Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 182/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A.K., A.D., E.S., J.B. i A.K.
przeciwko Skarbowi Państwa – Wojewodzie […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 grudnia 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 27 sierpnia 2008 r. zasądził od
pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody […] tytułem odszkodowania za
bezprawne uwłaszczenie nieruchomości oraz utracone w związku z tym korzyści na
rzecz powodów: A.D. – 88.159 zł, E.S., J.B., A.K. i A.K. – po 22.039,75 zł, wraz z
ustawowymi odsetkami od konkretnych kwot składających się na te należności,
liczonymi od wskazanych dat; oddalił dalej idące w tym zakresie żądania powodów i
orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 18 grudnia 2008 r. oddalił apelację
pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego, przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia
następujące ustalenia i wnioski.
Minister Przemysłu Lekkiego wydał w dniu 5 sierpnia 1949 r. orzeczenie o
przejęciu na własność Państwa przedsiębiorstwa D., będącego własnością J.H., a
orzeczeniem z dnia 28 marca 1951 r. zatwierdził przejęcie na własność Państwa
nieruchomości gruntowej, na której znajdował się budynek drukarni.
W dniu 31 lipca 1992 r. Wojewoda wydał decyzję stwierdzającą nabycie
przez Przedsiębiorstwo „P.” – z mocy prawa – użytkowania wieczystego gruntu
oraz prawa własności znajdujących się na nim budynków. Decyzja ta dotyczyła
nieruchomości wchodzącej w skład znacjonalizowanego przedsiębiorstwa J.H.
Przedsiębiorstwo „P.” zbyło przedmiotowa nieruchomość małżonkom P. umową z
dnia 28 lutego 2000 r.
Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej decyzją z dnia 18 sierpnia
2003 r. stwierdził nieważność orzeczenia Ministra Przemysłu Lekkiego z dnia 28
marca 1951 r. w części dotyczącej nieruchomości gruntowej, zaś Minister
Budownictwa decyzją z dnia 28 czerwca 2006 r. stwierdził, że decyzja Wojewody z
dnia 31 lipca 1992 r., dotycząca uwłaszczenia Przedsiębiorstwa „P.”, została
wydana z naruszeniem prawa.
Minister Gospodarki i Pracy decyzją z dnia 14 grudnia 2004 r. przyznał
powodom - będącym następcami prawnymi J.H. – odszkodowania z tytułu
3
utraconych korzyści: A.D. – 175.347 zł, E.S., J.B., A.K. i A.K. – po 43.836,50 zł.
Postępowanie administracyjne dotyczące kolejnego wniosku powodów o dalsze
odszkodowania zostało umorzone decyzja Wojewody z dnia 20 kwietnia 2007 r. z
uwagi na uchylenie art. 160 k.p.a.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Apelacyjny uznał, że źródłem
szkody powodów jest decyzja uwłaszczeniowa Wojewody z dnia 31 lipca 1992 r.
Decyzja ta umożliwiła przedsiębiorstwu „P.” zbycie nieruchomości małżonkom P. i
zamknęła powodom drogę do jej odzyskania oraz pobierania pożytków w postaci
czynszu dzierżawnego. Powodowie mogą zatem skutecznie domagać się od
pozwanego odszkodowań obejmujących wartość nieruchomości znacjonalizowanej
w sposób sprzeczny z prawem i utraconych pożytków – wyliczonych przez biegłego
na kwoty odpowiednio: 120.976 zł i 55.372 zł – stosownie do przypadających im
udziałów (A.D. – w ½ części, pozostali powodowie – po 1
/8 części każdy z nich).
Jako podstawę rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny wskazał art. 4171
§ 2 zdanie drugie
k.c.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c., pozwany podniósł zarzuty naruszenia:
- art. 2 ust. 7 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa
podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17, ze zm.),
§ 65 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1947 r.
w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na własność
Państwa (Dz. U. Nr 16, poz. 62 ze zm.; dalej: „rozp. RM z dnia 30 stycznia
1947 r.”) i § 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia
1946 r. o określeniu trybu ujawnienia w księgach hipotecznych, rejestrach
handlowych i innych rejestrach publicznych przejścia na własność Państwa
i osób prawnych prawa publicznego przedsiębiorstw, nieruchomości i praw
hipotekowanych (Dz. U. Nr 17, poz. 116; dalej: „rozp. MS z dnia 11 kwietnia
1946 r.”) – przez niewłaściwe zastosowanie i pominięcie skutków prawnych
pozostającego w obrocie prawnym orzeczenia Ministra Przemysłu Lekkiego z
dnia 5 sierpnia 1949 r. przejmującego na własność Państwa przedsiębiorstwa
poprzedniczki prawnej powodów;
4
- art. 75a ust. 2 rozp. RM z dnia 30 stycznia 1946 r. przez jego błędna wykładnię
polegającą na uznaniu, że orzeczenie właściwego ministra zatwierdzające
protokół zdawczo-odbiorczy wywołuje skutek prawnorzeczowy;
- art. 361 § 2 k.c. w związku z art. 33 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 261,
poz. 2603 ze zm.) przez błędną wykładnię i przyjęcie powodowie ponieśli
szkodę, m.in. w postaci utraty prawa własności nieruchomości, wskutek
wadliwej decyzji uwłaszczeniowej Wojewody, orzekającej jedynie o prawie
użytkowania wieczystego gruntu;
- art. 361 § 1 k.c. przez błędną wykładnię wyrażającą się w przyjęciu, że
pomiędzy szkodą w postaci utraty prawa własności nieruchomości a decyzją
Wojewody z dnia 31 lipca 1992 r. zachodzi adekwatny związek przyczynowy;
- art. 378 § 1 i art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez brak
sformułowania samodzielnej oceny prawnej na podstawie właściwych
przepisów prawa materialnego, nie wyjaśnienie podstawy prawnej
rozstrzygnięcia i nieprzytoczenie przepisów prawa, których zastosowanie
zadecydowało o treści wyroku.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne pozwany wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powodowie wnieśli o jej odrzucenie,
bądź też wydanie orzeczenia odmawiającego przyjęcia skargi do rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się pierwszej kolejności do zarzutów podniesionych w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej, stwierdzić należy, że nie znajdują one uzasadnienia.
Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się w kwestii dopuszczalności
skutecznego powołania się w skardze kasacyjnej na zarzut wadliwego
uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji. W orzecznictwie dotyczącym tego
5
zagadnienia utrwalił się pogląd, zgodnie z którym sporządzenie uzasadnienia
w sposób nie w pełni odpowiadający stawianym mu wymaganiom może stanowić
usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej wyjątkowo jedynie wtedy, gdy
przedstawione w nim motywy nie pozwalają na przeprowadzenie kontroli
kasacyjnej zaskarżonego orzeczenia. Tylko bowiem w takim przypadku uchybienie
art. 328 § 2 może być uznane za mogące mieć wpływ na wynik sprawy
(por. postanowienie SN z dnia 5 kwietnia 2002 r., II CKN 1368/00, niepubl.; wyroki
SN: z dnia 20 lutego 2003 r. I CKN 65/01, niepubl.; z dnia 18 marca 2003 r.,
IV CKN 1862/00, niepubl.; z dnia 17 marca 2006 r., I CSK 63/05, niepubl.; z dnia
4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, niepubl.).
Sposób sformułowania przez skarżącego zarzutu naruszenia art. 328 § 2
k.p.c. i przytoczona na jego poparcie argumentacja nie pozwalają uznać, aby
uzasadnienie zaskarżonego wyroku dotknięte było wskazanymi wyżej wadami.
Mankamenty uzasadnienia, nie posiadające wskazanych cech kwalifikowanych,
nie mogą usprawiedliwiać zarzutu naruszenia art. 378 k.p.c.
U podstaw zaskarżonego wyroku legła ocena, że powodowie ponieśli szkodę
w postaci utraty prawa własności nieruchomości oraz możliwości pobierania z niej
pożytków wskutek wydania przez Wojewodę w dniu 31 lipca 1992 r. bezprawnej
decyzji uwłaszczeniowej. Podniesionym w skardze kasacyjnej zarzutom,
kwestionującym trafność powyższego zapatrywania, nie można odmówić
słuszności.
W świetle ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego
wyroku, nie ulega wątpliwości, że poprzedniczka prawna powodów utraciła
własność nieruchomości położonej w Z. przy ulicy K. 14 w wyniku nacjonalizacji
dokonanej ustawą z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa
podstawowych gałęzi gospodarki narodowej, na co wskazuje decyzja Ministra
Przemysłu Lekkiego z dnia 5 sierpnia 1949 r. Z ustaleń tych nie wynika, aby
decyzja ta została skutecznie zakwestionowana. Co więcej, powodowie nawet nie
powoływali się na tę okoliczność. Bezsporny natomiast pozostaje fakt, że decyzją z
dnia 18 sierpnia 2003 r. Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej stwierdził
nieważność jedynie orzeczenia Ministra Przemysłu Lekkiego z dnia 28 marca 1951
6
r. zatwierdzającego protokół zdawczo-odbiorczy określający składniki majątkowe
znacjonalizowanego przedsiębiorstwa.
Zgodnie z § 75a ust. 2 zdanie drugie rozp. RM z dnia 30 stycznia 1947 r.,
zatwierdzony orzeczeniem właściwego ministra protokół zdawczo-odbiorczy
przedsiębiorstwa objętego właściwą decyzją nacjonalizacyjną (orzeczeniem
o przejściu lub przejęciu na własność Państwa albo osób prawnych prawa
publicznego, wydanym na podstawie art. 2 ust. 7 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r.)
stanowi integralną część tej decyzji. Z unormowania tego wynika, że z samym
orzeczeniem zatwierdzającym protokół zdawczo-odbiorczy nie można łączyć
skutków przejścia lub przejęcia własności przedsiębiorstwa na rzecz Państwa.
Ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. skutki takie wiąże w sposób jednoznaczny
wyłącznie z orzeczeniem właściwego ministra o przejściu albo przejęciu
przedsiębiorstwa na podstawie art. 2 lub art. 3 tej regulacji. Orzeczeniu
zatwierdzającemu protokół zdawczo-odbiorczy można zatem przypisać jedynie
funkcję procesową, określającą prawną formę uznania, że protokół ten został
sporządzony zgodnie z normatywnymi wymogami. Stwierdzenie nieważności tego
orzeczenia niewątpliwie uzasadnia stwierdzenie nieważności właściwej decyzji
nacjonalizacyjnej, jednakże nie powoduje tego skutku automatycznie (zob. wyrok
Naczelnego Sadu Administracyjnego w Warszawie z dnia 18 maja 2004 r., OSK
232/04, nie publ.).
W rozpoznawanej sprawie – jak już wspomniano – decyzja nacjonalizacyjna
z dnia 5 sierpnia 1949 r. nie została wzruszona. Oznacza to, że w dalszym ciągu
pozostaje ona w obrocie i wywołuje określone w niej skutki prawne.
Sąd Apelacyjny pozostawił poza zakresem swoich rozważań kwestię, czy
wspomniana decyzja nacjonalizacyjna ma charakter deklaratoryjny, czy też
konstytutywny, ani nie dokonał ustaleń pozwalających na przeprowadzenie takiej
oceny. Decyzją tą był wszakże związany nawet gdyby uznać, że miała ona
charakter deklaratoryjny. Trzeba zauważyć, że orzeczenie to – stosownie do § 1
rozp. MS z dnia 11 kwietnia 1946 r. – stanowiło tytuł do ujawnienia w księdze
wieczystej prowadzonej dla nieruchomości wchodzącej w skład
znacjonalizowanego przedsiębiorstwa przejścia jej własności na rzecz Państwa.
7
Zawierało ono zatem w sobie sui generis element konstytutywny. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego przyjmuje się, że sąd w postępowaniu cywilnym obowiązany
jest uwzględniać stan prawny wynikający z ostatecznej decyzji administracyjnej,
chyba że – co w rozpoznawanej sprawie nie miało miejsca – decyzja została
wydana przez organ niepowołany lub w zakresie przedmiotu orzeczenia bez
jakiejkolwiek podstawy w obowiązującym prawie materialnym, bądź z oczywistym
naruszeniem reguł postępowania administracyjnego. Zasada ta znajduje pełne
zastosowanie w odniesieniu do decyzji deklaratoryjnych, zawierających w sobie
elementy konstytutywne (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9 października
2007 r., III CZP 46/07, OSNC 2008, nr 3, poz. 30).
Sąd Apelacyjny, co trafnie zarzucił skarżący, nie dostrzegł konsekwencji
prawnych – pozostającego w dalszym ciągu w obrocie prawnym – orzeczenia
Ministra Przemysłu Lekkiego z dnia 5 sierpnia 1949 r. W rezultacie bezzasadnie
przyjął, że powodowie ponieśli szkodę wskutek decyzji komunalizacyjnej uznanej
za niezgodną z prawem. Decyzja ta nie była źródłem wskazywanej przez powodów
szkody. Co więcej, związku przyczynowego między tym orzeczeniem, a ewentualna
szkodą powodów – w zakresie uszczerbku wynikającego z utraty prawa własności
nieruchomości – nie można byłoby dopatrzeć się również w sytuacji, w której
zostałaby stwierdzona nieważność właściwej decyzji nacjonalizacyjnej, gdyż to nie
decyzja komunalizacyjna odjęła powodom to prawo (por. uzasadnienie wyroku
Sadu Najwyższego z dnia 17 lipca 2008 r., II CSK 110/08, niepubl.). Odmiennego
wniosku nie usprawiedliwiają motywy wskazane w uzasadnieniu decyzji Ministra
Gospodarki i Pracy z dnia 14 grudnia 2004 r. przyznającej powodom
odszkodowanie. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że związanie
sądu w postępowaniu cywilnym decyzją administracyjną nie wyłącza
dopuszczalności odmiennej oceny stanu faktycznego przyjętego za podstawę
decyzji, ani wnioskowania o skutkach prawnych innych niż te, dla których
przewidziane zostało orzekanie na drodze administracyjnej (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 14 kwietnia 1965 r., I PR 88/65, OSNCP 1966, nr 2, poz. 23,
uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 23 marca 1993 r., II PZP 1/93, OSNCP 1993, nr
12, poz. 211 i – w składzie siedmiu sędziów – z dnia 16 czerwca 1994 r., II PZP
8
4/94, OSNAPUS 1994, nr 11, poz. 170 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 21 maja 1999 r., III CKN 244/98, OSNC 1999, nr 12, poz. 210).
Sąd Apelacyjny wyszedł z odmiennych założeń, co nie pozwala skutecznie
odeprzeć podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa
materialnego.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.