Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 24 LUTEGO 2010 R.
I KZP 30/09
Przepis art. 49 § 1 k.k.w. nie ma zastosowania do zastępczej kary
grzywny orzeczonej na podstawie art. 65 § 1 k.k.w.
Przewodniczący: sędzia SN J. Szewczyk (sprawozdawca).
Sędziowie SN: K. Cesarz, J. Sobczak.
Prokurator Prokuratury Krajowej: B. Mik.
Sąd Najwyższy w sprawie Piotra O., po rozpoznaniu przedstawione-
go na podstawie art. 441 § 1 k.p.k., przez Sąd Okręgowy w C., postano-
wieniem z dnia 6 listopada 2009 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy regulacja przepisu art. 49 § 1 k.k.w. dopuszczająca możliwość
odroczenia wykonania grzywny odnosi się także do kary zastępczej grzyw-
ny orzeczonej na podstawie art. 65 § 1 k.k.w.?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
U Z A S A D N I E N I E
Wątpliwości leżące u podstaw zagadnienia prawnego wyłoniły się na
tle następującego stanu faktycznego.
2
Sąd Rejonowy w C., postanowieniem z dnia 6 sierpnia 2009 r., na
podstawie art. 49 § 1 k.k.w. a contrario nie uwzględnił wniosku skazanego
Piotra O. o odroczenie wykonania zastępczej kary grzywny, orzeczonej za
niewykonaną karę 8 miesięcy ograniczenia wolności, przyjmując że do wy-
konania zastępczej kary grzywny nie mają zastosowania przepisy dotyczą-
ce zasadniczej kary grzywny, określone w art. od 45 k.k.w. do art. 51
k.k.w., w tym art. 49 § 1 k.k.w. regulujący możliwość odroczenia ściągnię-
cia grzywny albo rozłożenia jej na raty.
Przedstawione postanowienie zaskarżył w całości skazany, który
wywiódł, że orzeczenie jest błędne i ponowił wniosek o odroczenie wyko-
nania zastępczej kary grzywny, motywując go trudną sytuacją materialną.
Sąd odwoławczy w toku rozpoznania zażalenia powziął wątpliwości
wymagające zasadniczej wykładni ustawy, które przedstawił w trybie art.
441 § 1 k.p.k. Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia. W uzasadnieniu
postanowienia o przekazaniu zagadnienia prawnego Sąd Okręgowy wska-
zał, że problematyka stosowania art. 49 § 1 k.k.w. do kary zastępczej
grzywny dotychczas nie była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego.
Zagadnieniem tym nie zajmowali się przedstawiciele doktryny, z wyjątkiem
K. Postulskiego, który stwierdził, że „do wykonania zastępczej kary grzyw-
ny nie mają zastosowania przepisy dotyczące zastępczych form jej wyko-
nania (art. 45 – 51 k.k.w.), ich stosowanie wyłącza bowiem przepis szcze-
gólny, którym jest art. 65 § 3 k.k.w.” (Z. Hołda, K. Postulski: Kodeks karny
wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2009, s. 297). W ocenie Sądu Okręgo-
wego zaprezentowane stanowisko nie jest jednak przekonujące, skoro
jeszcze na tej samej stronie powołanego komentarza K. Postulski wywodzi,
że „z treści art. 65 § 3 k.k.w. można też wyprowadzić wniosek, że dopóki
istnieje możliwość ... uiszczenia przez skazanego grzywny, dopóty nie po-
winno orzekać się zastępczej kary pozbawienia wolności”.
3
Zdaniem Sądu Okręgowego w C. dopuszczalność stosowania art. 49
§ 1 k.k.w. także do zastępczej kary grzywny orzeczonej na podstawie art.
65 § 1 k.k.w. jest różnie interpretowana przez sądy, które orzekają odmien-
nie na gruncie analogicznych sytuacji faktycznych i prawnych.
Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o podjęcie przez Sąd Naj-
wyższy uchwały, że „do wykonania zastępczej kary grzywny orzeczonej na
podstawie art. 65 § 1 k.k.w. nie ma zastosowania przepis art. 49 § 1 k.k.w.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W orzecznictwie i doktrynie utrwalone jest stanowisko, że wystąpienie
z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego w trybie art. 441 § 1 k.p.k. jest
możliwe przy zaistnieniu następujących warunków:
- w postępowaniu odwoławczym wyłoniło się „zagadnienie prawne”, czyli
istotny problem interpretacyjny, a więc taki, który dotyczy przepisu rozbież-
nie interpretowanego w praktyce sądowej lub przepisu o wadliwej redakcji
albo niejasno sformułowanego, dającego możliwość różnych, przeciwstaw-
nych interpretacji,
- zagadnienie to wymaga „zasadniczej wykładni ustawy”, czyli przeciw-
działania rozbieżnościom interpretacyjnym, już zaistniałym w orzecznictwie,
bądź mogącym – z uwagi np. na istotne różnice poglądów doktryny – w nim
zaistnieć, które to rozbieżności są niekorzystne dla prawidłowego funkcjo-
nowania prawa w praktyce,
- pojawiło się ono „przy rozpoznaniu środka odwoławczego”, a więc jest
powiązane z konkretną sprawą i to w taki sposób, że od rozstrzygnięcia
tego zagadnienia prawnego zależy rozstrzygnięcie danej sprawy (por.
R.Stefański: Instytucja pytań prawnych do Sądu Najwyższego w sprawach
karnych, Kraków 2001, s. 264 – 299).
Analizując przedstawione przez Sąd Okręgowy pytanie prawne pod
kątem powyższych wymagań, należy stwierdzić, że spełnia ono wymogi
określone w art. 441 § 1 k.p.k.
4
W procesie wykładni prawa podstawowe znaczenie ma metoda wy-
kładni językowej. Dopiero w sytuacji, w której norma wyinterpretowana me-
todą językową byłaby w sposób jaskrawy społecznie niedorzeczna, czy też
niewątpliwie wskazywałaby na zbyt wąski lub szeroki zakres jej stosowa-
nia, taką wykładnię należy odrzucić i odwołać się do zasad wykładni sys-
temowej oraz funkcjonalnej (por. Z. Wronkowska, Z. Ziembiński: Zarys teo-
rii prawa, Poznań 1997, s. 165; J. Wróblewski: Sądowe stosowanie prawa,
Warszawa 1972, s. 151). Zgodnie z treścią art. 49 § 1 k.k.w. sąd może od-
roczyć ściągnięcie grzywny albo rozłożyć ją na raty, na czas nie przekra-
czający roku „...jeżeli natychmiastowe jej wykonanie pociągnęłoby dla ska-
zanego lub jego rodziny zbyt ciężkie skutki”. Przepis ten znajduje się w
rozdziale VIII Kodeksu karnego wykonawczego dotyczącym kary grzywny,
na którą oskarżony został skazany przez sąd pierwszej lub drugiej instancji
orzekający w zakresie winy i kary. Natomiast art. 65 § 1 k.k.w. zamiesz-
czony został w rozdziale IX zatytułowanym „Kara ograniczenia wolności” i
reguluje on sytuację skazanego na karę ograniczenia wolności, który uchy-
la się od odbywania tej kary, w związku z czym sąd zamienia ją na zastęp-
czą karę grzywny. Niewątpliwie odrębne pojęcia „kara grzywny” i „zastęp-
cza kara grzywny”, użyte w tym samym akcie prawnym nie mają identycz-
nego znaczenia. Przeciwko utożsamianiu tych pojęć przemawia też argu-
ment, że brak jest w Kodeksie karnym wykonawczym przepisu określają-
cego, co należy rozumieć pod pojęciem grzywny, analogicznego do przepi-
su art. 242 § 3 k.k.w. znajdującego się w rozdziale XXI Kodeksu karnego
wykonawczego zatytułowanym „Objaśnienie wyrażeń ustawowych”, z któ-
rego wynika, że jeżeli kodeks używa w znaczeniu ogólnym określenia „kara
pozbawienia wolności”, należy przez to rozumieć również zastępczą karę
pozbawienia wolności, karę aresztu wojskowego, zasadniczą lub zastępczą
karę aresztu, karę porządkową oraz środek przymusu skutkujący pozba-
wienie wolności, chyba że ustawa stanowi inaczej.
5
Przedstawiony przepis został wprowadzony do Kodeksu karnego wy-
konawczego ustawą z dnia 24 lipca 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks karny
wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 142, poz. 1380), i
gdyby ustawodawca widział potrzebę odpowiedniego zrównania kary
grzywny z zastępczą karą grzywny, nic nie stało na przeszkodzie uchwale-
niu analogicznego rozwiązania, jak zawarte w art. 242 § 3 k.k.w., dotyczą-
cego zastępczej kary grzywny.
Zaprezentowane argumenty natury językowej i systemowej, wskazu-
jące na różne znaczenie pojęć „kara grzywny” i „zastępcza kara grzywny”,
jak już wspomniano, znajdują wsparcie w piśmiennictwie, gdzie wyrażono
pogląd, że „do wykonania zastępczej kary grzywny nie mają zastosowania
przepisy dotyczące zastępczych form jej wykonania (art. 45 – 51), ich sto-
sowanie wyłącza bowiem przepis szczególny, którym jest art. 65 § 3.
Przewiduje on, że jeżeli skazany, mimo możliwości uiszczenia zastępczej
kary grzywny, nie uiści jej w terminie, a zostanie stwierdzone, iż nie można
jej ściągnąć w drodze egzekucji, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary
pozbawienia wolności. Jeden dzień zastępczej kary pozbawienia wolności
jest równoważny dwóm dniom ograniczenia wolności” (Z. Hołda, K. Postul-
ski, op. cit. s. 297).
Podsumowując, dotychczasowe rozważania wskazują na brak możli-
wości stosowania wprost przepisów zawartych w rozdziale VIII Kodeksu
karnego wykonawczego dotyczących grzywny do zastępczej kary grzywny
orzeczonej na skutek uchylenia się skazanego od odbywania kary ograni-
czenia wolności. Przepisy tego kodeksu nie zawierają zatem bezpośred-
nich regulacji dotyczących terminu uiszczenia, odroczenia wykonania lub
rozłożenia na raty zastępczej kary grzywny orzeczonej w trybie przewidzia-
nym w art. 65 k.k.w.
Brak jakichkolwiek unormowań w tym zakresie stawia na porządku
dziennym kwestię istnienia luk prawnych i ich wypełniania za pomocą ana-
6
logii, czyli metody usuwania luk w ustawie za pomocą analogii legis, w toku
której lukę wypełnia się za pomocą istniejącego przepisu podobnego, bądź
analogii iuris, gdy lukę wypełnia się na podstawie całokształtu obowiązują-
cych norm.
Powszechnie przyjmuje się dopuszczalność analogii legis w procesie
wykładni przepisów Kodeksu karnego wykonawczego (z wyjątkiem analogii
legis na niekorzyść skazanego).
Luką w prawie jest taki brak regulacji, co do którego można racjonal-
nie twierdzić, że nie jest przez ustawodawcę zamierzony (luka realna –
rzeczywista). Nie stanowi luki realnej, luka pozorna – ocenna, wynikająca z
subiektywnego poglądu, iż dana materia powinna być prawnie uregulowa-
na, a nie jest, co należy oceniać jedynie jako niezgodność czyjegoś ideału
prawnego z prawem obowiązującym. Założenia racjonalnego ustawodawcy
nakazują uznać nie tylko, że nie mówi on niczego bez potrzeby, lecz także
respektować to, czego ustawodawca nie powiedział. To ostatnie stwierdze-
nie jest zresztą ujmowane w tradycyjnej regule lege non distinguente nec
nostrum est distinguere (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25
maja 2001 r., WA 15/01, OSNKW 2001, z. 9-10, poz. 81).
Ocena, czy mamy do czynienia z kwestią prawnie obojętną, czy z lu-
ką w prawie powinna być ściśle związana z celami, jakie postawił sobie
ustawodawca. Dlatego niezbędne staje się odwołanie do funkcjonalnej me-
tody wykładni prawa. Celem regulacji prawnej zawartej w art. 65 k.k.w. jest
zapewnienie wykonania wobec skazanego uchylającego się od odbywania
kary ograniczenia wolności zastępczej kary grzywny, a w drugiej kolejności
zastępczej kary pozbawienia wolności. Przykładowo, niewątpliwie istnieje
realna luka prawna dotycząca wykonania zastępczej kary grzywny orze-
czonej w trybie art. 65 § 1 k.k.w., w postaci braku regulacji odnoszącej się
do terminu jej uiszczenia. W opisanej sytuacji konieczne jest wypełnienie
wspomnianej luki na drodze analogii legis, przez stosowanie przepisu po-
7
dobnego, to jest art. 44 § 1 k.k.w., określającego, że skazanego na grzyw-
nę sąd wzywa do jej uiszczenia w terminie 30 dni.
Natomiast wykonaniu zastępczej kary grzywny nie stoi na przeszko-
dzie brak możliwości jej odroczenia lub rozłożenia na raty (luka pozorna).
Wręcz odwrotnie, ustawodawca świadomie zaniechał takich unormowań,
aby zracjonalizować proces wykonywania zastępczej kary grzywny. Zasa-
dą bowiem jest, że skazany powinien odbyć karę, którą mu wymierzono,
jako odpłatę za popełnione przestępstwo. Uporczywe uchylanie się od od-
bycia kary ograniczenia wolności nie może być dla skazanego „opłacalne”.
W judykaturze wyrażono pogląd, że uchylanie się od kary ograniczenia
wolności, skutkujące zamianą jej na karę zastępczą, oznacza tylko takie
zachowanie się skazanego, które jest wyrazem jego negatywnego stosun-
ku do tej kary, czy nałożonych w związku z nią obowiązków lub dozoru, a
więc wynika z jego złej woli, a nie z przyczyn innych, obiektywnych lub na-
wet przez niego zawinionych (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20
maja 1979 r., VI KZP 6/79, OSNKW 1979, z. 9, poz. 89). Podobnie w pi-
śmiennictwie stwierdzono, że uchylanie się od odbywania kary ogranicze-
nia wolności zachodzi wówczas, gdy skazany świadom ciążących na nim
obowiązków składających się na treść określonej postaci kary oraz grożą-
cych mu konsekwencji prawnych na wypadek ich niewykonania, i mając ku
temu obiektywnie istniejące możliwości, z przyczyn od siebie tylko zależ-
nych, wzbrania się przed wykonaniem w całości lub części któregokolwiek
z nich w czasie, miejscu i zakresie wynikającym z obowiązujących przepi-
sów oraz wskazanym przez właściwy organ wykonawczy (por. S. Zimoch:
O uchylaniu się od odbywania kary ograniczenia wolności oraz o rodzajach
i granicach kar zastępczych, NP 1977, nr 2, s. 207).
Wykonanie kary ograniczenia wolności ma na celu wzbudzenie w
skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych postaw, w
szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania
8
porządku prawnego (art. 53 § 1 k.k.w.). Pomimo uchylania się od odbywa-
nia kary ograniczenia wolności skutkującego orzeczenie zastępczej kary
grzywny, jeżeli skazany jej nie uiści, można orzec zastępczą karę pozba-
wienia wolności tylko w razie ustalenia, że miał możliwość uiszczenia za-
stępczej kary grzywny, a nie uiścił w terminie oraz stwierdzono, że nie
można jej ściągnąć w drodze egzekucji (art. 65 § 3 k.k.w.). Sąd może
wstrzymać wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wypadku,
gdy skazany podejmie nakazaną pracę i podda się rygorom z nią związa-
nym; wstrzymanie następuje do czasu wykonania orzeczonej kary ograni-
czenia wolności (art. 65 § 5 k.k.w.). W końcu, skazany może zwolnić się od
odbycia zastępczej kary pozbawienia wolności orzeczonej na podstawie
art. 65 § 3 k.k.w., przez złożenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do
uiszczenia z tytułu zastępczej kary grzywny, orzeczonej uprzednio na pod-
stawie art. 65 § 1 k.k.w. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 paź-
dziernika 1978 r., VII KZP 31/78, OSNKW 1978, z. 12, poz. 139).
Przedstawiony wyżej, bardzo szeroki wachlarz możliwości wykonania
kary ograniczenia wolności, ustawodawca uznał za wystarczający. Skaza-
ny, który z premedytacją uchyla się od odbycia prawomocnie orzeczonej
kary, nie powinien mieć możliwości dalszego jej odwlekania, przez odro-
czenie ściągnięcia zastępczej kary grzywny albo rozłożenia jej na raty. Luki
w prawie nie można domniemywać i w omawianym tu zakresie z pewno-
ścią nie występuje. Wykładnia prawa musi opierać się na założeniu racjo-
nalnego i prawidłowego działania ustawodawcy.
Biorąc powyższe rozważania pod uwagę, Sąd Najwyższy uchwalił, że
przepis art. 49 § 1 k.k.w. nie ma zastosowania do zastępczej kary grzywny
orzeczonej na podstawie art. 65 § 1 k.k.w.