Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 199/09
POSTANOWIENIE
Dnia 12 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta K.
przy uczestnictwie A. B., K. B., M. L., F. T., A. J., A. S., J. B., G. M., O. B.-K., A. S. oraz
nieznanych z miejsca pobytu M. S., N. S., L. L., I. L., H. N., D. D.-S., H. S., R. S., M. S.,
P. G. – reprezentowanych przez kuratora w osobie adwokata A. K.,
o nabycie udziału we współwłasności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej uczestników A. B., K. B., F. T., A. J., A. S., J. B., G. M., O. B.-K.
skargi kasacyjnej uczestnika A. S. oraz skargi kasacyjnej uczestników M. S., N. S., L. L.,
H. N., D. D.-S., H. S., R. S., M. S., P. G. i I. L.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 3 czerwca 2008 r., sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w K.
celem ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w K. zmienił postanowienie Sądu
Rejonowego w K. z dnia 21 grudnia 2007 r. w ten sposób, że stwierdził, że Skarb
2
Państwa nabył z dniem 2 stycznia 1985 r. udział 133980/184800 we współwłasności
nieruchomości stanowiącej działkę nr 351 obręb 13 jednostki ewidencyjnej K., położonej
przy ul. L., zabudowanej budynkiem mieszkalnym, dla której Sąd Rejonowy w K.
prowadzi księgę wieczystą KR1P/(...)/1 w miejsce udziałów F. T., A. J., A. S., J. B., G.
M., O. B.-K., A. S., M. S., N. S., L. L., I. L., H. N., D. D.-S., H. S., R. S., M. S., P. G.
Orzeczenie to oparte zostało na następujących ustaleniach i wnioskach:
W księdze wieczystej wpisani są jako współwłaściciele opisanej nieruchomości H. N. w
36960/184800 częściach, Z. S. w 6468/184800 częściach, E. S. w 5544/184800
częściach, D. S. w 11088/184800 częściach, I. S. w 6468/184800 częściach, P. S. w
5544/184800 częściach, D. S. w 7260/184800 częściach, S. L. w 7260/184800
częściach, H. S. w 11220/184800 częściach, R. O. w 7260/184800 częściach, M. S. w
3960/184800 częściach, E. L. w 924/184800 częściach, P. G. w 924/184800 częściach,
A. S. w 23100/184800 częściach, K. B. i A. B. na prawach wspólności majątkowej
małżeńskiej w 6930/184800 częściach, M. L. w 6930/184800 częściach oraz Skarb
Państwa Prezydent Miasta K. w 36960/184800 częściach. Po zakończeniu drugiej wojny
światowej opisaną nieruchomość objął w zarząd Skarb Państwa, jako majątek
opuszczony. W dniu 27 grudnia 1948 r. I. S. złożył wniosek o przywrócenie posiadania
majątku położonego w K. przy ul. L. W uwzględnieniu jego wniosku, postanowieniem z
dnia 17 stycznia 1950 r., Sąd Grodzki w K. przywrócił mu posiadanie części tej
nieruchomości, zaś Sąd Okręgowy w K. nie uwzględnił odwołania Skarbu Państwa.
Mimo tego orzeczenia nieruchomość w dalszym ciągu pozostawała we władaniu Skarbu
Państwa, wobec braku zainteresowania nią właścicieli, w tym także I. S. Decyzją
Ministra Finansów z dnia 15 lipca 2004 r. stwierdzone zostało przejście na rzecz Skarbu
Państwa udziału w wysokości 1/5 we współwłasności nieruchomości, który należał do H.
H. Jego następcom prawnym Komisja Stanów Zjednoczonych do spraw Uregulowania
Roszczeń Zagranicznych przyznała odszkodowanie za ten udział, w wykonaniu Układu
między Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i Rządem Polskiej
Rzeczpospolitej Ludowej, podpisanego w dniu 16 lipca 1960 r. Umową sprzedaży z dnia
28 lutego 2005 r. małżonkowie A. i K. B. oraz M. L. kupili od E. S. udziały po
6930/184800. Administrowanie nieruchomością przez wnioskodawcę prowadzone było
za pośrednictwem jego jednostek organizacyjnych, obejmowało ono wykonywanie
remontów kamienicy, wynajmowanie lokali mieszkalnych osobom fizycznym, pobieranie
czynszów najmu oraz inne czynności. Prace remontowe dotyczyły naprawy dachu,
stropów, instalacji wodno-kanalizacyjnej i gazowej, urządzania i remontowania łazienek
3
oraz balkonów, zakładania rynien, wymiany okien, drzwi i podłóg. Wysokość
ponoszonych kosztów ustalano decyzjami Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej w
K. z 3 listopada 1966 r. i 20 czerwca 1968 r. Stanowiły one podstawę zabezpieczenia
hipotecznego wierzytelności przysługujących Skarbowi Państwa od współwłaścicieli
nieznanych z miejsca pobytu. Nieruchomość nie została przejęta w przymusowy zarząd
państwowy, brak wzmianki tego dotyczącej w podstawie wpisu do księgi wieczystej
hipoteki przymusowej, co dokonane zostało w oparciu o przepisy ustawy z dnia 22
kwietnia 1959 r. o remontach i odbudowie oraz wykańczaniu budowy i nadbudowie
budynków. W piśmie z dnia 3 kwietnia 1996 r. skierowanym przez zarządzający
budynkiem AZM „P.(...)” do A. F. i z dnia 3 lipca 2001 r. do Zarządu Budynków
Komunalnych, a także w skierowaniach administracyjnych z 17 listopada 1999 r. i z 14
kwietnia 2000 r. Prezydenta Miasta K. zawarta została informacja, że budynek stanowi
własność osób fizycznych nieznanych z miejsca pobytu. W załączniku do zarządzenia nr
1201/2004 z dnia 14 lipca 2004 r. Prezydenta Miasta K. w sprawie zasad
gospodarowania lokalami mieszkalnymi w budynkach stanowiących własność osób
nieznanych z miejsca pobytu ujęta została opisana nieruchomość. Sąd Okręgowy uznał,
że Skarb Państwa od 1950 r. władał nieruchomością na podstawie faktycznego jej
zawładnięcia, jak każdy inny podmiot prawa cywilnego i był jej posiadaczem samoistnym
w złej wierze od dnia złożenia przez I. S. wniosku o przywrócenie posiadania, wobec
nieobjęcia jej przez niego lub innych współwłaścicieli. Nie podzielił stanowiska Sądu
pierwszej instancji, że podejmowane przez jednostki organizacyjne wnioskodawcy
czynności wynikały ze sprawowanego zarządu. Umieszczenie nieruchomości w wykazie
stanowiącym załącznik do zarządzenia z dnia 14 lipca 2004 r. nie miało wpływu na
ocenę żądania, skoro dokonano tego po upływie terminu wymaganego do nabycia
własności, a nadto było czynnością organu samorządowego. W wystarczającym stopniu
działania wnioskodawcy uzewnętrzniały jego wolę władania nieruchomością we
własnym imieniu i na jego rzecz. Odnosi się to do przeprowadzania remontów, których
zakres przekraczał ramy zwykłego zarządu, a nie zlecał ich wykonania żaden ze
współwłaścicieli oraz pobierania czynszów, które przekazywane były na rachunek
wnioskodawcy. Nie było podstaw do stosowania przepisów ustawy z dnia 30 stycznia
1959 r. prawo lokalowe, nie została wydana żadna decyzja oddająca nieruchomość w
zarząd państwowy. Nie stoi na przeszkodzie uznaniu wnioskodawcy jako samoistnego
posiadacza fakt nazywania siebie zarządcą, skoro podejmowane działania były w istocie
właścicielskimi. Niezależnie od tego zwrotu „zarząd” używano także dla określenia
4
czynności administrowania. Nie ma znaczenia dla określenia charakteru władania
nieruchomością fakt administrowania nią przez jednostkę organizacyjną, która
administrowała także budynkami oddanymi w zarząd państwowy. Istotne znaczenie
miało również to, że Skarb Państwa współwłaścicielem udziału w 1/5 części był od 17
kwietnia 1968 r., wobec nabycia go na podstawie ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o
dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu
o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych, co stwierdzone było
opisaną decyzją Ministra Finansów. Żądanie spełniało przesłanki z art. 172 § 2 k.c. w
brzmieniu sprzed zmiany, która weszła w życie z dniem 1 października 1990 r. przy
uwzględnieniu art. XLI § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. przepisy wprowadzające
kodeks cywilny, skoro samoistne posiadanie liczyć należy od 17 stycznia 1950 r.
Domniemanie samoistnego posiadania nie zostało obalone.
Kurator ustanowiony dla nieznanych z miejsca pobytu uczestników M. S., N. S.,
L. L., I. L., H. N., D. D.-S., H. S., R. S., M. S. i P. G. oparł skargę kasacyjną na
podstawie objętej art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., zarzucając naruszenie prawa materialnego
przez niewłaściwe zastosowanie art. 172 § 1 i 2 w związku z art. 336 k.c. i
zakwalifikowanie działań Skarbu Państwa, polegających na władaniu nieruchomością,
zarządzie oraz dokonywaniu remontów za przekraczające jego uprawnienia wynikające
z przysługującego mu udziału we współwłasności nieruchomości, skoro był uprawniony
do posiadania całej rzeczy oraz zarządu. Wniósł o dokonanie zmiany postanowienia
przez oddalenie wniosku, względnie uchylenia go i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania.
Uczestnicy A. B., K. B., F. T., A. J., A. S., J. B., G. M. i O. B.-K. w powołaniu na
obie podstawy z art. 3983
§ 1 k.p.c. zarzucili w skardze kasacyjnej naruszenie art. 379
pkt 5 w związku z art. 143 i art. 144 § 1 k.p.c. oraz art. 13 § 2 k.p.c. przez ustanowienie
kuratora dla osób nieznanych z miejsca pobytu, chociaż dokumenty wskazują na to, że
one nie żyją. Niewłaściwe zastosowanie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 13 §
2 k.p.c. polega na niewskazaniu przyczyn nabycia wszystkich udziałów A. S. oraz
podstaw ustalenia wielkości udziałów w nieruchomości, zaś art. 321 w związku z art.
391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. na stwierdzeniu nabycia wszystkich udziałów A. S., chociaż
wniosek obejmował jedynie udział w rozmiarze 23100/184800. Naruszenie prawa
materialnego dotyczy art. 336 i art. 172 § 1 i 2 k.c. przez uznanie za przejaw posiadania
samoistnego działań Skarbu Państwa, które w istocie stanowiły realizację obowiązków
związanych z publiczną gospodarką lokalami i wykonywaniem władztwa
5
publicznoprawnego, jak też, że pozostawał on przez wymagany okres samoistnym
posiadaczem całej nieruchomości, podczas gdy wykonywał względem niej swoje
obowiązki jako przedstawiciel władzy państwowej. Wnieśli o uchylenie postanowień
Sądów obu instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Uczestnik A. S. powołał się w skardze kasacyjnej na obie objęte art. 398 3
§ 1
k.p.c. podstawy, zarzucając naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art.
336 k.c. polegającą na dowolnym przyjęciu samoistności posiadania od 1950 r., chociaż
nie było żadnego przejawu wskazującego na manifestowanie woli bycia posiadaczem, a
typ władztwa polegający między innymi na ustanowieniu na swoją rzecz hipoteki
eliminował możliwość przyjęcia posiadania prowadzącego do zasiedzenia w rozumieniu
art. 172 § 2 k.c. Naruszenie prawa procesowego wiąże się z art. 213 w związku z art.
228 k.p.c. przez uznanie, że ograniczenia prawa własności wprowadzone w okresie do
1990 r. w istocie nie istniały, a także art. 379 pkt 5 w związku z art. 143 i art. 144 § 1
oraz art. 13 § 2 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., art.
321 w związku z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., podając co do tych zarzutów
argumentację zbliżoną do powołanej przez wcześniej wskazanych uczestników. Wniósł
o uchylenie postanowień Sądów obu instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Skarb Państwa domagał się oddalenia skarg kasacyjnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymagają zarzuty podnoszone w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). W odniesieniu do najdalej
idącego, powołującego się na nieważność postępowania stwierdzić należy, że nie
doszło do pozbawienia uczestników postępowania możności obrony ich praw (art. 379
pkt 5 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Ustanowienia kuratora dla tych, których miejsce
pobytu nie było znane dokonał Sąd Rejonowy po przeprowadzeniu wnikliwego
dochodzenia, które nie przyniosło jednak zamierzonego rezultatu. Wbrew stanowisku
skarżących nie było podstaw ani nawet dużego prawdopodobieństwa do przyjęcia, że
osoby te nie żyją, zaś dla ustanowienia kuratora w oparciu o art.144 k.p.c. w związku z
art. 13 § 2 k.p.c. wystarczające było uprawdopodobnienie, że miejsce pobytu nie jest
znane. Sąd Okręgowy nie dopatrzył się naruszenia prawa (w tym zakresie działać
powinien z urzędu) i stanowisko to można podzielić.
Pozbawiony skuteczności jest zarzut dotyczący naruszenia art. 213 w związku z
art. 228 k.p.c., bo przepisy te odnoszą się do postępowania przed sądem pierwszej
6
instancji, skoro skarżący nie wskazuje na związek z postępowaniem odwoławczym, a
bezprzedmiotowo powołuje uregulowanie objęte art. 213 § 2 k.p.c. Ponadto fakty
powszechnie znane mogą w toku postępowania dowodowego stanowić podstawę
ustaleń faktycznych, a zatem nie podlegają kontroli kasacyjnej, wobec wyłączenia
przewidzianego art. 3983
§ 3 k.p.c. i związania Sądu Najwyższego ustaleniami
faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, stosownie do art. 39813
§ 2 k.p.c.
Rację mają skarżący, że doszło do naruszenia art. 328 § 2 w związku z art. 391 §
1 i art. 13 § 2 k.p.c., ponieważ uzasadnienie zaskarżonego postanowienia nie zawiera
motywów zezwalających na dokonanie kontroli, udziały których, spośród wpisanych w
księdze wieczystej współwłaścicieli nabyte zostały przez wnioskodawcę w drodze
zasiedzenia, co jednocześnie czyni niemożliwym stwierdzenie, czy doszło do
przekroczenia przedmiotu żądania o jakim mowa w zarzucie naruszenia art. 321 w
związku z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. Nie ma to jednak większego znaczenia w
obecnej sytuacji procesowej.
Uzasadnione były zarzuty naruszenia prawa materialnego przez nieprawidłową
wykładnię art. 172 § 1 i 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym do 30 września 1990 r. i art.
336 k.c., podniesione przez wszystkich skarżących. Zasiedzenie jest sposobem nabycia
własności nieruchomości w wyniku posiadania jej w określony sposób i przez wskazany
w ustawie okres. Wnioskodawcę obciążał obowiązek wykazania w pierwszej kolejności,
że był samoistnym posiadaczem nieruchomości. Trafnie powołał się na to, że władanie
przez niego nieruchomością po wydaniu postanowienia o przywróceniu posiadania I. S. i
nieobjęciu tego posiadania, nieruchomość utraciła charakter nieruchomości opuszczonej
w rozumieniu przepisów dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i
poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 ze zm.) i dalsze nią władanie wykonywane było
bez tytułu prawnego. Nie została wydana decyzja o powierzeniu nieruchomości w
zarząd w oparciu o przepisy ustawy z dnia 16 grudnia 1918 r. w przedmiocie
przymusowego zarządu państwowego (Dz. Pr.RP Nr 21, poz. 87 ze zm.),
rozporządzenia Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 9 czerwca 1959 r. w sprawie
przejmowania budynków w zarząd państwowy (Dz. U. Nr 38, poz. 237 ze zm.), czy też
rozporządzenia Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 5
października 1974 r. w sprawie przejmowania budynków niestanowiących własności
jednostek gospodarki uspołecznionej w zarząd terenowych organów administracji
państwowej lub jednostek gospodarczych (Dz. U. Nr 37, poz. 222). Wobec tego
7
władanie nieruchomością przez Skarb Państwa ocenić należało jako posiadanie.
Wyrażony został w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2007 r. III CZP
30/07, OSNC 2008/5/43 wiążący pogląd, że władanie cudzą nieruchomością przez
Skarb Państwa, uzyskane w ramach sprawowania władztwa publicznego, może być
posiadaniem samoistnym, prowadzącym do zasiedzenia. Nie ma zatem podstaw do
wyróżniania na gruncie art. 172 k.c. posiadania imperialnego i dominialnego (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2008 r. V CSK 269/08, niepubl.).
Uzyskane przez Skarb Państwa władanie może stanowić samoistne posiadanie w
rozumieniu art. 336 k.c., jeśli ma treść przewidzianą tym przepisem. Obejmuje ona
takie władztwo nad rzeczą, które związane jest z korzystaniem z niej z wyłączeniem
innych osób, pobieraniem pożytków i dochodów we własnym imieniu i dla siebie, jak
też swobodne dysponowanie nią. Rzeczywista wola posiadacza, która decyduje o
charakterze samego posiadania wynika z manifestowania na zewnątrz przejawów
władania rzeczą, które w ocenie osób trzecich stanowią przejaw właścicielskiego
zachowania. Istotne jest zatem postrzeganie posiadacza przez otoczenie jako
właściciela. Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego działania wnioskodawcy na takie
postępowanie nie wskazują. Administrowanie lokalami znajdującymi się w budynku
mieszkalnym wykonywane było przez jednostki organizacyjne, którym powierzono te
zadania zarówno w odniesieniu do budynków przejętych w zarząd, jak i tych
posiadanych bez tytułu prawnego. Wnioskodawca nie wykazał, że podejmowane przez
te jednostki działania, dotyczące nieruchomości będącej przedmiotem postępowania,
związane były z traktowaniem jej jak własnej, demonstrowaniem względem innych
decydowania o niej, jak właściciel. Nie ma podstaw do przyjęcia, że działania te
wyróżniały tę nieruchomość jako inaczej administrowaną. Niezależnie od tego z
jakiego źródła pochodziły środki przeznaczone na przeprowadzenie remontów, nawet
o znacznym zakresie (kapitalnych), nie ma podstaw do przyjęcia, że dokonywane były
we własnym imieniu i dla siebie, skoro następnie nieruchomość została obciążona
hipoteką do wysokości poniesionych wydatków. Stanowiło to jednoznaczny wyraz
działania na rzecz i koszt wpisanych do księgi wieczystej właścicieli. Wnioskodawca
nie wykazał, że dalsze posiadanie doprowadziło do zmiany jego charakteru, co
wymagałoby jasnego i wyraźnego okazania. Nie przedstawił dowodów, że doszło do
tego nawet po nabyciu udziału we własności nieruchomości. Podkreślenia wymaga, że
ujawnienie tego nabycia i skuteczne powoływanie się na nie możliwe było, stosownie do
art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów
8
na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu
roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65), po wydaniu decyzji przez Ministra
Finansów stwierdzającej przejście na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości, co
nastąpiło w dniu 15 lipca 2004 r. Lokatorzy mieszkań znajdujących się w budynku nie
traktowali Skarbu Państwa jako właściciela. Określanie go jako zarządcy, czy też
administratora zapewne nie łączyło się z pojęciem zarządu przewidzianego powołanymi
przepisami, ale nie było skojarzeń odnoszących się do właściciela. Nawet po dacie
wskazanej jako nabycie własności, w powołanych pismach zastrzegano, że
nieruchomość stanowi własność osób fizycznych nieznanych z miejsca pobytu. Można
zgodzić się z twierdzeniem wnioskodawcy, że objęcie nieruchomości wykazem
stanowiącym załącznik do zarządzenia z dnia 14 lipca 2004 r. dokonane było przez
organ samorządowy omyłkowo, ale w połączeniu z powyższymi działaniami należy
stwierdzić, że nie był on traktowany jak posiadacz samoistny, bo nie przejawiał takiej
woli. Odmienne stanowisko wnioskodawcy nie zostało należycie wykazane.
Z powyższych względów zaskarżone postanowienie zostało uchylone, a sprawa
przekazana do ponownego rozpoznania w oparciu o art. 39815
§ 1 k.p.c. Orzeczenie o
kosztach postępowania kasacyjnego pozostawione zostało Sądowi Okręgowemu z
mocy art. 39821
w związku z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 oraz 13 § 2 k.p.c.