. Podejmowane przez powódkę starania
o zawarcie nowej umowy sprzedaży nie przyniosły rezultatu. W dniu 22 grudnia
2000 r. przedmiotowa nieruchomość została przejęta przez Ministra Skarbu
Państwa. W protokole przejęcia stwierdzono, że wszelkie roszczenia dochodzone
będą w ramach procedur wynikających z powszechnie obowiązujących przepisów
prawa. W dniu 7 listopada 2001 r. Skarb Państwa – Minister Skarbu Państwa
sprzedał przedmiotową nieruchomość A.K. za cenę 151 000 zł.
Pismem z dnia 15 marca 2006 r. powódka wezwała pozwanego do zapłaty
kwoty 160 000 złotych w terminie do dnia 23 marca 2006 r.
Sąd Okręgowy uznał, że umowa zawarta w dniu 3 lutego 1997 r. przez
likwidatora była ważna, gdyż nie ma przepisów ograniczających uprawnienia
likwidatora do zbywania składników mienia likwidowanego przedsiębiorstwa.
Jednakże, wobec odmowy dokonania wpisu użytkowania wieczystego na rzecz
powódki nie doszło do przeniesienia tego prawa (art. 27 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz.
2603 ze zm. – dalej: „u.g.n.”). Z kolei wobec wykreślenia Przedsiębiorstwa Ceramiki
Budowlanej z rejestru przedsiębiorstw prawo użytkowania wieczystego wygasło
(art. 247 k.c.). Nie doszło zatem – stwierdził Sąd Okręgowy – do przejęcia przez
Skarb Państwa nieodpłatnie składników mienia likwidowanego przedsiębiorstwa w
rozumieniu art. 40 § 2 k.c., grunt stanowił bowiem własność Skarbu Państwa, a
wygaśnięcie prawa użytkowania wieczystego spowodowało automatycznie utratę
prawa własności budynków. Pozostał jedynie problem rozliczeń między
właścicielem gruntu a użytkownikiem wieczystym, któremu przysługuje
5
wynagrodzenie za wzniesione przez niego lub nabyte na własność budynki i inne
urządzenia. Pozwany bez podstawy prawnej uzyskał jednak korzyść majątkową
kosztem powódki, gdyż budynki znajdujące się na gruncie będącym przedmiotem
użytkowania wieczystego stały się jego własnością bez obowiązku rozliczeń z
użytkownikiem wieczystym. Nie można natomiast przyjmować, że pozwany bez
podstawy prawnej uzyskał korzyść w postaci nieruchomości gruntowej, gdyż była
ona jego własnością. W konsekwencji, Sąd Okręgowy uznał, że wartość
wzbogacenia wyraża się kwotą 80 300 zł, którą zasądził na rzecz powódki wraz z
odsetkami.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji obu stron, Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 12 czerwca 2007 r. zmienił powyższy wyrok w ten sposób, że
zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 151 000 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 24 marca 2006 r., natomiast w pozostałej części powództwo i w
całości apelację pozwanego oddalił. Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia
faktyczne Sądu pierwszej instancji i dokonaną przez ten Sąd ocenę ważności
umowy sprzedaży z dnia 3 lutego 1997 r. Stwierdził, że, zgodnie z art. 49 ust. 1
ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn.:
Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm. – dalej: u.p.p.”) w brzmieniu
obowiązującym w czasie między 1 stycznia 1992 r. a 15 stycznia 2003 r., z chwilą
likwidacji przedsiębiorstwa państwowego mienie tego przedsiębiorstwa pozostałe
po likwidacji przejmuje Skarb Państwa. Stosownie do tego przepisu, nieruchomość
gruntowa, która ze względu na zawartą umowę sprzedaży nie weszła w skład masy
upadłości, gdyż w skład tej masy weszła cena uzyskana ze sprzedaży, została
w dniu 22 grudnia 2000 r. przejęta przez Skarb Państwa. Tym samym Skarb
Państwa odpowiada za zobowiązania niezaspokojone w procesie likwidacji,
powstałe przed datą wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru, z tym że jego
odpowiedzialność ogranicza się do wartości przejętego mienia (art. 40 § 2 k.c. i art.
49 ust. 1 u.p.p.). Skoro powódka zwróciła pozwanemu nieruchomość, to pozwany
powinien zwrócić jej cenę, którą zapłaciła zlikwidowanemu przedsiębiorstwu,
ograniczoną jednak do wartości nieruchomości z chwili przejęcia (art. 410 k.c.).
Wartość ta wynosiła 151 000 zł, za taką cenę bowiem pozwany sprzedał przejętą
6
nieruchomość. Zobowiązane do zwrotu tej kwoty było likwidowane
przedsiębiorstwo, a po jego likwidacji zobowiązanie to przeszło na Skarb Państwa.
Na skutek skargi kasacyjnej pozwanego, Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
27 marca 2008 r. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w części uwzględniającej
powództwo oraz oddalającej apelację pozwanego i w tym zakresie przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd Najwyższy zauważył, że doszło do
utożsamienia przez Sąd Apelacyjny faktycznego przejęcia nieruchomości
z przejęciem mienia przedsiębiorstwa państwowego na gruncie art. 40 § 2 k.c.
Stwierdził, że art. 49 ust. 1 u.p.p. wiąże to przejęcie z dniem likwidacji lub upadłości
przedsiębiorstwa, którym jest dzień wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru, zatem
w sprawie zachodziła potrzeba oceny, czy przed dniem 24 czerwca 1999 r., kiedy
to wykreślono Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej z rejestru przedsiębiorstw,
powstało jego zobowiązanie do zwrotu ceny zapłaconej przez powódkę. Sąd
Apelacyjny zaniechał takiej oceny i nie przedstawił też – stwierdził dalej Sąd
Najwyższy – argumentacji, która wskazywałaby na powstanie tego zobowiązania w
momencie odmowy wpisu prawa użytkowania wieczystego na rzecz powódki. Brak
tej oceny czyni zasadnym zarzut naruszenia art. 40 § 2 k.c. w związku z art. 49 ust.
1 u.p.p., gdyż uniemożliwia kontrolę prawidłowości zastosowania art. 40 § 2 k.c.
Sąd Najwyższy podkreślił ponadto, że regulacja zawarta w tym przepisie odnosi się
wprost do sytuacji, w której przejęty przez Skarb Państwa składnik mienia
państwowej osoby prawnej stanowił jej własność.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 9
października 2008 r. oddalił obie apelacje i zasądził od powódki na rzecz
pozwanego kwotę 84 527 zł tytułem zwrotu spełnionego świadczenia. Stwierdził,
że umowa sprzedaży zawarta w dniu 3 lutego 1997 r. była ważna, lecz nie
doprowadziła do przeniesienia prawa użytkowania wieczystego z powodu odmowy
wpisu do księgi wieczystej. Wniosek o dokonanie tego wpisu został złożony w dniu
7 lutego 1997 r., a postanowienie o odmowie jego dokonania uprawomocniło się
z dniem 5 stycznia 1999 r., czyli już po ogłoszeniu upadłości Przedsiębiorstwa
Ceramiki Budowlanej, po zakończeniu której w dniu 24 czerwca 1999 r. wykreślono
to przedsiębiorstwo z rejestru. Umowa z dnia 3 lutego 1997 r. nadal wiązała
kontrahentów, gdyż powódka od niej nie odstąpiła, a zatem do czasu ustania bytu
7
prawnego przedsiębiorstwa nie powstały żadne zobowiązania sprzedawcy wobec
kupującego z tytułu nieosiągnięcia skutku rzeczowego umowy. W tej sytuacji
pozwany nie może odpowiadać za poszukiwane przez powódkę zobowiązanie do
zwrotu ceny na podstawie art. 40 § 2 k.c.
Wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego i wykreśleniem tego prawa
z księgi wieczystej – stwierdził dalej Sąd Apelacyjny – wygasła odrębna własność
znajdujących się na gruncie budynków, natomiast powstał obowiązek
odszkodowawczy przewidziany w art. 33 ust. 2 u.g.n. Osobą uprawnioną do
odszkodowania za budynki i urządzenia istniejące w dniu zwrotu użytkowanego
gruntu była powódka, gdyż umowa sprzedaży z dnia 3 lutego 1997 r. nie
doprowadziła wprawdzie do osiągnięcia skutku rzeczowego, niemniej spełniała
warunki obligacyjnego przelewu praw wynikających z umowy o ustanowieniu
użytkowania wieczystego , w tym także w zakresie ekspektatywy praw przyszłych.
Wartość budynków – jak ustalił Sąd pierwszej instancji – wynosiła 80 300 zł i do tej
kwoty roszczenie powódki znajduje oparcie materialnoprawne ale nie w przepisach
o bezpodstawnym wzbogaceniu, lecz w art. 33 ust. 2 u.g.n. O bezpodstawnym
wzbogaceniu bowiem można mówić tylko wtedy, gdy do uzyskania przez
wzbogaconego korzyści majątkowej doszło bez podstawy prawnej i gdy istnieje
współzależność między uzyskaniem korzyści majątkowej przez wzbogaconego
a uszczerbkiem majątkowym, który dotknął zubożonego w wyniku tego samego
zdarzenia. Ponieważ pozwany przejął mienie przedsiębiorstwa państwowego na
podstawie art. 49 ust. 1 u.p.p., a więc z mocy przepisu prawa, nie można
przyjmować, że wzbogacił się bezpodstawnie kosztem powódki. Do wzbogacenia
pozwanego nie mogło również dojść przez zniesienie obciążenia gruntu
użytkowaniem wieczystym, gdyż przez samo nieosiągnięcie skutku rzeczowego
umowy sprzedaży pozwany nie uzyskał żadnej korzyści majątkowej, a jedynie
odzyskał posiadanie własnej nieruchomości.
Na koniec Sąd Apelacyjny stwierdził, że w okolicznościach sprawy
podniesienie przez pozwanego zarzutu przedawnienia roszczenia o zwrot wartości
budynków wobec upływu trzyletniego terminu z art. 243 k.c. kłóciło się
z zasadami słuszności i uczciwości, wobec czego nosiło znamiona nadużycia
prawa (art. 5 k.c.).
8
Od powyższego wyroku skargi kasacyjne złożyły obie strony.
Powódka, powołując się na obydwie podstawy z art. 3983
§ 1 k.p.c., wnosiła
o „zmianę” zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie wniesionej przez nią apelacji
oraz oddalenie apelacji pozwanego ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
wskazała na naruszenie: art. 405 k.c. przez przyjęcie zawężonego rozumienia
pojęć „korzyść majątkowa” oraz „zubożenie” i potraktowanie ich jedynie jako
przejścia konkretnych składników majątkowych z jednego majątku do drugiego,
i art. 40 § 2 oraz art. 405 k.c. przez przyjęcie, że między normami wyrażonymi
w powołanych przepisach istnieje związek, mimo że są to dwie niezależne od siebie
podstawy dochodzenia roszczeń, oraz że nabycie przez Skarb Państwa z mocy art.
40 § 2 k.c. w związku z art. 49 ust. 1 u.p.p. składników majątku przedsiębiorstwa
państwowego wyklucza automatycznie możliwość przyjęcia po jego stronie
bezpodstawnego wzbogacenia kosztem innego podmiotu. W ramach drugiej
podstawy podniosła natomiast zarzut obrazy art. 378 § 1 k.p.c. przez nierozważenie
zarzutów zgłoszonych w złożonej przez nią apelacji.
Pozwany, powołując się na podstawę z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wnosił
o „zmianę” zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie złożonej przez niego apelacji
ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W ramach powołanej podstawy kasacyjnej wskazał na naruszenie: art. 65 k.c.
w związku z art. 18a ust. 1 u.p.p. przez przyjęcie, że zamiarem stron zawierających
umowę sprzedaży użytkowania wieczystego było przeniesienie wierzytelności
przyszłej przysługującej użytkownikowi wieczystemu wobec Skarbu Państwa, art.
27 zdanie drugie u.g.n. w związku z art. 58 § 1 k.c. przez przyjęcie, że możliwe było
przeniesienie ogółu uprawnień użytkownika wieczystego bez przeniesienia samego
prawa użytkowania wieczystego, art. 33 ust. 2 u.g.n. w związku z art. 510 § 1 k.c.
i art. 49 ust. 1 u.p.p. przez przyjęcie, że powódka nabyła wierzytelność przyszłą,
która powstała w majątku nieistniejącego, bo wykreślonego już z rejestru,
przedsiębiorstwa państwowego, i art. 5 w związku z art. 243 k.c. przez przyjęcie,
że skorzystanie z zarzutu przedawnienia stanowi nadużycie prawa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
9
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga kwestia, czy przyjęty przez Sąd
Apelacyjny za podstawę rozstrzygnięcia art. 33 ust. 2 u.g.n. może uzasadniać
uwzględnienie powództwa do kwoty 80 300 zł z tytułu wynagrodzenia za budynki
oraz inne urządzenia należące do wieczystego użytkownika.
Według powołanego przepisu, w razie wygaśnięcia użytkowania wieczystego
na skutek upływu okresu ustalonego w umowie albo na skutek rozwiązania umowy
przed upływem tego okresu, użytkownikowi wieczystemu przysługuje
wynagrodzenie za wzniesione przez niego lub nabyte na własność budynki i inne
urządzenia. Przytoczona regulacja jest konsekwencją konstrukcji odrębnej
własności budynków i innych urządzeń przysługującej użytkownikowi wieczystemu.
Zgodnie z art. 235 § 2 k.c., przysługująca wieczystemu użytkownikowi własność
budynków i urządzeń na użytkowanym gruncie jest prawem związanym
z użytkowaniem wieczystym. Prawem głównym jest tu użytkowanie wieczyste,
natomiast prawo własności budynków i urządzeń dzieli los prawny tego prawa.
W konsekwencji, własność budynków może być przenoszona tylko łącznie
z prawem użytkowania wieczystego i wygasa łącznie z wygaśnięciem tego prawa
(zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 1963 r., III CO 60/63, OSNCP
1964, nr 12, poz. 246 i z dnia 19 stycznia 1971 r., III CZP 86/70, OSNCP 1971, nr
9, poz. 147 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2003 r., II CKN
1155/00, OSNC 2004, nr 4, poz. 61). Z tego właśnie względu ustawodawca w art.
33 ust. 2 u.g.n. uregulował należne użytkownikowi, w razie wygaśnięcia
użytkowania wieczystego, wynagrodzenie za należące do niego budynki i inne
urządzenia, zastrzegając, że powinno ono być równe wartości tych budynków
i urządzeń określonej na dzień wygaśnięcia użytkowania wieczystego.
Sąd Apelacyjny uznał, że wynagrodzenie, o którym mowa w art. 33 ust. 2
u.g.n., może być przyznane powódce, ponieważ umowa sprzedaży z dnia 3 lutego
1997 r., jakkolwiek nie doprowadziła do przeniesienia prawa użytkowania
wieczystego, spełniała warunki przelewu praw wynikających z umowy
o ustanowieniu użytkowania wieczystego i to także w zakresie ekspektatywy praw
przyszłych. Skarżący zasadnie podnosi, że pogląd ten nie może być uznany
za trafny. Nie wnikając bliżej w kwestie związane z dopuszczalnością przeniesienia
przez użytkownika wieczystego ekspektatywy wierzytelności o wynagrodzenie
10
przewidziane w art. 33 ust. 2 u.g.n., trzeba podkreślić, że w dniu 3 lutego 1997 r.
doszło do zawarcia przez powódkę oraz likwidatora Przedsiębiorstwa Ceramiki
Budowlanej umowy sprzedaży prawa użytkowania wieczystego i prawa własności
budynków, która nie wywarła skutku rzeczowego z tej przyczyny, że z dniem 5
stycznia 1999 r. uprawomocniło się postanowienie Sądu Rejonowego w S. o
odmowie wpisu prawa użytkowania wieczystego na rzecz powódki, a przeniesienie
tego prawa w drodze umowy wymaga wpisu do księgi wieczystej (art. 29 u.g.n.).
Rację ma zatem skarżący podnosząc, że przypisywanie stronom umowy woli
przeniesienia samej wierzytelności przyszłej o wynagrodzenie, o którym mowa w
art. 33 ust. 2 u.g.n., narusza przede wszystkim art. 65 k.c. W konsekwencji, trzeba
zgodzić się także z zarzutem naruszenia art. 33 ust. 2 u.g.n., co nie oznacza
jednak, że skarga kasacyjna strony pozwanej zasługuje na uwzględnienie, wyrok
Sądu Apelacyjnego bowiem został zaskarżony także przez stronę powodową.
Powódka powołała się na obydwie podstawy kasacyjne określone w art. 3983
§ 1 k.p.c., jednak podniesiony w ramach drugiej podstawy zarzut obrazy art. 378
§ 1 k.p.c. przez zaniechanie oceny dochodzonego roszczenia przez pryzmat art.
405 k.c. i nast., regulujących instytucję bezpodstawnego wzbogacenia, jest
w istocie powtórzeniem stawianego w ramach pierwszej podstawy zarzutu
naruszenia prawa materialnego. Sąd Apelacyjny bowiem – co zgodnie z uchwałą
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP
49/07 (OSNC 2008, nr 6, poz. 55) obowiązany był uczynić bez względu na treść
zarzutów podniesionych w apelacji – wypowiedział się w kwestii zastosowania art.
405 k.c. Skarżąca kwestionuje prawidłowość tego stanowiska, wobec czego jej
wywody przytoczone w uzasadnieniu zarzutu obrazy art. 378 § 1 k.p.c.
podlegają rozważeniu w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego, ściśle –
art. 405 k.c.
Skarżąca trafnie zauważa, że uzyskanie korzyści majątkowej kosztem innej
osoby bez podstawy prawnej jest samodzielnym źródłem zobowiązania
określanego jako zobowiązanie z bezpodstawnego wzbogacenia. Przesłankami,
od spełnienia których uzależnione jest jego powstanie, są: uzyskanie korzyści
majątkowej (wzbogacenie), osiągnięcie korzyści z majątku innej osoby (zubożenie),
11
związek między wzbogaceniem a zubożeniem oraz uzyskanie korzyści bez
podstawy prawnej.
Przed przystąpieniem do oceny, czy w stanie faktycznym niniejszej sprawy
spełnione zostały powyższe przesłanki, warto ponownie przeanalizować sekwencję
zdarzeń, które doprowadziły do zapłaty przez powódkę ceny nabycia prawa
użytkowania wieczystego gruntu o obszarze 11.42.57 ha i prawa własności
znajdujących się na nim budynków oraz maszyn i urządzeń określonych
w załączniku do umowy w kwocie 160 000 zł bez uzyskania świadczenia
wzajemnego. Z ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku wynika,
że uiszczona przez powódkę cena sprzedaży w kwocie 160 000 zł została
wpłacona na konto pozostającego wówczas w stanie likwidacji Przedsiębiorstwa
Ceramiki Budowlanej i po ogłoszeniu w dniu 21 kwietnia 1997 r. jego upadłości –
weszła w skład masy upadłości. Jednocześnie, ze względu na zawarcie przez
likwidatora umowy sprzedaży z powódką, w skład masy upadłości z dniem 21
kwietnia 1997 r. nie weszło prawo użytkowania wieczystego gruntu o obszarze
11.42.57 ha oraz prawo własności znajdujących się na nim budynków, a także
maszyn i urządzeń określonych w załączniku do umowy. W dniu 5 stycznia 1999 r.
uprawomocniło się postanowienie odmawiające wpisu na rzecz powódki prawa
użytkowania wieczystego na podstawie umowy sprzedaży z dnia 3 lutego 1997 r.,
wobec czego – zważywszy regulację zawartą w art. 27 u.g.n. – stało się wiadome,
że umowa sprzedaży z dnia 3 lutego 1997 r. nie wywarła skutku rzeczowego. W
tym czasie istniało jeszcze Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej – w upadłości,
utraciło ono bowiem osobowość prawną dopiero z chwilą wykreślenia z rejestru
przedsiębiorstw, co nastąpiło w dniu 24 czerwca 1999 r. W konsekwencji, pozwany,
po ukończeniu postępowania upadłościowego i wykreśleniu Przedsiębiorstwa
Ceramiki Budowlanej z rejestru, uzyskał nieruchomość gruntową o obszarze
11.42.57 ha wolną od obciążenia użytkowaniem wieczystym wraz z budynkami i
urządzeniami, które – wobec wygaśnięcia użytkowania wieczystego – stały się
częścią składową gruntu, po czym nieruchomość tę sprzedał za cenę 151 000 zł.
W ustalonym stanie faktycznym spełnienie przesłanek wzbogacenia po
stronie Skarbu Państwa oraz zubożenia po stronie powódki nie budziło wątpliwości
Sądu Apelacyjnego. Sąd ten uznał natomiast, że nie zostały spełnione pozostałe
12
przesłanki powstania zobowiązania z bezpodstawnego wzbogacenia,
o wzbogaceniu tym bowiem można mówić tylko wtedy, gdy do uzyskania przez
wzbogaconego korzyści majątkowej doszło bez podstawy prawnej i gdy istnieje
współzależność między uzyskaniem korzyści majątkowej przez wzbogaconego
a uszczerbkiem majątkowym, który dotknął zubożonego w wyniku tego samego
zdarzenia. Pozwany Skarb Państwa tymczasem przejął mienie wykreślonego
z rejestru Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej z mocy prawa (art. 49 ust. 1
u.p.p.) i z tego względu nie można – zdaniem Sądu Apelacyjnego – przyjmować, że
wzbogacił się bezpodstawnie kosztem powódki.
Odnosząc się do przedstawionej argumentacji trzeba zgodzić się z oceną,
że – zgodnie z art. 49 ust. 1 u.p.p. w brzmieniu obowiązującym w dacie wykreślenia
Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej z rejestru (Dz.U. z 1996 r. Nr 106, poz. 496
i Nr 156, poz. 775) – z dniem likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa mienie tego
przedsiębiorstwa pozostałe po likwidacji lub upadłości przejmował, z zastrzeżeniem
ust. 5, Minister Skarbu Państwa albo Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa,
oraz że – co do zasady – brak podstawy prawnej oznacza taką sytuację, w której
uzyskanie korzyści majątkowej nie znajduje usprawiedliwienia w przepisie ustawy,
czynności prawnej, orzeczeniu sądowym lub akcie administracyjnym. Samo
ustalenie podstawy prawnej wzbogacenia nie jest jednak wystarczające, gdyż nie
zawsze legitymizacja nabycia korzyści w ustawie oznacza wykluczenie roszczenia
z bezpodstawnego wzbogacenia. Nie w każdym bowiem wypadku ustawowego
usprawiedliwienia korzyści uzyskanej przez dany podmiot, jest ono równoznaczne z
intencją ustawy przeniesienia również korzyści gospodarczej z uszczerbkiem dla
dotychczas uprawnionego. W doktrynie podkreśla się, że w sytuacji, w której
tytułem przesunięcia majątkowego jest przepis ustawy, trzeba zbadać, czy ma on
na celu tylko formalne przeniesienie prawa z jednego podmiotu na drugi, czy też
intencją ustawy jest przenieść razem z prawem wynikającą z niego korzyść
gospodarczą z uszczerbkiem dla dotychczas uprawnionego.
Nie powinno budzić wątpliwości, że u podstaw regulacji zawartej w art. 49
ust. 1 u.p.p. legło dążenie do zagospodarowania mienia pozostałego po ukończeniu
postępowania likwidacyjnego lub upadłościowego i wykreśleniu przedsiębiorstwa
z rejestru, innymi słowy, do uporządkowania tytułu prawnego, nie zaś przeniesienie
13
z uszczerbkiem dla dotychczas uprawnionego korzyści gospodarczej uzyskanej
w wyniku zdarzeń, jakie nastąpiły w trakcie toczącego się postępowania.
Sytuacja taka miała natomiast miejsce w niniejszej sprawie, gdyż w skład masy
upadłości weszła cena sprzedaży prawa użytkowania wieczystego gruntu i prawa
własności znajdujących się na nim budynków, po czym – na skutej odmowy wpisu
prawa użytkowania wieczystego na rzecz nabywcy – Skarb Państwa po
zakończeniu postępowania upadłościowego i wykreśleniu upadłego
przedsiębiorstwa z rejestru uzyskał nieruchomość gruntową wolną od obciążenia
użytkowaniem wieczystym wraz z budynkami i urządzeniami. Korzyści tych nie
uzyskałby, gdyby doszło do dokonania wpisu użytkowania wieczystego na rzecz
powódki. Przepis art. 49 ust. 1 u.p.p., na podstawie którego Skarb Państwa przejął
mienie pozostałe po wykreśleniu Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej, nie stoi
zatem na przeszkodzie przyjęciu, że pozwany wzbogacił się bezpodstawnie
kosztem powódki.
Nie można też kwestionować istnienia związku między wzbogaceniem
pozwanego a zubożeniem powódki, tym bardziej że przesłanki tego związku
nie należy – jak podkreśla się w doktrynie – rozumieć w kategoriach
rygorystycznie ujmowanej bezpośredniości transferu.
Konkludując, zachodzą podstawy, by stwierdzić, że spełnione zostały
określone w art. 405 k.c. przesłanki powstania zobowiązania z bezpodstawnego
wzbogacenia. Przepis ten natomiast – jak trafnie podnosi skarżąca – stanowi
samodzielną, niezależną od art. 40 § 2 k.c., podstawę prawną jej roszczenia.
Nie budzi też zastrzeżeń stanowisko skarżącej, że wartość uzyskanej przez
pozwanego jej kosztem korzyści majątkowej wynosi 151 000 zł.
Na koniec warto dodać, że przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu – na co
wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 27 kwietnia 1995 r., III CZP
46/95 (OSNC 1995, nr 7-8, poz. 114) – należy stosować m.in. wtedy, gdy nie ma
innego środka prawnego, przy wykorzystaniu którego możliwe byłoby przywrócenie
równowagi majątkowej, naruszonej bez prawnego uzasadnienia.
Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy – uznając powołaną
w skardze kasacyjnej podstawę naruszenia przepisów postępowania za
14
nieuzasadnioną – na zasadzie art. 39816
k.p.c., na wniosek skarżącej, uchylił
zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację powódki (pkt 1), orzekającej
o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego (pkt 1) oraz o zwrocie
spełnionego świadczenia w kwocie 84 527 zł (pkt 2) i orzekł co do istoty sprawy
w ten sposób, że zmienił wyrok Sądu Okręgowego w P. z dnia 9 lutego 2007 r. w
części oddalającej powództwo i na podstawie art. 405 oraz art. 481 § 1 k.c. zasądził
od pozwanego na rzecz powódki zamiast kwoty 80 300 zł kwotę 151 000 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 24 marca 2006 r., natomiast na podstawie art.
39814
k.p.c. skargę kasacyjną pozwanego oddalił.
Ze względu na to, że powódka uległa tylko co do nieznacznej części swego
żądania Sąd Najwyższy na podstawie art. 100 zdanie drugie w związku z art. 391
§ 1 i art. 39821
k.p.c. zasądził od pozwanego na rzecz powódki zwrot w całości
poniesionych przez nią kosztów procesu, z tym że na zasadzie art. 108 § 1 zdanie
drugie w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. pozostawił ich szczegółowe
wyliczenie referendarzowi sądowemu w Sądzie pierwszej instancji.