Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 149/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Stanisław Dąbrowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa R. Ż.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji "Warta" S.A. w Warszawie
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 2 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 stycznia 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i oddala w całości apelację
pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 27 lutego
2007 r., oraz zasądza od strony pozwanej na rzecz powoda
kwotę 3.000 (trzy tysiące) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dna 27 lutego 2007 r., zasądził od
pozwanego Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji „Warta" S.A. w Warszawie
na rzecz powoda R. Ż. kwotę 100.000 zł tytułem odszkodowania za pogorszenie
sytuacji życiowej na skutek śmierci syna oraz 2.000 zł tytułem zwrotu kosztów
nagrobka.
Sąd Okręgowy poczynił następujące ustalenia faktyczne. Syn powoda -G.
zmarł w dniu 26 grudnia 2004 r. w wyniku wypadku drogowego, którego sprawcą
był kierujący pojazdem, ubezpieczony w pozwanym Towarzystwie w zakresie
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów za szkody powstałe w związku z
ruchem tych pojazdów. Powód ma troje dzieci: osiemnastoletniego syna P., który
przebywa w S., gdzie się uczy, dwudziestoletnią córkę R., która nadal mieszka z
powodem i pracuje w szkole jako nauczyciel wychowania fizycznego oraz
dwudziestopięcioletnią córkę K., która jest zamężna i mieszka w innej
miejscowości. W chwili wypadku syn powoda G. miał 20 lat i mieszkał z rodzicami,
studiował zaocznie na drugim roku w Akademii Wychowania Fizycznego w B.
Powód mieszka z żoną. Jest dyrektorem zespołu szkół i liceum zaocznego i osiąga
dochody w wysokości około 3.000 zł netto, a jego żona J., jest zatrudniona jako
woźna w szkole podstawowej i zarabia około 1000 zł brutto.
Żona powoda spędzała więcej czasu z córkami, a powód był związany
z synem, który pomagał rodzicom w pracach przy utrzymaniu domu. Rodzice wiązali
z G. dalsze plany na przyszłość. Po ukończeniu studiów miał on nadal mieszkać w
rodzinnej miejscowości i pracować w tej samej szkole. Po śmierci syna powód stał się
zamknięty w sobie, ograniczył swoją aktywność społeczną, planuje przejście na
wcześniejszą emeryturę. Oboje rodzice są pod stałą opieką psychiatry. Zmianie uległ
również tryb życia rodziny, ustały spotkania towarzyskie i rodzinne, a przed
wypadkiem syna powód był bardzo aktywny zawodowo i społecznie. Zajmował się
organizacją festynów rekreacyjno-sportowych, inicjował lokalne przedsięwzięcia,
regularnie wyjeżdżał z młodzieżą na zawody sportowe. Obecnie powód jest
apatyczny i pozbawiony energii życiowej, a swoją aktywność zawodową i plany
życiowe ograniczył do minimum. Wolne chwile spędza na cmentarzu, nie
3
uczestniczy w spotkaniach towarzyskich, w których przed wypadkiem syna chętnie
brał udział. Nie uległa natomiast zmianie jego sytuacja finansowa.
Powód poniósł wydatek w kwocie 9.000 zł na granitowy nagrobek dla
zmarłego syna. Z tego tytułu pozwany wypłacił kwotę 7.000 zł. Sąd Okręgowy
uznał, że roszczenie o zapłatę kwoty 2.000 zł tytułem poniesionych kosztów
nagrobka jest uzasadnione w świetle treści art. 446 § 1 k.c. i jego wartość mieści
się w zwyczajowo przyjętych kosztach pogrzebu.
Na uwzględnienie, zdaniem Sąd Okręgowego, zasługiwało również żądanie
zasądzenia kwoty 100.000 zł. Wskazał Sąd powołując się na orzecznictwo Sądu
Najwyższego, że odszkodowanie, o którym stanowi art. 446 § 3 k.c. przysługuje
w związku z pogorszeniem sytuacji życiowej, polegającym nie tylko na uszczerbku
materialnym lecz także na utracie możliwości polepszenia warunków życiowych
w przyszłości lub na konieczności ograniczenia planów życiowych, a co za tym
śmierć dziecka może stanowić przyczynę znacznego pogorszenia sytuacji życiowej
jego rodziców, gdy ich cierpienia psychiczne osłabiły aktywność życiową powodując
konieczność ograniczenia planów życiowych bądź utratę możliwości polepszenia
warunków życiowych. Przytaczając inny jeszcze pogląd zawarty w jednym
z orzeczeń Sądu Najwyższego wskazał Sąd, że sam ból, poczucie osamotnienia
i krzywdy po śmierci dziecka nie stanowią podstawy żądania odszkodowania,
jednakże, jeśli te emocje wywołały osłabienie aktywności życiowej i motywacji do
przezwyciężenia trudności dnia codziennego, to na zasadzie domniemania
faktycznego można przyjąć że pogorszyły one dotychczasową sytuację życiową
osoby z najbliższego kręgu rodziny zmarłego. Ocenił Sąd, że takie właśnie skutki
wywołała u powoda śmierć syna G. U powoda nastąpił spadek aktywności życiowej
i motywacji do wykonywania czynności dnia codziennego, powód stracił motywację
do pracy i nie wykonuje jej z dotychczasowym zaangażowaniem i żywiołowością.
Cierpi z powodu rozstroju zdrowia w związku z przeżyciami psychicznymi, czuje lęk
przed jazdą samochodem. Uznał też Sąd za realne oczekiwania rodziny, że syn G.
pozostanie w rodzinnej miejscowości, gdzie rozpocznie pracę jako nauczyciel.
Rodzice utracili więc możliwości opieki i pomocy ze strony syna w przyszłości.
4
Odnosząc się do wysokości odszkodowania Sąd Okręgowy wskazał,
że stosowne odszkodowanie, o jakim mowa w art. 446 § 3 k.c. powinno wyrażać
się kwotą odczuwaną jako realne, adekwatne przysporzenie zarówno przez
uprawnionego jak i z obiektywnego punktu widzenia. Za taką uznał kwotę 100.000
zł, biorąc pod uwagę stopień pogorszenia się sytuacji życiowej powoda na skutek
osłabienia jego aktywności życiowej, kosztów leczenia i jak również utraty
przyszłego wsparcia od syna. Uznał także Sąd Okręgowy za uzasadnione żądanie
zasądzenia wskazanej w pozwie kwoty na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 23
k.c. przyjmując, że w związku ze śmiercią syna powoda, naruszone zostało jego
dobro osobiste w postaci prawa powoda do posiadania relacji z synem.
Na skutek apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29
stycznia 2008 r. częściowo zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że
zasądzoną kwotę 102.000 zł obniżył do kwoty 52.000 zł, a w pozostałej części
powództwo oddalił. W ocenie Sądu Apelacyjnego, zasądzona przez Sąd pierwszej
instancji kwota 100.000 złotych tytułem odszkodowania za pogorszenie sytuacji
życiowej na skutek śmierci syna powoda jest w okolicznościach niniejszej sprawy
zbyt wysoka. Wysokość odszkodowania musi uwzględniać stopień pogorszenia
sytuacji życiowej powoda i rekompensować uszczerbek związany z utratą
perspektywy opieki i pomocy syna w przyszłości. Powinna jednakże również
uwzględniać i tę niekwestionowaną, a ustaloną przez sąd okoliczność, że sytuacja
materialna powoda nie uległa zmianie. Tymczasem Sąd Okręgowy okoliczności tej
przy ustalaniu wysokości stosownego odszkodowania nie uwzględnił.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji wadliwie uznał wpływ
zasadności żądania na podstawie art. 448 k.c. na wysokość zasądzonego
odszkodowania. Sąd Apelacyjny stwierdził, że ubezpieczenie OC nie obejmuje
odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń za naruszenie dobra osobistego.
Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń ograniczona jest zgodnie z art. 4 pkt 1 oraz
art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych...
(Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) do szkód wyrządzonych czynem niedozwolonym
oraz wynikłych z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, ale
związanych z ruchem pojazdów mechanicznych. Nie obejmuje ona skutków
5
ewentualnego naruszenia dóbr osobistych spowodowanego przy okazji wypadku
komunikacyjnego.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powód zarzucił
naruszenie art. 448 k.c. poprzez jego niezastosowanie wynikające z uznania,
że powód nie ma prawa dochodzić od ubezpieczyciela, który ponosi wobec niego
odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadzie art. 822 i następnych k.c.,
zadośćuczynienia za naruszenia dobra osobistego w postaci prawa do relacji
z synem, która to relacja została utracona na skutek śmierci syna; art. 446 § 3 k.c.
poprzez uznanie, że kwota 50.000 zł tytułem odszkodowania za pogorszenie
sytuacji życiowej powoda w związku ze śmiercią syna jest kwotą adekwatną
w stosunku do stopnia pogorszenia tej sytuacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pogorszenie sytuacji życiowej, o którym mowa w art. 446 § 3 k.c. polega nie
tylko na pogorszeniu obecnej sytuacji materialnej, ale obejmuje także przyszłe
szkody majątkowe, często nieuchwytne lub trudne do obliczenia, niemniej
prowadzące do znacznego pogorszenia sytuacji życiowej osoby najbliższej.
Przy ustalaniu kwoty stosownego odszkodowania Sąd pierwszej instancji
trafnie uwzględnił nie tylko utratę przez powoda możliwości opieki i pomocy ze
strony syna w przyszłości, ale również spadek aktywności życiowej powoda, to że
po śmierci syna stał się apatyczny i pozbawiony energii życiowej. Pogorszenie
sytuacji życiowej wskutek śmierci osoby najbliższej obejmuje zarówno straty
materialne jak i niematerialne wynikające z utraty osobistych relacji ze zmarłym.
Straty materialne i niematerialne wzajemnie się przenikają, i nie da się ich całkiem
od siebie oddzielić. Dlatego nie można zgodzić się ze stanowiskiem Sądu
Apelacyjnego, że ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej nie obejmuje
odpowiedzialności za naruszenie dobra osobistego powoda w postaci utraty relacji
z synem. Stwierdzenie, że dobro osobiste mogło zostać naruszone tylko przy okazji
wypadku nie jest przekonujące i nie wydaje się być trafne odsyłanie powoda na
drogę odrębnego o procesu przeciwko sprawcy wypadku dla realizacji roszczenia
z art. 448 k.c.
6
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji ustalając
kwotę odszkodowania miał na względzie, że dotychczas sytuacja materialna
powoda nie uległa jeszcze pogorszeniu. Obniżona przed Sądem Apelacyjnym
o 50.000 złotych kwota odszkodowania nie jest adekwatna do stopnia pogorszenia
sytuacji życiowej powoda, przy uwzględnieniu wszystkich elementów tego
pogorszenia. Zasadny jest więc zarzut skargi kasacyjnej co do naruszenia art. 446
§ 3 k.c.
Z powyższych względów i na mocy art. 39816
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł
jak w sentencji wyroku.
jz