Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 grudnia 2009 r., I CSK 160/09
Zakwalifikowanie sportowca do kadry narodowej i wyrażenie przez niego
zgody na występowanie w reprezentacji kraju uprawnia polski związek
sportowy do wykorzystania wizerunku zawodnika w stroju reprezentacyjnym
do celów gospodarczych (art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o
sporcie kwalifikowanym, Dz.U. Nr 155, poz. 1298 ze zm.).
Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Wojciech Katner
Sędzia SN Barbara Myszka
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Macieja Ż. przeciwko "T.P." S.A. w W.
przy udziale interwenienta ubocznego po stronie pozwanej Polskiego Związku Piłki
Nożnej w W. o ochronę dóbr osobistych, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 16 grudnia 2009 r. skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 lipca 2008 r.
oddalił skargę kasacyjną i zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 300
zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
W pozwie z dnia 29 września 2006 r. powód Maciej Ż. wniósł o zobowiązanie
pozwanej "T.P." S.A. w W. do zaniechania rozpowszechniania jego wizerunku oraz
o zakazanie jego naruszania w przyszłości w wykorzystywanych przez pozwaną
materiałach reklamowych oraz marketingowych, w szczególności emitowanych za
pośrednictwem telewizji, jak też wykorzystywanych w ulotkach, plakatach
reklamowych, czasopismach, banerach na stronach internetowych oraz firmowej
papeterii. Ponadto wniósł o zobowiązanie pozwanej do dopełnienia czynności
potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia jego praw osobistych przez złożenie
stosownego oświadczenia.
Podniósł, że pozwana w okresie od kwietnia do lipca 2006 r., tj. bezpośrednio
przed i w czasie mistrzostw świata w piłce nożnej „FIFA 2006” w Niemczech,
wykorzystywała wizerunek powoda w działaniach reklamowych i marketingowych,
powołując się na prawo głównego sponsora piłkarskiej reprezentacji Polski do
wykorzystywania wizerunku zawodników na podstawie umowy z dnia 25 sierpnia
2004 r. zawartej z Polskim Związkiem Piłki Nożnej.
Pismem z dnia 23 stycznia 2007 r. Polski Związek Piłki Nożnej zgłosił
interwencję uboczną po stronie pozwanej. Uzasadniając interes prawny w
przystąpieniu do sprawy, powołał się na umowę sponsorską z "T.P." S.A., na
podstawie której Związek ma umożliwiać udział wszystkich zawodników kadry
narodowej wraz z pierwszym i drugim trenerem oraz ekipą obsługi w realizacji sesji
zdjęciowych i filmowych na potrzeby reklamowe. Wskazał, że strona pozwana ma
również umownie zastrzeżone prawo do wykorzystywania wizerunku pojedynczych
piłkarzy, rejestrowanego na materiale fotograficznym i filmowym.
Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 26 września 2007 r. zobowiązał
pozwaną do złożenia w sześciu kolejnych wydaniach "P.S." oraz w jednym wydaniu
"P.N.", w terminie 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia, oświadczenia o
treści: "»T.P.« S.A. w W. oświadcza, że wykorzystywała wizerunek Macieja Ż.
reprezentanta kraju w piłce nożnej do prowadzonej działalności reklamowej oraz
marketingowej bez jego zgody. »T.P.« zobowiązuje się do zaniechania naruszeń
wizerunku Macieja Ż. w przyszłości”, oraz zakazał pozwanej rozpowszechniania
wizerunku powoda bez jego zgody w przyszłości.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 25 sierpnia 2006 r. pozwana zawarła z
Polskim Związkiem Piłki Nożnej umowę, zgodnie z którą Związek zobowiązał się do
umożliwienia "T.P." udziału wszystkich zawodników piłkarskiej reprezentacji Polski
w sesjach zdjęciowych na potrzeby reklamowe i informacyjne "T.P.". Związek
oświadczył, że na podstawie jego statutu zawodnicy piłkarskiej reprezentacji Polski
zezwalają pozwanej na wykorzystywanie ich wizerunku jako reprezentacji lub
reprezentantów Polski. Na mocy tej umowy Związek przyjął odpowiedzialność za
wyegzekwowanie tych praw od zawodników i innych członków reprezentacji. W
2006 r. powód został powołany do narodowej kadry piłkarskiej na mistrzostwa
świata. Zawodnicy – w tym powód – nie podpisywali zgody na wykorzystywanie ich
wizerunku przez sponsora. W lutym 2006 r. odbyło się w K. w Niemczech
zgrupowanie kadry, w czasie którego miała miejsce sesja zdjęciowa z udziałem
zawodników. Wykonane podczas niej ujęcia zostały wykorzystane w kampanii
reklamowej produktów pozwanej. Zawodnicy zostali szczegółowo poinformowani o
przebiegu sesji zdjęciowej; została im również przekazana imienna karta praw i
obowiązków zawodników reprezentacji z miejscem na podpis, której jednak nie
podpisali.
W okresie od kwietnia do lipca 2006 r. pozwana wykorzystywała wizerunek
powoda przez umieszczenie jego zdjęcia w swoich materiałach reklamowych w
telewizji, czasopismach i na stronach internetowych. W piśmie z dnia 10 maja 2006
r. pozwana oświadczyła, że wykorzystywanie przez nią wizerunku powoda nie nosi
znamion naruszenia dóbr osobistych, gdyż była do tego uprawniona jako główny
sponsor na podstawie umowy z dnia 25 sierpnia 2004 r., powód zaś uczestniczył w
sesjach zdjęciowych dobrowolnie i nie kwestionował uprawnień pozwanej do
wykorzystywania jego wizerunku w celach reklamowych i marketingowych.
Sąd Okręgowy, odnosząc się do art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o
sporcie kwalifikowanym (Dz.U. Nr 155, poz. 1298 ze zm. – dalej: "ustawa"), uznał,
że uprawnienie do wykorzystywania wizerunku powoda uzyskał występujący w
sprawie w charakterze interwenienta Polski Związek Piłki Nożnej. Jednocześnie
podkreślił, że uprawnienie to nie obejmuje prawa do przeniesienia tej zgody na
podmiot trzeci. Przyjął, że pozwana, aby móc wykorzystywać wizerunek piłkarza w
sposób zgodny z prawem i niemający charakteru naruszenia jego dóbr osobistych,
powinna uzyskać bezpośrednio jego zgodę. Tym samym uznał, że działanie
pozwanej wyczerpuje znamiona naruszenia dóbr osobistych – prawa do wizerunku.
Rozpoznając sprawę na skutek apelacji wniesionej przez pozwanego oraz
interwenienta ubocznego, Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił zaskarżony wyrok
w całości w ten sposób, że powództwo oddalił.
Zdaniem tego Sądu, art. 33 ustawy łączy zakwalifikowanie zawodnika do
kadry narodowej z uprawnieniem związku sportowego do wykorzystywania
wizerunku członka kadry narodowej w stroju reprezentacji kraju w zakresie
wskazanym w tym przepisie. Użyty w nim zwrot „na zasadzie wyłączności” oznacza,
że członek kadry narodowej nie może wyrazić zgody na rozpowszechnianie
swojego wizerunku w stroju reprezentacji kraju innemu podmiotowi niż polski
związek sportowy. W ocenie Sądu, działanie strony pozwanej, polegające na
rozpowszechnianiu w celach reklamowych zdjęć powoda w stroju reprezentacji
kraju, nie było bezprawne w rozumieniu art. 24 k.c.
Powód w skardze kasacyjnej opartej na naruszeniu prawa materialnego, tj. art.
81 § 1 i 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
(jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904 ze zm. – dalej: "Pr.aut.") w związku z
art. 23 i 24 k.c., art. 33 ust. 1 i 2 ustawy, art. 31 ust. 3 Konstytucji i art. 3 k.c., oraz
na naruszeniu przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, a to
art. 241 w związku z art. 382 i art. 391 § 1 k.p.c., wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie
orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Analizę podstawy naruszenia prawa materialnego należy rozpocząć od
podstawowego dla oceny trafności zaskarżonego orzeczenia zarzutu naruszenia
art. 33 ust 1 ustawy. Zastosowanie do niego reguł językowych pozwala na wniosek,
że ustanawia on na rzecz polskiego związku sportowego określone prawo
podmiotowe, gdyż jest w nim mowa o „uprawnieniu tego podmiotu do wykorzystania
wizerunku członka kadry narodowej do swoich celów gospodarczych”. W
odpowiedzi na skargę kasacyjną interwenient uboczny podniósł, że zarówno na
podstawie art. 23 i 24 k.c., jak i art. 81 Pr.aut. na skutek udzielenia przez daną
osobę zgody na wykorzystywanie jej wizerunku, nie powstaje takie prawo na rzecz
podmiotu, któremu udzielono zezwolenia. Konsekwencją takiej zgody uprawnionego
jest wyłącznie uchylenie bezprawności naruszenia dobra osobistego, które
umożliwia tylko eksploatowanie jego substratu, bez ryzyka pociągnięcia do
odpowiedzialności prawnej sprawcy.
Dalej idące jest uprawnienie związku sportowego wynikające z unormowania
zawartego w art. 31 ust. 1 ustawy. Ze spełnieniem hipotezy tego przepisu, tj. z
zakwalifikowaniem zawodnika do kadry narodowej, ustawodawca powiązał
powstanie na rzecz polskiego związku sportowego prawa do wykorzystania
wizerunku kadrowicza w stroju reprezentacji kraju. Treścią tego prawa jest więc
możliwość samodzielnego wykorzystywania przez polski związek sportowy
wizerunku zawodnika w stroju reprezentanta do własnych celów gospodarczych.
Korelatem tego uprawnienia jest obowiązek znoszenia przez kadrowicza sytuacji, w
której jego wizerunek w stroju reprezentanta kraju może być przedmiotem
wykorzystania przez jego federację sportową na zasadach wyłączności.
Udostępnienie wizerunku jest czymś więcej niż wyrażeniem zgody w rozumieniu art.
81 Pr.aut., zatem wola zawodnika przynależności do reprezentacji kraju jest
równoznaczna z jego zgodą na wykorzystanie wizerunku w granicach określonych
w art. 33 ust. 1 ustawy. Z wykładni językowej tego przepisu wynika, że zawodnik
udostępnia na zasadach wyłączności polskiemu związkowi sportowemu swój
wizerunek w stroju reprezentacji kraju, przy czym zakres jego wykorzystania
ustawodawca pozostawił do określenia związkowi sportowemu w wewnętrznych
aktach organizacyjnych. Oznacza to, że zawodnik nie może bez zgody polskiego
związku sportowego upoważniać osób trzecich do wykorzystywania jego wizerunku
w stroju reprezentacyjnym.
Wykorzystanie wizerunku do celów gospodarczych oznacza także cel
zarobkowy, zgodny z funkcją danego polskiego związku sportowego, który nie
może być sprzeczny z jego statutowymi zadaniami. Taka działalność obejmuje m.in.
zawieranie umów wzajemnych, które mogą polegać na udostępnieniu
kontrahentowi wizerunku członków kadry narodowej w stroju reprezentacji kraju w
zamian za świadczenie pieniężne wykorzystywane na realizację statutowych zadań,
np. na szkolenie zawodników kadry. Charakterystyczne jest, że ustawodawca użył
wyrażenia „wykorzystywanie” wizerunku, mającego szerszy zakres znaczeniowy niż
„rozpowszechnianie”, o którym mowa w art. 81 Pr.aut.
Do takiego samego wyniku prowadzi wykładnia systemowa, a zwłaszcza
analiza art. 33 ust. 2 ustawy. Z przepisu tego wynika, że w stosunku do zawodnika
niepowołanego do kadry rozpowszechnianie jego wizerunku nawet w stroju
reprezentacji kraju wymaga jego zgody na zasadach określonych w art. 81 Pr.aut.,
a zatem gdy zawodnik nie jest kadrowiczem, brak jego zgody wyłącza możliwość
wykorzystania przez polski związek sportowy jego wizerunku także w stroju
reprezentacyjnym, chyba że wchodzą w rachubę wyjątki określone w tym przepisie.
Z projektu ustawy o sporcie kwalifikowanym wynika, że jednym z jej celów było
zapewnienie jasnych reguł obowiązujących pomiędzy zawodnikiem a związkiem
sportowym oraz zapewnienie większych środków pieniężnych związkom sportowym
na finansowanie sportu wyczynowego. Z tych względów należy zgodzić się ze
stanowiskiem Sądu Apelacyjnego, że art. 31 ust. 1 ustawy, w zakresie w nim
unormowanym, wyłącza zastosowanie art. 81 Pr.aut.
Ustalenia Sądów wskazują, że w lutym 2006 r. odbyło się z udziałem powoda
zgrupowanie kadry narodowej. Miała wtedy miejsce sesja zdjęciowa, w której
zawodnicy, w tym powód, dobrowolnie wzięli udział, przy czym zostali szczegółowo
poinformowani o jej celu i właśnie wykonane podczas niej „ujęcia” zostały
wykorzystane przez pozwaną. Można więc przyjąć, że zgoda została wyrażona,
skoro nie wymaga ona formy szczególnej. Poza tym powód, piłkarz zawodowy, jako
wieloletni reprezentant kraju w 2006 r., był osobą powszechnie znaną, a zatem
należy dojść do wniosku, że nie było wymagane zezwolenie na rozpowszechnianie
jego wizerunku na podstawie art. 81 ust. 2 Pr.aut.
Odwołanie się skarżącego do art. 64 Konstytucji jako ustrojowej podstawy
prawa do wizerunku nie jest trafne. Artykuł ten umieszczony został w rozdziale II
dotyczącym wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, a więc
odnoszącym się do sfery ekonomicznej członków społeczności. Wprawdzie na
gruncie Konstytucji uzasadnione jest szerokie rozumienie prawa własności i innych
praw majątkowych, obejmujące np. majątkowe prawa na dobrach niematerialnych,
ale nie obejmuje ono dóbr osobistych w ujęciu kodeksu cywilnego (art. 23 i 24 k.c.).
Prawo do wizerunku jako prawo majątkowe nie zostało przez polskiego
ustawodawcę ustanowione, choć funkcjonuje w niektórych systemach prawnych;
np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej występuje right of publicity, które
można określić jako prawo do komercyjnego wykorzystania oznaczeń
identyfikujących osoby powszechnie znane, będące prawem majątkowym
zbywalnym i dziedzicznym.
Skarżący wskazał także, że art. 33 ust. 1 ustawy jest niezgodny z art. 31 ust. 3
Konstytucji. Prawo do wizerunku nie zostało w Konstytucji wymienione, a art. 31
ust. 1 ustawy nie narusza jego istoty; przysługuje ono nadal zawodnikowi, doznając
jedynie nieznacznego uszczuplenia, gdy zawodnik występuje w stroju reprezentanta
kraju, tj. w stanie utrwalonym w związku z pełnieniem tej funkcji i tylko w czasie, gdy
jest kadrowiczem. W wyniku realizacji zadań przez związki sportowe członkowie
kadry narodowej mogą występować w reprezentacji kraju, przez co stają się
osobami powszechnie znanymi, a dzięki temu ich wizerunki nie tylko nie doznają
uszczerbku, ale przeciwnie, zyskują na popularności. W ten sposób dochodzi do
promowania zawodników, także na arenie międzynarodowej, co zwiększa ich
szanse również w zakresie przejścia do zagranicznych klubów i pobierania
większych wynagrodzeń.
Wbrew zarzutowi skarżącego, podstawy ochrony jego wizerunku nie
wypływają z prawa do prywatności (art. 47 Konstytucji) i z prawa do niezbywalnej
godności człowieka (art. 30 Konstytucji). Skarżący przeoczył, że ten ostatni przepis
ma charakter deklaratywny, a więc nie wynika z niego norma prawna; ma istotne
znaczenie dla wykładni treści i znaczenia pozostałych norm konstytucyjnych, lecz
nie może być samoistną podstawą do wydawania orzeczeń. Za sprzeczne z
godnością człowieka nie można także uznawać wykorzystania wizerunku
kadrowicza w ograniczonym zakresie przez polski związek sportowy jego atrybutów
osobistych dla rozwoju sportu. Trafnie interwenient uboczny zwrócił uwagę, że
uzyskane w ten sposób środki „powracają” w innej formie do zawodnika, gdyż są
wykorzystywane na realizację zadań związku sportowego, w tym m.in. na
przygotowanie reprezentantów Polski do uczestnictwa w międzynarodowym
współzawodnictwie sportowym.
W literaturze przeważa pogląd, że wizerunek ma charakter samoistny i nie jest
elementem prywatności. Założenie, że art. 47 Konstytucji mógłby stanowić wzorzec
badania zgodności art. 33 ust. 1 ustawy z Konstytucją, nakazałoby uznać, iż
wynikające z tego przepisu ograniczenie prawa powoda do wizerunku znajduje
podstawę w zawartej w art. 31 ust. 3 Konstytucji przesłance „wolności i praw innych
osób”. Prawa te (wolności) polskich związków sportowych wynikają z ich zadań
(obowiązków) i związanych z nimi kompetencji, jakie ustawodawca nałożył na
federacje sportowe (art. 12 ustawy). Trzeba zgodzić się z interwenientem
ubocznym, że sport kwalifikowany nie może się rozwijać bez odpowiedniego
poziomu środków finansowych, które powinny pochodzić także od sponsorów i z
reklamy oraz że wprowadzone w art. 31 ust. 1 ustawy przez ustawodawcę
ograniczenie nie narusza zasady proporcjonalności.
Sąd powszechny ani Sąd Najwyższy nie może uznać obowiązującego
przepisu ustawy za sprzeczny z Konstytucją, gdyż jest to kompetencja Trybunału
Konstytucyjnego. Przedstawienie Trybunałowi pytania prawnego na podstawie art.
193 Konstytucji może jednak nastąpić tylko wtedy, gdy sąd rozpoznający sprawę
uzna, że istnieją poważne wątpliwości co do zgodności danego aktu prawnego z
ustawą zasadniczą, a w niniejszej sprawie, jak wynika z poczynionych uwag, takie
wątpliwości nie wystąpiły (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca
2004 r., III CSK 536/02, nie publ., z dnia 3 grudnia 2008 r., V CSK 310/08, nie publ.
i postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 18 września 2002 r., III CKN 326/01, nie
publ.).
Nietrafny jest także zarzut obrazy art. 33 ust. 1 i 2 ustawy w związku z art. 3
k.c., gdyż Sąd Apelacyjny nie naruszył zasad prawa intertemporalnego. Wprawdzie
pozwana zawarła umowę sponsorską z Polskim Związkiem Piłki Nożnej w dniu 25
sierpnia 2004 r., a art. 33 ustawy wszedł w życie w dniu 1 września 2005 r. (art. 82
ustawy), to z ustaleń wynika, że powód został powołany do kadry narodowej w 2006
r. i przedmiotowa sesja zdjęciowa odbyła się w lutym 2006 r. Bezsporne było także,
że wykorzystanie wizerunku powoda przez pozwaną w stroju reprezentacji kraju
miało miejsce od kwietnia do lipca 2006 r. Decydujące znaczenie dla oceny, czy
pozwana rozpowszechniała wizerunek powoda zgodnie z prawem, miała nie chwila
zawarcia umowy z interwenientem ubocznym, której stroną powód nie był, lecz
okres, w którym doszło do wykorzystania wizerunku powoda, co nastąpiło już pod
rządem obowiązującego stanu prawnego.
Z tych względów skarga kasacyjna uległa oddaleniu (art. 39814
k.p.c.).