Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 180/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa "E." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w T.
przeciwko "Nowoczesne Technologie Produkcji" Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 lutego 2009 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od strony powodowej na rzecz strony pozwanej
kwotę 5400 zł (pięć tysięcy czterysta) tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka w pozwie z dnia 14 lutego 2008 r. wnosiła o zasądzenie od
pozwanej kwoty 327 956,44 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu tytułem
obniżenia ceny maszyny zakupionej od strony pozwanej, z powodu licznych wad
urządzenia. W uzasadnieniu pozwu wskazała jako podstawę prawną roszczenia
art. 560 § 1 i § 3 k.c.
Wyrokiem zaocznym z dnia 17 kwietnia 2008r. Sąd pierwszej instancji
uwzględnił powództwo. Na skutek sprzeciwu strony pozwanej, która zarzuciła
między innymi wygaśniecie roszczenia powódki z tytułu rękojmi wobec upływu
terminu prekluzyjnego z art. 568 § 1 k.c., Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 lipca
2008 r. uchylił wyrok zaoczny i oddalił powództwo, a Sąd Apelacyjny zaskarżonym
wyrokiem z dnia 5 lutego 2009 r. oddalił apelację strony powodowej.
Sądy ustaliły między innymi, że strona powodowa, w ramach łączącej ją
z firmą V.-L. Polska S.A. we W. umowy leasingu, nabyła od strony pozwanej
maszynę odlewniczą, którą odebrała w październiku 2005 r. Urządzenie nie
pracowało właściwie wskutek licznych usterek zgłaszanych pozwanej przez
powódkę. Mimo napraw wykonywanych przez pozwaną do listopada 2006 r.,
maszyna nie osiągnęła założonych parametrów i powódka wyłączyła ją z
eksploatacji. W październiku 2007 r. wezwała stronę pozwaną do próby ugodowej
w sprawie V GCo 471/07/6 przed Sądem Rejonowym w O., do ugody jednak nie
doszło.
W tym stanie faktycznym Sądy uznały, że roszczenie powódki, określone
przez nią w pozwie jako roszczenie z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, nie
może być uwzględnione ze uwagi na upływ terminu prekluzyjnego z art. 568 § 1
k.c. powodujący wygaśnięcie roszczenia. Terminu tego nie przerwało bowiem
wystąpienie przez powódkę z próbą ugodowego załatwienia sporu. Sądy uznały
również, że roszczenie powódki nie mogło być rozpoznane jako roszczenie
odszkodowawcze z art. 471 k.c., bowiem określiła ona w pozwie, że opiera
roszczenie na przepisach dotyczących odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady
fizyczne maszyny i tym samym ukształtowała przedmiotowo powództwo zakreślając
3
ramy zarówno kognicji sądu jak i obrony strony pozwanej. Dopiero w toku procesu,
w piśmie procesowym z dnia 11 lipca 2008 r., wskazała, że podstawą prawną jej
roszczenia może być także art. 471 k.c., co jednak nie mogło, zdaniem Sądów,
odnieść skutku, bowiem taka zmiana stanowi przedmiotowe przekształcenie
powództwa, niedopuszczalne w sprawie gospodarczej w myśl w art. 4794
§ 2 k.p.c.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że inne są podstawy odpowiedzialności z tytułu rękojmi
za wady rzeczy a inne odpowiedzialności odszkodowawczej i choć część
okoliczności i dowodów może być wspólna przy obu podstawach, to jednak przy
odpowiedzialności odszkodowawczej powód musi wykazać szkodę, określając co ją
stanowiło i udowodnić, że nastąpiła. Tymczasem strona powodowa nie określiła
tego jednoznacznie wskazując początkowo na szkodę jako na różnicę między
wysokością zapłaconej ceny a wartością wadliwej maszyny, choć nie płaciła stronie
pozwanej ceny za maszynę, gdyż zakup był sfinansowany przez firmę leasingową,
zaś w apelacji powołała nowe fakty w postaci uiszczonych opłat leasingowych jako
szkody, co w świetle art. 381 k.p.c. było niedopuszczalne. W konsekwencji Sąd
Apelacyjny stwierdził, że skoro strona powodowa wywodziła swoje roszczenie
w pozwie jednoznacznie z odpowiedzialności pozwanej z tytułu rękojmi za wady
sprzedanej maszyny i niedopuszczalne było przekształcenie przedmiotowe
powództwa na roszczenie odszkodowawcze, Sąd Okręgowy prawidłowo
rozstrzygnął spór w oparciu o przepisy dotyczące odpowiedzialności z tytułu
rękojmi, oddalając, jako zbędne, wnioski dowodowe strony powodowej zmierzające
do wykazania szkody i jej wysokości oraz związku przyczynowego.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach, strona powodowa
w ramach zarzutów naruszenia norm procesowych wskazała na naruszenie art.
4794
§ 2 zd.1 k.p.c. przez błędne przyjęcie, że dyspozycją tego przepisu objęta jest
zmiana podstawy materialnoprawnej powództwa oraz przez przyjęcie, iż powódka
dokonała przedmiotowej zmiany powództwa, mimo że cały czas domagała się
zasądzenia tej samej kwoty na tej samej podstawie faktycznej, naruszenie art. 187
§ 1 k.p.c. przez błędne przyjęcie, że doniosłym prawnie elementem pozwu,
wpływającym na rozstrzygnięcie sprawy, jest wskazanie w pozwie podstawy
materialnoprawnej roszczenia, naruszenie art. 383 zd. 1 k.p.c. przez bezpodstawne
przyjęcie, że w postępowaniu apelacyjnym strona powodowa zmieniła powództwo,
4
mimo że nadal domagała się zasądzenia tej samej kwoty na tej samej podstawie
faktycznej, naruszenie art. 380 k.p.c. przez nierozpoznanie postanowienia Sądu
pierwszej instancji oddalającego wnioski dowodowe strony powodowej, która
zakwestionowała to w apelacji, naruszenie art. 382 w zw. z art. 227 i art. 278 § 1
k.p.c. przez nie uzupełnienie w postępowaniu apelacyjnym postępowania
dowodowego o dowody oddalone przez Sąd Okręgowy, w szczególności dowód
z opinii biegłego sądowego, naruszenie art. 381 k.p.c. przez jego zastosowanie,
mimo że w apelacji powódka nie powołała nowych dowodów, a pominięcie nowych
faktów nie mogło uzasadniać oddalenia apelacji. W ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej strona powodowa zarzuciła naruszenie art. 471 oraz art. 361 k.c. przez
ich nie zastosowanie jako podstawy materialnoprawnej powództwa oraz art. 45 ust.
1 w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji przez pozbawienie strony powodowej prawa do
sądu rozumianego jako prawo do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy przez
niezawisły sąd. Wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania przy uwzględnieniu wniosku o zasądzenie kosztów
postępowania za wszystkie instancje.
Strona pozwana wnosiła o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Decydujące znaczenie dla oceny zarzutów skargi kasacyjnej ma wykładnia
art. 4794
§ 2 zd.1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym w chwili orzekania przez Sąd
pierwszej instancji. Przepis ten stanowi, że w toku postępowania nie można
występować z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych, a kwestią
wymagającą wykładni jest, co należy rozumieć przez wystąpienie z nowymi
roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych.
Roszczenia dochodzone w sprawie określa powód w pozwie. Zgodnie z art. 187 § 1
k.p.c. określenie to powinno zawierać dokładne sprecyzowanie żądania
oraz przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających to żądanie.
Powód żądający zasądzenia należności powinien zatem określić kwotę, której
dochodzi oraz podać okoliczności faktyczne, na których opiera swoje żądanie.
Podane przez powoda okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie pozwalają na
5
określenie podstawy prawnej, na której opiera się roszczenie powoda oraz reżimu
odpowiedzialności pozwanego, a tym samym na zakreślenie ram sporu i kognicji
sądu. Wskazane okoliczności faktyczne roszczenia są bowiem podstawą faktyczną
uzasadniającą zastosowanie abstrakcyjnej normy prawnej, a proces stosowania
przez sąd prawa polega na porównaniu ustalonego stanu faktycznego ze stanem
faktycznym podanym w hipotezie określonej normy prawnej, tj. na subsumcji stanu
faktycznego sprawy pod określony przepis prawa. Wskazany przez powoda,
a następnie ustalony przez sąd, stan faktyczny determinuje zatem zastosowanie
normy prawnej i dlatego jest tak istotny dla określenia zakresu poddania sprawy
pod osąd sądu.
Z uwagi na to, że relacje zachodzące między stronami mogą nierzadko być
bardzo skomplikowane a roszczenia z nich wypływające mogą mieć źródło lub
podstawę w różnych przepisach prawa, obowiązkiem powoda jest tak precyzyjne
określenie podstawy faktycznej żądania, by można było jednoznacznie określić
jaką ma ono podstawę prawną. Jest to konieczne w celu podjęcia przez
pozwanego stosownej obrony oraz w celu zakreślenia przez sąd granic
rozstrzygania sprawy. Powód, który kupił od pozwanego rzecz obciążoną wadami
fizycznymi może dochodzić roszczeń opartych na reżimie odpowiedzialności
z tytułu rękojmi, gwarancji lub odszkodowawczym: kontraktowym lub deliktowym.
Każdy z powyższych reżimów opiera się na innych przesłankach i zasadach,
wybór każdej z tych podstaw odpowiedzialności determinuje inny zakres
okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, faktów, które musi
udowodnić powód oraz środków obrony pozwanego i faktów, które on musi
udowodnić. Jeżeli powód wskazał w pozwie, że żąda zasądzenia od pozwanego
określonej kwoty z tytułu obniżenia ceny rzeczy wadliwej, określił tym samym,
że opiera powództwo na reżimie odpowiedzialności pozwanego z tytułu rękojmi za
wady rzeczy sprzedanej i ukształtował przedmiotowo proces jako oparty
na bezwzględnej odpowiedzialności pozwanego na zasadzie ryzyka. Roszczenie
o obniżenie ceny jest bowiem roszczeniem przewidzianym jedynie w art. 560 k.c.,
dotyczącym odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu rękojmi za wady. Nie jest to
roszczenie odszkodowawcze, gdyż szkodą w rozumieniu art. 471 k.c. w zw. z art.
361 § 2 k.c. jest różnica między stanem majątku poszkodowanego istniejącym
6
przed zdarzeniem wywołującym szkodę i po nim, a więc między innymi obniżenie
wartości rzeczy wadliwej, a nie jej ceny w sposób określony w art. 560 § 3 k.c.
Należy zatem uznać, że jeżeli powód żąda w pozwie zasądzenia określonej
kwoty z tytułu obniżenia ceny kupionej rzeczy wadliwej i jako okoliczności faktyczne
podaje fakt nabycia rzeczy od pozwanego, wystąpienie jej wad, które nie zostały
usunięte oraz wskazuje, że żąda obniżenia ceny w takim stosunku, w jakim wartość
rzeczy wolnej od wad pozostaje do jej wartości z uwzględnieniem istniejących wad,
to znaczy, że spośród przysługujących mu roszczeń dokonał wyboru roszczenia
z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy i w taki sposób ukształtował przedmiotowo
proces. Zmiana w toku procesu podstawy odpowiedzialności na odpowiedzialność
odszkodowawczą sprzedawcy stanowi w takiej sytuacji przedmiotową zmianę
powództwa, bowiem inne są podstawy faktyczne i prawne odpowiedzialności
z tytułu rękojmi oraz odpowiedzialności odszkodowawczej, inny zakres możliwej
obrony pozwanego i inne okoliczności faktyczne, których udowodnienie obciąża
każdą ze stron, a tym samym inne granice badania sprawy przez sąd.
W rozpoznawanej sprawie strona powodowa nie tylko wyraźnie określiła
w pozwie, że dochodzi żądanej kwoty z tytułu obniżenia ceny zakupionej maszyny
z powodu jej wad i wskazała okoliczności faktyczne istotne z punktu widzenia
odpowiedzialności strony pozwanej z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej,
lecz wskazała też art. 560 §1 i § 3 k.c. jako podstawę materialnoprawną roszczenia.
Jednoznacznie zatem określiła, że dochodzi roszczenia opartego na
odpowiedzialności pozwanej z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, a nie na
odpowiedzialności odszkodowawczej. W orzecznictwie Sądu Najwyższego
jednolicie przyjmuje się, że choć wskazanie przez powoda podstawy
materialnoprawnej roszczenia nie jest wymagane, to nie pozostaje bez znaczenia
dla przebiegu i wyniku sprawy, bowiem pośrednio określa także okoliczności
faktyczne uzasadniające żądanie pozwu. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 23 lutego 1999 r. I CKN 252/98 (OSNC 1999/9/152), podstawa
materialnoprawna roszczenia zakreśla krąg okoliczności faktycznych
uzasadniających żądanie pozwu i wyznacza tym samym granice badania sądu,
a jej zmiana stanowi przedmiotowe przekształcenie powództwa. W konsekwencji
jednolicie przyjmuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, że przedmiotową
7
zmianą powództwa są wszystkie czynności, które prowadzą do zmiany ilościowej
lub jakościowej żądania, jak również takie, które w istotny sposób zmieniają
podstawę faktyczną niezbędnych ustaleń doprowadzając do konieczności
ustosunkowania się do nowego prawnego uzasadnienia żądania, a także
wskazanie na inną materialnoprawną podstawę dochodzonego roszczenia, nawet
przy zachowaniu tożsamego brzmienia żądania procesowego (porównaj między
innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2009 r. V CSK 282/08,
nie publ., z dnia 19 listopada 1998 r. I CKN 32/98, OSNC 1999/5/96, z dnia
19 grudnia 2007 r. V CSK 301/07, nie publ., z dnia 28 lutego 1958 r. 3 CR 464/57,
OSPiKA 1960/11/290, z dnia 13 września 1960 r. 2 CR 212/60, OSN 1962/1/16,
z dnia 2 czerwca 1966 r. II PZ 25/66, OSPiKA 1967/6/138, z dnia 12 listopada
1969 r. II CZ 117/69. OSNCP 1970/9/154, z dnia 24 kwietnia 1972 r. III PZP 17/70,
OSNCP 1973/5/72, z dnia 24 maja 1979 r. II CZ 52/79, OSNCP 1979/12/246,
z dnia 12 listopada 1982 r. III CRN 271/82, OSNCP 1983/8/118, z dnia 12 lipca
1988 r. III CZP 50/88, OSNCP 1989/10/158, z dnia 7 kwietnia 1992 r. III CZP 29/92,
OSNCP 1992/11/192 i z dnia 11 grudnia 1998 r. II CKN 96/98, OSNC 1999/5/98).
W świetle powyższej wykładni pojęcia przekształcenia przedmiotowego powództwa
oraz wskazanych wyżej różnic w podstawie faktycznej i prawnej oraz zasadach
odpowiedzialności odszkodowawczej i opartej na reżimie rękojmi za wady rzeczy
sprzedanej, za takie przekształcenie należy też uznać wskazanie w toku procesu
przez powoda dochodzącego w pozwie zasądzenia określonej kwoty na podstawie
art. 560 § 1 i § 3 k.c., że jego roszczenie jest roszczeniem odszkodowawczym,
dochodzonym na podstawie art. 471 k.c.
W świetle art. 4794
§ 2 zd.1 k.p.c. taka zmiana przedmiotowa powództwa jest
niedopuszczalna w postępowaniu w sprawach gospodarczych, które z założenia
ustawodawcy ma przebiegać szybko, bez komplikacji procesowych, tak, by realne
stało się zakończenie postępowania sądowego na pierwszym posiedzeniu,
co z reguły nie jest możliwe przy przedmiotowej zmianie powództwa, powodującej
konieczność zmiany zarówno obrony pozwanego, jak i zakresu koniecznych
ustaleń faktycznych.
Nie jest również dopuszczalne w takiej sytuacji, badanie przez sąd z urzędu,
czy nie zachodzą podstawy do przyjęcia odpowiedzialności odszkodowawczej
8
pozwanego. Skoro bowiem powód w pozwie dokonał wyboru reżimu
odpowiedzialności pozwanego z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej
i ukształtował w ten sposób ramy procesu, w tym zakres obrony pozwanego oraz
kognicji sądu, sąd nie może z urzędu zmienić podstawy odpowiedzialności
pozwanego na odszkodowawczą, bowiem zakłóciłoby to równowagę procesową
stron oraz naruszyło zasadę bezstronności sądu.
Z tych wszystkich względów za nieuzasadniony należy uznać zasadniczy
zarzut skargi kasacyjnej naruszenia art. 4794
§ 2 zd. 1 k.p.c. oraz związany z nim
zarzut naruszenia art. 187 § 1 k.p.c. Pozostałe zarzuty procesowe są
bezprzedmiotowe. Skoro bowiem trafnie Sądy obu instancji uznały, że z uwagi na
treść art. 4794
§ 2 zd. 1 k.p.c. nie mogą oceniać roszczenia powoda na podstawie
przepisów o odpowiedzialności odszkodowawczej, w tym art. 471 k.c., prawidłowo
Sąd pierwszej instancji oddalił wnioski dowodowe strony powodowej zmierzające
do wykazania szkody, jej wysokości oraz związku przyczynowego, jako
bezprzedmiotowe i trafnie Sąd Apelacyjny zaakceptował to stanowisko. Należy
w tym miejscu zauważyć, że nie ma racji skarżący twierdząc, iż Sąd Apelacyjny
naruszył art. 380 k.p.c. nie rozpoznając postanowienia Sądu pierwszej instancji
oddalającego wnioski dowodowe powoda. Po pierwsze apelacja nie zawierała
wniosku zgłoszonego w trybie art. 380 k.p.c., a po wtóre Sąd Apelacyjny odniósł się
do jej zarzutu oddalenia wniosków dowodowych trafnie uznając, że prowadzenie
postępowania dowodowego w tym zakresie było zbędne. Z tych samych względów
nie doszło do naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 382 w zw. z art. 227 i art. 278
§ 1 k.p.c. Podobnie Sąd ten nie naruszył także art. 381 k.p.c. stwierdzając,
że niezależnie od niedopuszczalności przedmiotowego przekształcenia powództwa
w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji, niedopuszczalne także było
wskazanie dopiero w postępowaniu apelacyjnym, jako szkody powoda,
konieczności płacenia rat leasingowych. Są to bowiem niewątpliwie nowe fakty,
niedopuszczalne co do zasady w postępowaniu apelacyjnym.
W konsekwencji uznania za niedopuszczalne przekształcenia powództwa na
odszkodowawcze ani przyjęcia takiej podstawy prawnej roszczenia przez Sąd
z urzędu, za bezzasadne należało uznać zarzuty naruszenia art. 471 i art. 361 k.c.,
które nie mogły mieć zastosowania w sprawie. Natomiast zarzut naruszenia art. 45
9
ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji jest oczywiście bezpodstawny skoro Sądy
obu instancji rozpoznały roszczenie jakie strona powodowa zgłosiła w pozwie
w wyniku dokonania wyboru spośród kilku przysługujących jej roszczeń,
a ewentualne przedawnienie innych roszczeń, do jakiego być może doszło, nie jest
skutkiem naruszenia prawa przez Sądy. Odpowiednie sformułowanie przez
zawodowego pełnomocnika pozwu w rozpoznawanej sprawie lub wytoczenie
równolegle innego powództwa, pozwoliłoby zapewne uniknąć skutków
przewidzianych przez prawo prekluzji i przedawnienia roszczeń.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną i na podstawie art. 98 w zw. z art. 108 § 1 oraz art. 39821
w zw. z art. 390 § 1 k.p.c. zasądził od strony powodowej na rzecz strony pozwanej
zwrot kosztów postępowania kasacyjnego.