Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 28/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku A. J. Sp. z o.o.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego Z. H. I in. ,
o ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 23 września 2009 r.,
oddala skargę.
Uzasadnienie
Wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 23 września 2009 r. oddalona została
apelacja „A. J.”, spółki z o.o. od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 stycznia 2009 r., oddalającego jej odwołanie
2
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, stwierdzającej, że zainteresowani Z.
H. /.../, nie podlegają ustawodawstwu polskiemu w zakresie ubezpieczeń
społecznych w czasie ich pracy we Francji.
Wskazując jako podstawę rozstrzygnięcia przepisy Rozporządzenia Rady
(EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów
zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób
prowadzących działalność na własny rachunek oraz ich rodzin przemieszczających
się we Wspólnocie (Dz.Urz. WE z 5 lipca 1971 r., L 149, s. 2 ze zm.), Sąd
zaznaczył, że stosownie do art. 13 ust. 2a Rozporządzenia, pracownik najemny
zatrudniony na terytorium jednego Państwa Członkowskiego podlega
ustawodawstwu tego Państwa, nawet jeżeli zamieszkuje w innym Państwie, lub gdy
przedsiębiorca lub pracodawca, który go zatrudnia ma zarejestrowaną siedzibę lub
miejsce prowadzenia działalności na terytorium innego Państwa. Zachowanie
ubezpieczenia w Państwie miejsca zamieszkania powiązał więc z ustaleniem, czy
zainteresowani zostali delegowani w celu wykonywania pracy na terytorium innego
Państwa w rozumieniu art. 14 ust. 1 lit. a Rozporządzenia. Uwzględniając
interpretację tego przepisu w Decyzji Komisji Administracyjnej WE ds.
zabezpieczenia socjalnego pracowników migrujących z dnia 13 grudnia 2000 r. nr
181 w sprawie oddelegowania pracowników (Dz.Urz. WE z 14 grudnia 2001 r., L
329, s. 73), wytworzonym przez Komisję Administracyjną „Praktycznym
przewodniku dotyczącym oddelegowania pracowników w Państwach
Członkowskich Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego i
Szwajcarii" oraz w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości,
zaznaczył, że pracownik nadal podlega dotychczasowemu ustawodawstwu na
podstawie art. 14 ust. 1a rozporządzenia, jeżeli łącznie spełnione są przesłanki:
okres oddelegowania nie przekracza 12 miesięcy, pracownik nie został wysłany w
zastępstwie innego pracownika, utrzymany jest stosunek zależności wobec
przedsiębiorstwa wysyłającego podczas trwania całego okresu oddelegowania,
praca jest wykonywana na rzecz i w interesie przedsiębiorstwa oddelegowującego.
Podkreślił też, że istotnym warunkiem zawartym w decyzji nr 181, wynikającym z
wytycznych Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, jest wymaganie, aby
3
przedsiębiorstwo wysyłające prowadziło znaczącą część działalności na obszarze
państwa wysyłającego (działalność gospodarczą „godną odnotowania”).
Wobec stwierdzenia, że żaden z pracowników skarżącej spółki, poza
administracją, nie wykonywał pracy na terenie Polski, gdyż spółka prowadziła w
Polsce działalność polegającą wyłącznie na zatrudnianiu pracowników w celu ich
natychmiastowego delegowania do pracy we Francji, nie realizowała żadnych
umów z klientami w Polsce i nie osiągała w Polsce żadnych dochodów, a
uzyskiwała dochody z umów zawieranych z przedsiębiorstwami francuskimi, uznał,
że nie został spełniony warunek prowadzenia działalności „godnej odnotowania” w
państwie wysyłającym.
Skarga kasacyjna „A. J.” została oparta na podstawie naruszenia art. 14 ust
1 lit. a rozporządzenia przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
wnioskodawca nie prowadził działalności na terenie Polski i tym samym, że nie
spełnił warunków delegowania pracowników umożliwiających pozostawienie
swoich pracowników w polskim systemie ubezpieczeń społecznych. Za
nieprawdziwe skarżący uznał stwierdzenie, że na działalność spółki terenie Polski
„w rzeczywistości sprowadza się do administrowania sprawami wewnętrznymi
spółki", gdyż spółka „A. J.” ma na terenie Polski dwa biura: […], a pracownicy
zatrudnieni na terenie Polski zajmują się także pozyskiwaniem nowych klientów i
rozwijaniem działalności gospodarczej Spółki.
Skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku oraz wyroku
Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie apelacji.
Wskazał, że w przypadku Z. H. /.../, zostały spełnione wszystkie warunki
wskazane w art. 14 ust. 1a Rozporządzenia, pracownicy ci bowiem zostali
zatrudnieni na podstawie umów o prace, zostali oddelegowani do pracy za granicę
na okres nie przekraczający 12 miesięcy, nie zostali tam oddelegowani w miejsce
innej osoby, której okres oddelegowania upłynął. Podniósł również, że niekorzystne
dla pracowników jest obejmowanie ich ubezpieczeniem społecznym Państwa
zatrudnienia przez okres krótszy niż 12 miesięcy, który nie daje podstawy do
żądania wypłaty części emerytury lub renty przez to Państwo (art. 48
Rozporządzenia). Zarzucił, że Sąd Apelacyjny, warunkując posługiwanie się
4
przepisami dotyczącymi oddelegowania tym, aby przedsiębiorstwo prowadziło
znaczną część działalności na obszarze państwa wysyłającego, oparł się na
kryteriach wskazanych przez akt prawny niższego rzędu (Decyzja) oraz na
publikacji niebędącej aktem prawnym („Praktyczny poradnik”). Wskazał, że
Europejski Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z dnia 10 lutego 2000 r. (sprawa
Fitzwilliam) stwierdził, że użycie przez europejskiego prawodawcę pojęcia
„prowadzić działalność godną odnotowania w kraju wysyłającym" nie oznacza, iż w
kraju oddelegowującym działalność przedsiębiorstwa musi mieć charakter
przeważający.
Skarżący podniósł także, że Sąd nie wziął pod uwagę przepisów ustawy z
dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (Dz.U. 2003 r. Nr
166 poz. 1608) stanowiącej podstawę działalności spółki „A. J.", która jest agencją
pracy tymczasowej i zatrudnia pracowników tymczasowych na podstawie umowy o
pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas wykonania określonej pracy,
co oznacza, że jest ich pracodawcą, choć wykonują pracę na rzecz i pod
kierownictwem tzw. pracodawcy użytkownika.
Wskazał też, że w podobnej sprawie Sąd Okręgowy wyrokiem z 29 maja
2009 r., uwzględnił odwołanie pracownika i orzekł, iż w czasie delegowania
podlegał ustawodawstwu polskiemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut skargi dotyczący nieprawdziwości ustalenia, że „A. J.b”, sp. z o.o.
prowadzi na terytorium Polski działalność „w rzeczywistości sprowadzającą się do
administrowania sprawami wewnętrznymi spółki" należy pominąć jako
niedopuszczalny (art. 3983
§ 3 k.p.c.), co sprowadza spór – wobec oparcia skargi
na pierwszej podstawie – do zastosowania art. 14 ust. 1 Rozporządzenia Rady
(EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów
zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących
działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się
we Wspólnocie (zwanego dalej Rozporządzeniem). W pierwszej kolejności należy
zauważyć, że objęta sporem kwestia ustalenia ustawodawstwa właściwego w
5
rozumieniu przepisów rozporządzenia została uregulowana w art. 13–17, które
tworzą zamknięty i jednorodny system norm kolizyjnych, służących nie tylko
rozwiązywaniu problemów w sytuacji, w której zastosowanie znajdowałyby przepisy
więcej aniżeli jednego państwa członkowskiego, ale również unikaniu sytuacji, w
których osoby objęte zakresem podmiotowym wspólnotowej regulacji byłyby
pozbawione ochrony z ubezpieczenia społecznego, ponieważ nie stosowałby się do
nich żaden z przepisów prawa krajowego. Trzeba przypomnieć, że zgodnie z
generalną zasadą wspólnotowej koordynacji ubezpieczeń społecznych, ustalanie
ustawodawstwa właściwego odbywa się zgodnie z zasadami miejsca wykonywania
pracy (lex loci laboris) oraz podlegania ustawodawstwu jednego państwa. W
stosunku do pracowników najemnych zasadę ubezpieczenia w miejscu
wykonywania pracy stosuje się z uwzględnieniem wyjątków i sytuacji
szczególnych, Zastosowanie wyjątku przewidzianego w art. 14 ust. 1 lit. a jest
uzależnione od stwierdzenia, że pracownik zwykle zatrudniony (przynależny do
przedsiębiorstwa) na terytorium Państwa Członkowskiego został skierowany do
wykonywania pracy na terytorium innego Państwa Członkowskiego na
przewidywany okres nieprzekraczający dwunastu miesięcy i nie w miejsce innej
osoby, której okres skierowania upłynął.
W samym pojęciu „wysłania, delegowania” mieści się przyporządkowanie
organizacyjno-prawne przedsiębiorstwa wysyłającego do terytorium, z którego
wysyła pracowników. Ten aspekt uwzględnia podejmowana jednomyślnie i
ogłaszana w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej wykładnia art. 14 ust. 1a
Rozporządzenia 1408/71 ujęta w Decyzji Nr 181 Komisji Administracyjnej ds.
Zabezpieczenia Społecznego, wydanej na podstawie art. 81 Rozporządzenia
1408/71. Punkt 3 Decyzji dotyczy szczególnej sytuacji, w której pracownik został
zatrudniony wyłącznie w celu oddelegowania do innego przedsiębiorstwa w
Państwie Członkowskim. Poza istnieniem więzi pracowniczej wymaga się wtedy, by
przedsiębiorstwo delegujące „zwykle” prowadziło działalność na terenie państwa, z
którego pracownik został oddelegowany. Ponadto stwierdza się, że chodzi o
działalność „godną odnotowania” w kraju delegującym, w związku z czym
konieczne jest wyjaśnienie pojęć „działalność zwykle prowadzona” i „działalność
godna odnotowania” w kraju delegującym. W tym celu uzasadnione jest
6
wykorzystanie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz
wykładni dokonanej przez Komisję Administracyjną.
Komisja sporządziła „Praktyczny Przewodnik Dotyczący Oddelegowania
Pracowników w Państwach Członkowskich Unii Europejskiej, Europejskiego
Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii”. Akt ten nie ma charakteru normatywnego,
może być jednak traktowany jako źródło wykładni autentycznej i być pomocny w
interpretacji przepisów rozporządzenia oraz Decyzji. W punkcie 6 Przewodnika
stwierdza się, że w przypadku agencji pracy czasowej mogą występować liczne
niewłaściwe praktyki i nadużycia przy wysyłaniu ofert (zjawisko firm będących
jedynie „skrzynkami pocztowymi”), natomiast w odniesieniu do sformułowania
(Decyzji) „prowadzić znaczącą część działalności na obszarze” państwa
wysyłającego stwierdzono, że prowadzenie w tym państwie wyłącznie działań
związanych z zarządzaniem wewnętrznym nie będzie już stanowiło uzasadnienia
dla stosowania przepisów dotyczących oddelegowania. Sądy krajowe nie są co
prawda związane wykładnią dokonaną przez Komisję w Decyzji ani tym bardziej w
„przewodniku”, gdyż zgodnie z art. 81a rozporządzenia 1408/71 uprawnienia w
zakresie wykładni są wykonywane bez uszczerbku dla uprawnień władz, instytucji i
osób zainteresowanych do korzystania z procedur i sądownictwa przewidzianych
przez ustawodawstwo Państw Członkowskich, przez Rozporządzenie i przez
Traktat (por. stanowisko Rzecznika Generalnego do sprawy Romano, ECR
1981/1259), mogą jednak przyjąć taką interpretację, tym bardziej, że interpretacja
przyjęta przez Komisję jest akceptowana w praktyce orzeczniczej Europejskiego
Trybunału Sprawiedliwości.
Co do obu wymienionych przesłanek wypowiadał się Europejski Trybunał
Sprawiedliwości. W wyroku z dnia 17 grudnia 1970 r. w sprawie S.A.R.L. Manpower
przeciwko Caisse Primaire d"Assurance Maladie, Strassburg (ECR 1970/1251) na
gruncie poprzedniego rozporządzenia Nr 3, rozstrzygnął o możliwości jego
stosowania do delegowanych pracowników agencji pracy tymczasowej, jednak
zwrócił uwagę, że powoływanie się na trudności z krótkotrwałym przemieszczaniem
się mogłoby być nadużywane przez przedsiębiorstwa, które zajmują się wyłącznie
delegowaniem pracowników do innych państw członkowskich i wykorzystywaniem
różnic w systemach ubezpieczenia społecznego. Na ten aspekt Trybunał wyraźnie
7
zwrócił uwagę w późniejszym orzecznictwie, w szczególności w wyroku z dnia 10
lutego 2000 r., w sprawie Fitzwilliam Executive Search Ltd (C-202/97, ECR
2000/2/l-00883), w którym stwierdził, że art. 14 ust. 1a rozporządzenia Nr 1408/71,
w wersji skodyfikowanej rozporządzeniem nr 2001/83, powinien być interpretowany
w ten sposób, iż w celu skorzystania z przywileju przyznanego przez ten przepis
(ustanawiający odstępstwo od reguły, zgodnie z którą osoba podlega
ustawodawstwu Państwa Członkowskiego, na którego terytorium jest zatrudniona,
zezwala przedsiębiorstwu, w którym jest ona zwykle zatrudniona, na utrzymywanie
rejestracji tej osoby w systemie zabezpieczenia społecznego Państwa
Członkowskiego, na którego terytorium przedsiębiorstwo ma siedzibę)
przedsiębiorstwo pracy tymczasowej, które przekazuje czasowo pracowników z
jednego Państwa Członkowskiego do dyspozycji przedsiębiorstwom mającym
siedzibę w innym Państwie Członkowskim, musi zwykle wykonywać swą
działalność w tym pierwszym Państwie. Warunek ten jest spełniony, jeżeli
przedsiębiorstwo stale wykonuje znaczącą działalność w Państwie, w którym ma
siedzibę. W kolejnym wyroku z dnia 9 listopada 2000 r. w sprawie Josef Plum (C-
404/98, ECR 2000/11A/l-09379) jednoznacznie stwierdzono, że zastosowanie art.
14 ust. 1a rozporządzenia Nr 1408/71, zmienionego i uaktualnionego przez
rozporządzenie nr 2001/83, nie dotyczy pracowników przedsiębiorstwa z siedzibą w
jednym Państwie Członkowskim, wysyłanych do pracy na terytorium innego
Państwa Członkowskiego, w którym poza czysto wewnętrznymi działaniami
zarządzającymi, to przedsiębiorstwo prowadzi całą swoją działalność. Pracownicy
takiego przedsiębiorstwa podlegają zatem ustawodawstwu zabezpieczenia
społecznego Państwa Członkowskiego, na którego terytorium rzeczywiście pracują.
Stanowisko takie zostało wyrażone także w sprawie Manpower i jest akceptowane
w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. postanowienie z dnia 8 marca 2010 r., II
UK 23/10, niepublikowane).
Mając na względzie, że pracownicy zamieszkali w Polsce byli zatrudniani
wyłącznie w celu wykonywania pracy we Francji przez spółkę, której zarząd nie
przebywa na terenie Polski i która na terenie Polski nie realizowała żadnych umów
z podmiotami polskimi, nie osiągała też żadnych dochodów, należało stwierdzić
brak przesłanek uzasadniających zastosowanie z art. 14 ust. 1a lit. a i włączenia
8
pracowników skarżącego do polskiego ubezpieczenia społeczna w spornym
okresie wykonywania przez nich pracy we Francji.
Trafnie skarżący wskazał, że celem art. 48-51 TWE jest zapewnienie, aby
pracownicy nie tracili w rezultacie wykorzystania prawa do swobodnego przepływu -
korzyści należnych im z zabezpieczenia społecznego na mocy ustawodawstwa
danego państwa członkowskiego, gdyż takie konsekwencje mogłyby zniechęcić
pracowników Wspólnoty do korzystania z prawa do swobodnego przepływu i
tworzyłyby przeszkodę na drodze tej swobody (orzeczenie wstępne z dnia 20
września 1994 r., C-12/93, Holandia przeciwko A. Drake, ECR 1994/1-4337),
jednak że nie polega to na pomijaniu treści prawa. Sposób zapobieżenia takiemu
negatywnemu skutkowi wskazał Europejski Trybunał Sprawiedliwości w orzeczeniu
z dnia 17 maja 1984 r., 101/83 (Brusse - Holandia, ECR1983/1-2223), powołując
się na art. 17 Rozporządzenia Nr 1408/71.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).