Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 340/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. J. i D. J.
przeciwko Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo – Kredytowej (...) w G.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 stycznia 2009 r., sygn. akt I ACa (…),
I. uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo M. J. (pkt 1),
oddalającej apelację pozwanej (pkt 2) i orzekającej o kosztach postępowania
apelacyjnego w stosunku do powódki (pkt 5) i w tym zakresie przekazuje
2
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego,
II. odrzuca skargę kasacyjną w części dotyczącej orzeczenia o kosztach
postępowania apelacyjnego w stosunku do D. J. (pkt 4).
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 1 lutego 2008 r. Sąd Okręgowy w G. – uwzględniając w
całości powództwo M. J. – zasądził od pozwanej na rzecz Diecezjalnego Domu
Samotnej Matki w M. przy Parafii (…) po 50 000 zł tytułem odpowiedniej sumy
pieniężnej za naruszenie dobra osobistego, oddalił powództwo D. J., umorzył
postępowanie – na skutek cofnięcia powództwa – co do żądania zasądzenia od
pozwanej na rzecz powodów po 20 000 zł zadośćuczynienia i orzekł o kosztach
procesu.
Sąd ustalił, że dnia 10 listopada 1999 r. M. J. zawarła z pozwaną – będąc
kierownikiem jej oddziału – umowę pożyczki w wysokości 18 000 zł. Poręczycielami
pożyczki byli M. B. i H. K. D. J. zawał natomiast z pozwanym umowę pożyczki w
wysokości 17 500 zł dnia 29 listopada 1999 r. Poręczycielami jemu udzielonej
pożyczki byli S. J. i E. R.. M. J. i D. J. byli członkami Spółdzielczej Kasy
Oszczędnościowo-Kredytowej (SKOK) im. (…) (poprzednika SKOK „R.(…)”) –
odpowiednio – od dnia 14 stycznia 1998 r. i 15 stycznia 1997 r.
W dniu 14 lutego 2003 r. w „K.(...)”, będącym dodatkiem do „N.(…)” ukazał
się artykuł „R.(…) dla R.(…)”, w którym pisano o szybkim rozwoju SKOK „R.(…)”,
preferencyjnym przyznawaniu pożyczek i prowadzonej przez pozwaną działalności
charytatywnej. Protestując przeciwko zawartym w artykule nieprawdziwym
informacjom, powodowie w piśmie skierowanym do redaktora naczelnego „N.(…)”
napisali m.in., że SKOK „R.(...)” skupia osoby sympatyzujące z środowiskiem Unii
Europejskiej, a prezes pozwanego L. S. utrzymuje bliskie stosunki z posłami (…) i
dopuścił się defraudacji środków przeznaczonych na Stowarzyszenie R.)…).
Dnia 31 lipca 2003 r. Rada Nadzorcza SKOK „R.(...)” podjęła uchwałę o
pozbawieniu powodów członkostwa w SKOK z powodu naruszenia dobrego imienia
3
SKOK przez podanie w piśmie do redaktora naczelnego „N.(…)” nieprawdziwych
informacji. Powodowie w piśmie z dnia 22 września 2003 r. zakwestionowali
merytoryczną zasadność uchwały i zarzucili jej sprzeczność z prawem i statutem
SKOK „R.(...)”. Dnia 2 stycznia 2004 r. pozwana powiadomiła powodów o
wypowiedzeniu umów pożyczki w związku z ustaniem członkostwa w SKOK i
wezwała ich do spłaty całej pożyczki w terminie 30 dni, liczonym od dnia
doręczenia pisma.
Dnia 22 stycznia 2004 r. powodowie wnieśli do Sądu Okręgowego w G.
powództwo o ustalenie, że są członkami SKOK „R.(...)”. Na konto pozwanej
przekazywali także – mimo wypowiedzenia umowy pożyczki – należne raty z tytułu
spłaty pożyczki. W kwietniu 2004 r. powodowie – po uzyskaniu informacji, że raty
pożyczki nie są przeznaczane na spłatę pożyczki, ale księgowane na tzw. koncie
technicznym i zaliczane na poczet odsetek karnych – przestali jednak spłacać
pożyczki.
W związku z niedotrzymaniem przez powodów trzydziestodniowego terminu
spłaty pożyczki działająca w imieniu pozwanej Kancelaria Prawna H.(…) sp. kom.
wniosła dnia 3 marca 2004 r. pozew o zapłatę do Sądu Rejonowego w G. Dnia 28
kwietnia 2004 r. powódka i poręczyciele otrzymali wydany w postępowaniu
nakazowym nakaz zapłaty nakazujący im zapłacić niespłaconą pożyczkę z
odsetkami. Postępowanie sądowe ostatecznie zakończyło się postanowieniem z
dnia 5 października 2004 r., umarzającym postępowanie w sprawie na skutek
cofnięcia powództwa. Również postępowanie sądowe przeciwko powodowi – po
wydaniu nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym i wniesieniu sprzeciwu –
zakończyło się umorzeniem postępowania.
Z chwilą przekazania przez pozwaną sprawy wymienionej Kancelarii Prawnej
w Biurze Informacji Kredytowej SA została ujawniona dotycząca M. J. informacji o
windykacji niespłaconej pożyczki. W marcu 2004 r. powódka złożyła w Banku (…)
SA wniosek o udzielenie kredytu konsolidacyjnego w celu spłaty pożyczki
zaciągniętej u pozwanej. Bank odmówił jej jednak udzielenia kredytu z powodu
niesolidnego regulowania wcześniej zaciągniętych zobowiązań. Dnia 20 stycznia
2005 r. Sąd Okręgowy uchylił uchwałę Rady Nadzorczej SKOK „R.(...)” o
4
pozbawieniu powodów członkostwa w SKOK i uznał wypowiedzeniu umów
pożyczki za bezskuteczne.
Sąd Okręgowy uwzględnił w całości powództwo M. J.. Uznał, że doszło do
naruszenia dóbr osobistych powódki. Ujawnienie przez Biuro Informacji Kredytowej
SA informacji o windykacji pożyczki spowodowało bowiem, że utraciła ona
wiarygodność i – w konsekwencji – możliwość uzyskania kredytu, który w części
zamierzała przeznaczyć na spłatę pożyczki. Zdaniem Sądu zasądzona suma
pieniężna spełnia funkcję represyjną i jest adekwatna do możliwości finansowych
pozwanej. Nie ma natomiast podstaw do uwzględnienia powództwa D. J., ponieważ
powód nie wykazał, aby pozwana naruszyła jego dobra osobiste i wyrządziła mu
szkodę.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła pozwana w części uwzględniającej
powództwo i w zakresie orzeczenia o kosztach procesu oraz powód w części
oddalającej powództwo. Zaskarżonym wyrokiem Sąd odwoławczy zmienił wyrok
Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że zasądzone od pozwanej na rzecz
Diecezjalnego Domu Pomocy Społecznej Samotnej Matki w M. kwoty po 50 000 zł
obniżył do kwot po 25 000 zł, oddalił powództwo w pozostałej części, oddalił
apelację pozwanej w pozostałym zakresie i w całości apelację powoda, nie obciążył
powoda kosztami postępowania apelacyjnego i zniósł wzajemnie koszty
postępowania apelacyjnego powódki i pozwanej.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego – wbrew zarzutowi pozwanej – Sąd pierwszej
instancji prawidłowo ustalił podstawę faktyczną rozstrzygnięcia. Przyjmując ją za
własną, Sąd oddalił zawarte w apelacji pozwanej wnioski dowodowe dotyczące
okoliczności zamieszczenia przez Biuro Informacji Kredytowej SA informacji o
windykacji udzielonej powódce pożyczki. Przebieg postępowania sądowego
świadczy bowiem o tym, że pozwana mogła je przedstawić przed Sądem pierwszej
instancji.
Sąd drugiej instancji wskazał wprost – w przeciwieństwie do Sądu
Okręgowego – że podstawę prawną uwzględnienia roszczenia powódki stanowi
art. 448 w związku z art. 24 k.c. Podkreślił, że powódka dochodziła tego roszczenia
w związku z naruszeniem jej dobra osobistego w postaci dobrego imienia. Do
5
naruszenia wymienionego dobra osobistego powódki doszło na skutek przekazania
przez pozwaną Biuru Informacji Kredytowej SA nierzetelnej informacji dotyczącej
niepłacenia przez powódkę rat z tytułu pożyczki. Biuro Informacji Kredytowej SA
ujawniło wspomnianą informację dnia 6 lutego 2004 r., mimo że powódka do
kwietnia 2004 r. włącznie płaciła raty pożyczki. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
pozwana nie obaliła domniemania bezprawności działania. Przekazanie informacji
Biuru Informacji Kredytowej SA – wbrew zarzutowi apelującej – nastąpiło bowiem z
naruszeniem zasad określonych w art. 7 ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o
udostępnianiu informacji gospodarczej (Dz. U. Nr 50, poz. 424, dalej: „u.u.i.g.”).
Naruszony został bowiem warunek dotyczący wymagalności świadczenia i
wezwania do zapłaty z ostrzeżeniem przekazania danych do Biura Informacji
Kredytowej SA. Nie budzi też wątpliwości wina pozwanej.
Sąd Apelacyjny podzielił natomiast zarzut apelującej, że zasądzona suma
pieniężna nie jest odpowiednia w rozumieniu art. 448 k.c. Zdaniem Sądu za jej
obniżeniem przemawiają rozmiar i intensywność krzywdy wyrządzonej powódce
oraz czas trwania naruszenia. Podkreślając, że powódka od maja 2004 r. nie
spłaca rat pożyczki, co uzasadniałoby przekazanie odpowiedniej informacji Biuru
Informacji Kredytowej SA, oraz toczący się proces o zwrot pożyczki, Sąd
Apelacyjny uznał, że odpowiednią sumą pieniężną będzie łączna kwota 50 000 zł.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik pozwanej
zarzucił naruszenie art. 448 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie, art. 448
w związku z art. 355 k.c. przez jego błędną wykładnię, art. 7 u.u.i.g. przez jego
niewłaściwe zastosowanie, art. 105 ust. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. –
Prawo bankowe, w brzmieniu obowiązującym w dnia 12 sierpnia 2002 r., przez jego
niewłaściwe zastosowanie oraz art. 381 i art. 102 w związku z art. 98 § 1 k.p.c.
Powołując się na te podstawy, wniósł o uchylenia wyroku w zaskarżonej części i
oddalenie powództwa w stosunku do powódki w całości bądź o uchylenia tego
wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesiony przez skarżącego zarzut naruszenia przez błędną wykładnię
art. 448 w związku z art. 355 k.c. sprowadza się istocie do kwestii, czy przesłankę
6
roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny
stanowi wina sprawcy naruszenia dobra osobistego w każdej postaci, czy też tylko
wina kwalifikowania, tj. wina umyślna albo rażące niedbalstwo. Naruszenia art. 448
k.c. przez niewłaściwe jego zastosowanie skarżący dopatrzył się natomiast w
zasądzeniu sum pieniężnych na cele społeczne w wysokości nieodpowiadającej –
w rozumieniu tego przepisu – odpowiedniej sumie pieniężnej na wskazany cel
społeczny.
Na tle wykładni art. 448 k.c. w zakresie omawianej przesłanki
odpowiedzialności doszło do rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W
wyrokach z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CK 115/03 („Izba Cywilna” 2004 r., nr 11, s.
42) i z dnia 28 września 2005 r., I CK 256/05 (niepubl.) Sąd Najwyższy przyjął, że
przesłanką zastosowania art. 448 k.c. jest zawinione działanie sprawcy naruszenia
cudzego dobra osobistego, oraz że wchodzić w grę mogą zarówno wina umyślana,
jak i nieumyślna. Na odmiennym stanowisku stanął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
17 marca 2006 r., I CSK 81/05. Podkreślił odmienność funkcji obu roszczeń
przewidzianych w art. 448 k.c. Przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego na
podstawie art. 448 k.c. spełnia funkcję kompensacyjną, natomiast zasądzenie
odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny ma charakter represyjny oraz
prewencyjno-wychowaczy. Ponieważ trudno mówić o zastosowaniu funkcji
prewencyjno-wychowaczej w wypadku nieumyślnego działania sprawy nie można –
jak stwierdził – podzielić wyrażonego w wyroku z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CK
115/03, zapatrywania o identyczności przesłanek obu roszczeń; o ile bowiem
przesłanką roszczenia o zadośćuczynienie jest każda postać winy, nawet culpa
levissima, o tyle przesłanką roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej
na cel społeczny jest wina kwalifikowana sprawcy naruszenia dobra osobistego,
tj. wina umyślna (dolus) oraz rażące niedbalstwo (culpa lata).
Nawiązując do wyroku z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CK 115/03, skarżący
zarzucił wydanie zaskarżonego wyroku z naruszeniem przyjętej w tym orzeczeniu
wykładni art. 448 k.c. dotyczącej wspomnianej przesłanki odpowiedzialności. Uszło
jednak uwagi skarżącego, że wskazana wyżej rozbieżność w orzecznictwie była
przedmiotem rozważań w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 9 września 2008 r., III CZP 31/08 (OSNC 2009, nr 3, poz. 31). Aprobując
7
argumentację przemawiająca za przyjęciem, że roszczenia przewidziane w art. 448
k.c. mogą być podniesione wyłącznie w wypadku zawinionego naruszenia dobra
osobistego, Sąd Najwyższy w przytoczonej uchwale nie podzielił zapatrywania, iż
roszczenie o zasądzenie sumy pieniężnej na cel społeczny wymaga winy
kwalifikowanej. Podkreślił, że wyrażając ten odosobniony pogląd Sąd Najwyższy
odwołał się do uchwały pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 8 grudnia 1973 r., III
CZP 37/73 (OSNC 1974, nr 9, poz. 145), tymczasem uchwała ta ma w tym
względzie jedynie walor historyczny, w czasie jej podjęcia bowiem art. 448 k.c. miał
inne brzmienie i była w nim mowa o winie umyślnej. Obecnie, wobec braku w treści
tego przepisu jakiejkolwiek wzmianki o winie, nie można uzależniać przyznania
jednego z przewidzianych w nim świadczeń od winy kwalifikowanej sprawcy, gdyż
byłoby to sprzeczne z uznawaną w prawie cywilnym zasadą, że związanie
odpowiedzialności jedynie z określonym stopniem winy wymaga regulacji
ustawowej. Konkludując, Sąd Najwyższy w przytoczonej uchwale uznał, że trzeba
przyjąć, iż przesłanką obu przewidzianych w art. 448 k.c. roszczeń jest każda
postać winy sprawcy naruszenia dobra osobistego, nawet culpa levissima.
Rozważając funkcję roszczeń określonych w art. 448 k.c., Sąd Najwyższy w
uchwale III CZP 31/08 zauważył, że jest w tym przepisie mowa o środkach
„potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia”. To oznacza, że zarówno
zadośćuczynienie, jak i odpowiednia suma pieniężna na cel społeczny zostały
zaliczone przez ustawodawcę do środków potrzebnych do usunięcia skutków
naruszenia dobra osobistego. Taki cel jest natomiast właściwy funkcji
kompensacyjnej, która sprowadza się do wyrównania uszczerbku na dobrach
chronionych i przywrócenia dzięki temu ich poprzedniego stanu. Sąd Najwyższy
podkreślił, że spotykane w orzecznictwie przypisanie roszczeniom przewidzianym w
art. 448 k.c. zróżnicowanych funkcji i uznanie sumy pieniężnej zasądzanej na cel
społeczny za swoistą karę cywilną stanowi niewątpliwie reminiscencję pierwotnego
brzmienia przepisu, w którym była mowa o winie umyślnej. Po wyeliminowaniu z
art. 448 wzmianki o winie, przesłanki obu roszczeń są tożsame, brak zatem
przekonujących argumentów, które mogłyby przemawiać za represyjnym
charakterem roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na cel
społeczny. W konsekwencji wysokość zasądzanego świadczenia na podstawie
8
art. 448 k.c. powinna być tak ustalona, aby uwzględnione roszczenie zachowało
cechy instrumentu kompensacyjnego.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę kasacyjna
podziela stanowisko wyrażone w uchwale III CZP 31/08. To oznacza, że zarzut
naruszenia art. 448 k.c. przez błędną jego wykładnię, dotyczącą omówionej
przesłanki odpowiedzialności, jest nieuzasadniony.
Do przypisania odpowiedzialności na podstawie art. 448 k.c. wystarczy
zawinione działanie sprawcy naruszenia dobra osobistego, postać winy nie ma
znaczenia. Nie oznacza to jednak, że rodzaj winy w ogóle jest bez znaczenia,
wpływa on bowiem na wysokość zasądzanych na podstawie w art. 448 k.c.
świadczeń pieniężnych. Tymczasem w sprawie brak jednoznacznych ustaleń co do
postaci winy. Ponadto jednym z kryteriów ustalenia wysokości zasądzonych sum
pieniężnych na cele społeczne była – jak wynika z uzasadnienia zaskarżonego
wyroku – ich funkcja represyjna i prewencyjno-wychowawcza. W tej sytuacji nie
można odeprzeć zarzuty skarżącego, że zasądzone świadczenia nie odpowiadają –
w rozumieniu art. 448 k.c. – odpowiedniej sumie pieniężnej na wskazany cel
społeczny.
Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że naruszenie dobrego imienia
powódki spowodowało ujawnienie przez Biuro Informacji Kredytowej SA informacji
o windykacji pożyczki na skutek przekazania przez pozwaną temu Biuru z
naruszeniem prawa zawiadomienia, że powódka nie spłaca udzielonej jej pożyczki.
Wymienione Biuro Informacji Kredytowej zostało powołane na podstawie art. 105
ust. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z
2002 r., Nr 72, poz. 665 ze zm.; dalej: „Prawo bankowe”). Przytoczony przepis
przewiduje bowiem możliwość tworzenia przez banki instytucji do zbierania i
udostępniania bankom oraz innym instytucjom ustawowo upoważnionym do
udzielania kredytów informacji o wierzytelnościach oraz obrotach i stanach
rachunków bankowych w zakresie, w jakim te są potrzebne w związku z
udzielaniem kredytów i pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń.
Tymczasem Sąd Apelacyjny za podstawę oceny bezprawności działania pozwanej
przyjął – bez wskazania przyczyn – art. 7 przytoczonej ustawy o udostępnianiu
9
informacji gospodarczej, regulujący warunki przekazania informacji gospodarczej o
zobowiązaniu albo zobowiązaniach konsumenta biuru informacji gospodarczej. W
tej sytuacji nie można także odeprzeć zarzutu skarżącej, że zaskarżony wyrok
został wydany z naruszeniem art. 7 u.u.i.g. i art. 105 ust. 4 Prawa bankowego,
polegającym na oparciu oceny bezprawności naruszenia dobra osobistego powódki
na niewłaściwym przepisie prawa.
Celem art. 381 k.p.c. jest dążenie do koncentracji dowodów i zachęcanie
stron do przedstawienia całego materiału procesowego przed sądem pierwszej
instancji oraz przyspieszenia postępowania odwoławczego. Jednakże względy te
muszą być zestawione – jak trafnie podkreśla się w piśmiennictwie – z zasadą
procesu sprawiedliwego i opartego na wszechstronnym wyjaśnieniu okoliczności
sprawy. Dopuszczając możliwość pominięcia przez sąd drugiej instancji nowych
faktów i dowodów, przepis art. 381 k.p.c. przyjmuje jako zasadę, że nowe fakty i
dowody są dopuszczalne, a tylko wyjątkowo mogą być pominięte. W orzecznictwie
wskazuje się, że art. 381 k.p.c. pozostawia ocenę możliwości oraz celowości
dopuszczenia nowych faktów oraz dowodów sądowi drugiej instancji, który
powinien kierować się okolicznościami konkretnej sprawy (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 20 maja 2003 r., I PK 415/02, OSNP 2004, nr 16, poz. 276).
Omawiany przepis nie może też stanowić przeszkody do wyjaśnienia okoliczności
koniecznych dla prawidłowego rozstrzygnięcia sporu, do czego zawsze powinien
dążyć sąd apelacyjny. Z względu na powyższe nie przekonują argumenty Sądu, że
art. 381 k.p.c. uzasadniał pominięcie zgłoszonego przez pozwaną w apelacji
wniosku o przeprowadzenie dowodu z dokumentów Biura Informacji Kredytowej SA
na okoliczności dotyczące ujawnienia informacji, że powódka nie spłaca udzielonej
jej pożyczki, zwłaszcza wobec wyrażonego przekonania, iż zasadność i
prawidłowość ujawnienia tych informacji ma kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy. Zarzut naruszenia art. 381 k.p.c. należało zatem uznać za uzasadniony.
Skarga kasacyjna w części dotyczącej orzeczenia o kosztach postępowania
apelacyjnego w stosunku do powoda D. J. podlegała odrzuceniu jako
niedopuszczalna. Od zamieszczonego w wyroku postanowienia o kosztach procesu
nie przysługuje bowiem skarga kasacyjna (art. 3981
k.p.c.) (por. postanowienie
10
Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 1996 r., I CZ 30/96, OSNC 1997, nr 3, poz.
34).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 i 3986
§ 2 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
i 391 § 1
k.p.c.).