Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 listopada 2009 r., III CZP 86/09
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SA Barbara Trębska
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela Skarbu Państwa – Sądu
Rejonowego w M. przy uczestnictwie dłużnika Mirosława C. w przedmiocie skargi
na czynność komornika, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 17 listopada 2009 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Tarnowie postanowieniem z dnia 14 lipca 2009 r.:
"Czy wiceprezes sądu rejonowego jest uprawniony w rozumieniu art. 67 § 2
kodeksu postępowania cywilnego w związku z art. 21 § 1 pkt 1 i art. 22 § 5 ustawy z
dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych do podejmowania za
Skarb Państwa czynności w postępowaniu egzekucyjnym jako organ państwowej
jednostki organizacyjnej, czy też jego uprawnienie do działania za Skarb Państwa
wynika ze szczególnego upoważnienia ustawowego?"
podjął uchwałę:
Polecenie wszczęcia egzekucji przewidziane w § 3 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 marca 2006 r. w sprawie egzekucji grzywien,
kar pieniężnych, opłat sądowych i kosztów postępowania w sprawach
cywilnych (Dz.U. Nr 42, poz. 288) wydaje prezes właściwego sądu, chyba że
powierzy wykonywanie tej czynności wiceprezesowi sądu.
Uzasadnienie
Komornik działający przy Sądzie Rejonowym w Bochni – zarządzeniem z dnia
30 marca 2009 r. – dokonał zwrotu wniosku Sądu Rejonowego w M. o wszczęcie
egzekucji, wniosek ten bowiem podpisał wiceprezes, a nie prezes tego Sądu, a
więc osoba nieuprawniona do reprezentowania Skarbu Państwa.
Postanowieniem z dnia 5 maja 2009 r. Sąd Rejonowy w Bochni oddalił skargę
wierzyciela na tę czynność komornika, wskazując, że wiceprezes sądu nie jest –
zgodnie z art. 21 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) – organem sądu, a zatem nie jest
także organem państwowej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa w rozumieniu
art. 67 § 2 k.p.c.
Sąd Okręgowy w Tarnowie, rozpoznając zażalenie na to postanowienie,
powziął poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz w zagadnieniu
przedstawionym Sądowi do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 w związku z
art. 397 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sprawa egzekucyjna, w której wyłoniło się rozstrzygane zagadnienie prawne,
została wszczęta poleceniem wyegzekwowania od dłużnika nałożonej na niego
grzywny oraz kosztów postępowania sądowego. W tej sytuacji, ze względu na
przedmiot egzekucji, punktem wyjścia do dalszych rozważań musi być – wydane na
podstawie art. 1064 k.p.c. – rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9
marca 2006 r. w sprawie egzekucji grzywien, kar pieniężnych, opłat sądowych o
kosztów postępowania w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 42, poz. 288 – dalej:
"rozporządzenie"). Zważywszy, że zgodnie z § 3 tego rozporządzenia, polecenie
wszczęcia egzekucji wydaje sąd, załączając tytuł wykonawczy, kluczowe na tym
etapie rozważań staje się objaśnienie użytego w tym przepisie pojęcia "sąd", które
nie ma w tekstach normatywnych z zakresu prawa postępowania cywilnego
jednoznacznej konotacji, w związku z czym niejednokrotnie wywołuje problemy
interpretacyjne. Jest ono używane albo jako określenie sądu w znaczeniu
instytucjonalnym, czyli organu państwowego powołanego do sprawowania wymiaru
sprawiedliwości, albo w znaczeniu organu jurysdykcyjnego wykonującego władzę
sądowniczą, czyli konkretnego, zgodnego z przepisami prawa składu orzekającego,
albo – rzadziej – jako sędziego sprawującego w sądzie określoną funkcję
administracyjną, wykonującego czynności organizacyjne oraz porządkowe i
wydającego w związku z tym odpowiednie zarządzenia. Należy przy tym brać pod
uwagę, że w sprawach uregulowanych w rozporządzeniu stosuje się przepisy
kodeksu postępowania cywilnego tylko wtedy, gdy przepisy rozporządzenia nie
stanowią inaczej (§ 2).
W tym stanie rzeczy trzeba odrzucić tezę, że w sprawie o egzekucję grzywien
i opłat sądowych mają zastosowanie art. 796 i 797 k.p.c., a zatem że egzekucję w
tym przedmiocie wszczyna się na żądanie sądu pierwszej instancji, który sprawę
rozpoznawał, gdyż kwestię tę normuje „inaczej” przepis § 3 rozporządzenia,
wskazujący, iż wszczęcie egzekucji następuje na skutek polecenia wydanego przez
sąd, z załączonym tytułem wykonawczym. W związku z tym należy także wykluczyć
tezę, że wierzycielem w takich sprawach jest konkretny sąd, w tym wypadku Sąd
Rejonowy w M. W konsekwencji nie wymaga rozważań zagadnienie, jak należy
rozumieć użyte w art. 796 § 2 k.p.c. pojęcie „sąd pierwszej instancji, który sprawę
rozpoznawał” i w jakiej formie – jurysdykcyjnej czy innej – wydawane jest żądanie
wszczęcia egzekucji. Na ubocze schodzi także kwestia, czy art. 796 § 2 k.p.c.
mógłby być traktowany jako lex specialis w stosunku do art. 67 § 2 k.p.c.
W tej sytuacji – mając także na względzie charakter grzywien oraz innych
należności, których dotyczy rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9
marca 2006 r. – trzeba przyjąć, że wierzycielem i „wnioskodawcą” w sprawach o
egzekucję tych należności jest Skarb Państwa. Dodatkowy argument za tym
stanowiskiem można znaleźć w art. 40 ust. 2 oraz art. 45 ust. 2 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr
167, poz. 1191 ze zm. – dalej: „ustawa o komornikach”); z użycia w tych przepisach
sformułowania „sprawy o egzekucję wszczęte na wniosek Skarbu Państwa, w tym
na polecenie sądu lub prokuratora” jednoznacznie wynika, że ustawodawca traktuje
egzekucję wszczętą na polecenie sądu jako toczącą się na wniosek Skarbu
Państwa. Wymienione przepisy zostały wprawdzie derogowane na podstawie
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 maja 2009 r., K 21/08 (OTK-A Zb. Urz.
2009, nr 5, poz. 67), jednak ich walor argumentacyjny pozostał w mocy, zwłaszcza
że przyczyną ingerencji Trybunału Konstytucyjnego była kwestia obojętna z punktu
widzenia prowadzonych rozważań.
W tym stanie rzeczy, skoro ustawodawca nie ustanowił „odrębnej” zdolności
sądowej i procesowej w sprawach egzekucyjnych, należy przyjąć, że w
rozpoznawanej sprawie ma zastosowanie art. 67 § 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.,
zgodnie z którym czynności procesowe za Skarb Państwa podejmuje organ
państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone
(egzekwowane) roszczenie (należność), lub organ jednostki nadrzędnej. Należy
także uznać, że sądem w rozumieniu § 3 rozporządzenia jest sąd w znaczeniu
instytucjonalnym, tj. organ państwowy powołany do sprawowania wymiaru
sprawiedliwości, ustanowiony na mocy przepisów o ustroju sądów powszechnych
(art. 176 ust. 2 Konstytucji), a nie konkretny skład orzekający lub sędzia.
Zgodnie z art. 21 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju
sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm. – dalej: „Pr. o u.s.p.”),
organem sądu uprawnionym do podejmowania czynności procesowych za Skarb
Państwa jest, co do zasady, prezes tego sądu. Przysługują mu liczne uprawnienia
wymienione w katalogu zawartym w art. 22 § 1, przy czym jest to katalog otwarty,
gdyż z § 1 pkt 3 jasno wynika, że prezes pełni także inne czynności przewidziane w
ustawie oraz w odrębnych przepisach. Do tych „innych” czynności należy
niewątpliwie reprezentowanie Skarbu Państwa w postępowaniu cywilnym (art. 67 §
2 k.p.c.) oraz np. sprawowanie nadzoru nad komornikami (art. 3 ust. 2 i 3 ustawy o
komornikach) lub wykonywanie funkcji procesowych przewidzianych w
postępowaniu karnym (np. art. 84 § 2 i art. 85 § 3 k.p.k.).
Prezes sądu jest organem jednoosobowym wyposażonym w uprawnienia i
obowiązki przekraczające możliwości jednej osoby – piastuna organu; w takim
wypadku ustawodawca przyjmuje jako standard system tzw. dekoncentracji
wewnętrznej, oparty na działaniu „z upoważnienia organu”. Przeniesienie
kompetencji nie powoduje ich utraty przez organ upoważniający, w związku z czym
podmiot upoważniony nie nabywa ich, lecz wykonuje je w imieniu organu i „na jego
rachunek”. Konstrukcja dekoncentracji wewnętrznej jest powszechnie stosowana w
administracji (por. np. art. 6 ust. 2 i art. 37 ust. 1, 2 i 5 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996
r. o Radzie Ministrów, jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199 ze zm., art. 33
ust. 1-4 i art. 39 ust. 2 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, jedn.
tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm., art. 38 ust. 2 ustawy z dnia 5
czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142,
poz. 1592 ze zm., art. 46 ust. 2 z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie
województwa, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 ze zm. albo art. 268a
k.p.a.).
W wypadku działania organów jednoosobowych ustawodawca przewiduje
zazwyczaj także zastępstwo na wypadek, gdyby piastun organu – z przyczyn
faktycznych lub prawnych – nie mógł wykonywać swoich obowiązków. Instytucja
zastępstwa realizuje zasadę ciągłości działania organu, aparat państwowy bowiem
powinien być tak skonstruowany, aby nie dochodziło do przerw w jego działaniu
spowodowanych przyczynami uniemożliwiającymi osobiste działanie piastuna. Z
charakteru zastępstwa i jego celu wynika, że zastępca może wykonywać wszystkie
kompetencje, w jakie został wyposażony dany organ (np. art. 6 ust. 1 ustawy o
Radzie Ministrów lub art. 28 ust. 3 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji
rządowej w województwie, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 80, poz. 872 ze zm.).
Ustawodawca posługuje się konstrukcją działania „z upoważnienia organu”
oraz instytucją zastępstwa także na obszarze organów władzy sądowniczej (np. art.
9, 11 § 1 i 4, art. 12 i 13 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie
Najwyższym, Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm., art. 31, 34 § 1, art. 37 i 38 ustawy z
dnia 25 lipca 2002 r. – Prawo o ustroju sądów administracyjnych, Dz.U. Nr 153,
poz. 1269 ze zm., oraz art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale
Konstytucyjnym, Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.). Oczywiście, dotyczy to także
sądów powszechnych, w których – począwszy od ujednolicenia ustroju sądów
dokonanego w 1928 r. – funkcjonuje system dekoncentracji wewnętrznej
kompetencji prezesa sądu oraz jego zastępstwa (por. art. 52 oraz 65-67
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. – Prawo o
ustroju sądów powszechnych, według tekstu pierwotnego, Dz.U. Nr 12, poz. 93,
oraz według tekstu jednolitego z 1932 r., Dz.U. Nr 102, poz. 863 ze zm., art. 41-44
według tekstu jednolitego z 1950 r., Dz.U. Nr 39, poz. 360 ze zm., oraz art. 34-36
według tekstu jednolitego z 1964 r., Dz.U. Nr 6, poz. 40 ze zm., a także art. 29 § 6
ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, jedn.
tekst: Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.).
System dekoncentracji wewnętrznej kompetencji prezesa sądu oraz jego
zastępstwa obowiązuje także współcześnie. Zgodnie z art. 22 § 1 Pr. o u.s.p.,
prezes kieruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz (z wyjątkiem spraw należących
do dyrektora sądu lub kierownika finansowego), pełni czynności z zakresu
administracji sądowej, jest zwierzchnikiem służbowym sędziów danego sądu,
mogąc powierzać im określone funkcje i zwalniać z nich, a także pełni inne
czynności przewidziane w ustawie oraz w odrębnych przepisach. Prezesa sądu
zastępuje wiceprezes, a w razie jego nieobecności – wyznaczony sędzia (art. 22 §
5 Pr. o u.s.p.). Jeżeli prezes nie został powołany, jego funkcje wykonuje
wiceprezes, przy czym w sądzie, w którym powołano kilku wiceprezesów, funkcje
prezesa wykonuje wiceprezes wyznaczony przez Ministra Sprawiedliwości, a gdy
wiceprezes nie został powołany – wyznaczony przez Ministra Sprawiedliwości
sędzia, z zastrzeżeniem zawartym w art. 22 § 6.
Czynności prezesa sądu z zakresu administracji sądowej reguluje
szczegółowo, choć tylko w sposób przykładowy, przepis § 32 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów
powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249), wydanego na podstawie delegacji zawartej
w art. 41 § 1 Pr. o u.s.p. Zgodnie z § 4 tego przepisu, prezes sądu może powierzyć
wykonywanie czynności wiceprezesom sądu (por. także art. 3 ust. 3 ustawy o
komornikach, przewidujący wykonywanie kontroli w kancelariach komorniczych
przez prezesa osobiście lub wyznaczonego przez niego sędziego). W takim
wypadku wiceprezes nie przejmuje kompetencji prezesa, lecz tylko wykonuje je w
jego imieniu i „na jego rachunek”, a więc działa z upoważnienia prezesa. Należy
podkreślić, że działanie to znajduje podstawę w udzielonym upoważnieniu
(powierzeniu wykonywania czynności), a nie w art. 22 § 2 Pr. o u.s.p., gdyż z samej
– wynikającej z tego przepisu – tezy, że prezesa sądu zastępuje wiceprezes nie
można wywodzić, iż wiceprezes jest bez dodatkowego, wyraźnego upoważnienia
uprawniony do wykonywania czynności prezesa i realizowania jego kompetencji, i
to zarówno podczas jego nieobecności, jak i wtedy, gdy urzęduje. Działanie
wiceprezesa bez takiego upoważnienia oznaczałoby przejmowanie funkcji prezesa,
a w konsekwencji prowadziłoby do powstania „wielowładzy” polegającej na tym, że
prezes i wiceprezes (wiceprezesi) realizowaliby przyznane organowi sądu
kompetencje niezależnie od siebie. Tolerowanie takiego stanu jest, z punktu
widzenia ustrojowego i organizacyjnego, nie do przyjęcia, w związku z czym nie
może być także zaaprobowana – wyrażona w uzasadnieniu rozstrzyganego
zagadnienia prawnego – sugestia, że art. 22 ust. 5 Pr. o u.s.p. jest przepisem
szczególnym w stosunku do art. 67 § 2 k.p.c.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że w postępowaniu o egzekucję grzywien
funkcję organu, o którym mowa w art. 67 § 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., pełni
prezes właściwego sądu albo wiceprezes, jeżeli prezes wyraźnie powierzy mu
wykonywanie czynności z tego zakresu. Trzeba przy tym zaznaczyć, odwołując się
do art. 68 k.p.c. oraz wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2009 r., I CSK
304/08 (OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 96), że wydając polecenie, o którym mowa w §
3 rozporządzenia oraz podejmując czynności przed organem egzekucyjnym
zarówno prezes, jaki i wiceprezes mają obowiązek wykazać swoje umocowanie
dokumentem – prezes przedstawiając akt powołania, a wiceprezes, obok aktu
powołania, także upoważnienie prezesa do wykonywania określonych czynności.
Niedochowanie wymagań w tym zakresie stanowi brak formalny w rozumieniu art.
130 § 1 w związku art. 13 § 2 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.

III CZP 86/09

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia