Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CZ 121/09
POSTANOWIENIE
Dnia 19 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSA Jan Futro
w sprawie z powództwa J. C.
przeciwko (...) Telefonii Cyfrowej Spółki z o.o. w W.
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 maja 2010 r.,
zażalenia strony pozwanej na postanowienie Sądu Apelacyjnego
z dnia 3 września 2009 r., sygn. akt VI ACa (...), w części dotyczącej odrzucenia skargi
kasacyjnej,
oddala zażalenie.
Uzasadnienie
Wobec zgonu powoda (w dniu 15 lutego 2009 r.) Sąd Apelacyjny zaskarżonym
postanowieniem odrzucił skargę kasacyjną strony pozwanej „(...) Telefonii Cyfrowej” Sp.
z o.o. z siedzibą w W. od wyroku tegoż Sądu z 8 grudnia 2008 r., sygn. akt VI ACa (...).
Wyrokiem tym oddalono apelację strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w W. –
Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 28 lutego 2008 r., sygn. akt XVII (…),
którym uznano za niedozwolone i zakazano stronie pozwanej stosowania w umowach z
konsumentami postanowienia wzorca umowy „Załącznik cenowy do oferty usługi
prywatne dla taryf (…)” o nazwie „Inne O.(…)”.
2
Odrzucając skargę kasacyjną, Sąd Apelacyjny wyszedł z założenia, że żądanie
uznania za niedozwolone postanowień wzorca umownego nie przechodzi na
spadkobierców w ramach ogólnej sukcesji z art. 922 k.c., gdyż prawa oraz obowiązki
powoda w takiej sprawie nie mają charakteru majątkowego. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, wobec tego, że skarga kasacyjna została złożona po śmierci powoda
(utrata bytu przez stronę czynną sporu), a jednocześnie przy braku następstwa
prawnego po stronie powodowej, skargę kasacyjną należało uznać za niedopuszczalną i
jako taką odrzucić na podstawie art. 3986
§ 2 k.p.c. Z tego też powodu wskazanym
postanowieniem Sądu drugiej instancji oddalony został jednocześnie wniosek strony
pozwanej o wezwanie do udziału w sprawie: Prokuratora Rejonowego z obszaru W.,
Federacji Konsumentów – Rada Krajowa Federacji Konsumentów w W., Stowarzyszenia
Konsumentów Polskich w W., Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów lub
Miejskiego Rzecznika Konsumentów przy Urzędzie W.
W zażaleniu na postanowienie odrzucające skargę kasacyjną strona pozwana
zarzuciła Sądowi drugiej instancji naruszenie przepisów prawa procesowego oraz
naruszenie przepisów prawa materialnego. Ponadto, na podstawie art. 380 w zw. z art.
39821
i art. 3941
§ 3 k.p.c. wniosła o rozpoznanie prawidłowości zaskarżonego
postanowienia także w części dotyczącej oddalenia wniosku o wezwanie do udziału w
sprawie wymienionych wyżej podmiotów.
W uzasadnieniu zażalenia strona pozwana podniosła, że postępowanie odrębne
w sprawach gospodarczych jest rodzajem postępowania i wobec tego na podstawie art.
13 § 2 k.p.c. do postępowania w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone stosuje się odpowiednio przepisy ogólne o procesie. W konsekwencji,
odpowiednie stosowanie w niniejszym postępowaniu przepisu art. 3986
§ 2 k.p.c.
powinno oznaczać dopuszczalność „zastąpienia” zmarłego powoda innym podmiotem
zainteresowanym w wyniku postępowania bądź też powołanym do stania na straży
praworządności i interesów podmiotów nie biorących udziału w niniejszym
postępowaniu, a których jego wynik będzie dotyczył na mocy art. 47943
– art. 47945
k.p.c.
W uzasadnieniu zażalenia wskazano także na naturę prawną postępowania w sprawach
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. W ramach tego postępowania
sąd przeprowadza abstrakcyjną kontrolę wzorców umownych, która nie jest
ukierunkowana na ochronę konkretnego konsumenta w związku z zawartą przez niego
umową z przedsiębiorcą, ale na ochronę wszystkich konsumentów. Kontrola
abstrakcyjna nie jest także prowadzona przeciwko konkretnemu przedsiębiorcy, ale
3
przeciwko wszystkim przedsiębiorcom, którzy stosują, zamierzają stosować lub mogliby
stosować w przyszłości abuzywne klauzule we wzorcach umownych. Sąd dokonując
oceny wzorca, analizuje jego postanowienia w oderwaniu od konkretnego stanu
faktycznego, w którym dany wzorzec był wykorzystany oraz wynikających z niego praw i
obowiązków kontraktowych przedsiębiorcy i konsumenta – związanych konkretną
umową. Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone ma charakter generalny i abstrakcyjny, przez co nie wpływa bezpośrednio
na sferę praw i obowiązków powoda. W konsekwencji, przedstawiony przez powoda
stan faktyczny jego indywidualnej relacji z pozwanym nie ma znaczenia dla orzekania w
sprawie. Zdaniem strony pozwanej, sprawa o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone nie ma charakteru majątkowego, nie dotyczy sfery praw i obowiązków
zmarłego powoda.
W postępowaniu o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone śmierć strony
nie oznacza automatycznie zbędności wyrokowania, ze względu na cechy kontroli oraz
skutki i zasięg wyroku (art. 47943
k.p.c.). Śmierć powoda nie może uzasadniać
zaprzestania dalszego prowadzenia postępowania, gdyż istnieje konieczność ochrony
wszystkich konsumentów oraz interesów przedsiębiorców. W konsekwencji,
postępowanie powinno toczyć się pomimo śmierci powoda z udziałem innego podmiotu.
Strona pozwana wniosła zatem w piśmie procesowym z dnia 7 lipca 2009 r. o wezwanie
do udziału w niniejszym postępowaniu prokuratora (art. 59 w zw. z art. 7 k.p.c.), Prezesa
Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 47938
§ 1 k.p.c.), Miejskiego
Rzecznika Konsumentów przy Urzędzie W. (art. 634
w zw. z art. 59 k.p.c.) lub
odpowiednią organizację społeczną (art. 62 w zw. z art. 59 k.p.c.).
Strona pozwana wskazała poza tym na sprzeczność postanowienia o odrzuceniu
skargi kasacyjnej z uwagi na śmierć powoda z przepisami Konstytucji RP – tj. art. 45
ust. 1 w zw. z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 64 oraz art. 8 ust. 2. Zdaniem
skarżącej, w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
zablokowanie możliwości rozpoznania sprawy przez Sąd Najwyższy w sytuacji, gdy
strona wnosząca skargę kasacyjną dopełniła wszystkich wymaganych przepisami prawa
wymagań do jej skutecznego wniesienia, narusza konstytucyjne prawa pozwanego oraz
innych podmiotów. W ocenie strony pozwanej, postanowienie o odrzuceniu skargi
kasacyjnej w przedmiotowej sprawie przede wszystkim narusza konstytucyjną zasadę
prawa do sądu oraz zasadę równości wszystkich podmiotów wobec prawa, bezzasadnie
4
dyskryminując przedsiębiorców i ingerując w przysługujące im z mocy Konstytucji RP
prawa majątkowe, w tym własność (art. 64 Konstytucji RP).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zażalenie nie zasługuje na uwzględnienie.
Przede wszystkim należy podkreślić, że charakter prawny postępowania
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone determinuje przedmiot ochrony
objęty tym postępowaniem. W doktrynie odróżnia się indywidualny interes konsumenta
od zbiorowego interesu konsumentów. Przyjmuje się zarazem, że indywidualny interes
konsumenta to pewna możność postępowania w określony sposób, przyznana
konkretnemu podmiotowi (prawo podmiotowe), czy też pewna sfera, której nie można
naruszać (interes prawny niebędący prawem podmiotowym). Indywidualny konsument
dochodzi ochrony swojego interesu prawnego, w postępowaniu cywilnym samodzielnie
albo działa na jego rzecz organizacja konsumencka bądź rzecznik ochrony
konsumentów (art. 61 i 633
k.p.c.). Przykładem instytucji chroniącej indywidualne
interesy konsumentów jest instytucja niedozwolonych postanowień umowy
konsumenckiej, która dotyczy treści konkretnej umowy, zawartej pomiędzy
konsumentem a przedsiębiorcą (art. 3851
k.c.). Natomiast zbiorowy interes
konsumentów to interes, który nie jest ani prawem podmiotowym, ani innym
indywidualnym interesem, ale jest interesem pewnej zbiorowości (grupy), nie stanowi on
jednak sumy indywidualnych interesów osób przynależnych do tej zbiorowości. Zbiorowy
interes konsumentów stanowi odrębną, samodzielną kategorię prawną, chronioną przez
porządek prawny. Jest on zgeneralizowanym interesem indywidualnym. Zbiorowy
interes nie tylko wchłania indywidualne interesy, ale również je przekracza.
W nawiązaniu do rozróżnienia indywidualnego interesu konsumenta oraz
zbiorowego interesu konsumentów, w doktrynie wyodrębniono dwa rodzaje kontroli
treści postanowień zawartych we wzorcach umów.
Po pierwsze, można wyróżnić kontrolę incydentalną, która polega na kontroli
treści postanowień konkretnej umowy, przy założeniu, że postanowienia kontrolowanej
umowy mogą być lub są zaczerpnięte z wzorca umowy.
Po drugie, można wyróżnić kontrolę abstrakcyjną, która wprost jest skierowana
na treść postanowień wzorca. Kontrola abstrakcyjna dokonywana jest niezależnie od
tego, czy doszło do zawarcia umowy między stronami, gdyż w jej ramach badaniu nie
podlega żadna konkretna umowa, lecz wyłącznie wzorzec umowy i treść jego
postanowień. Kontrola incydentalna ma na celu ochronę indywidualnych interesów
5
konsumenta, gdyż jej wynikiem nie jest eliminacja niedozwolonego postanowienia
wzorca umowy z obrotu, a jedynie stwierdzenie na potrzeby konkretnej sprawy,
że konsument w ramach umowy zawartej z przedsiębiorcą nie jest związany konkretnym
postanowieniem umowy. Kontrola abstrakcyjna zmierza do usunięcia z obrotu takich
postanowień wzorca umowy, które w większości wypadków ich zastosowania w
umowach z konsumentami należałoby zakwalifikować jako postanowienia
niedozwolone. Kontrola ta dokonywana jest w oderwaniu od konkretnego stosunku
prawnego. Powyżej opisany cel kontroli abstrakcyjnej służy realizacji interesu
publicznego – zbiorowego interesu konsumentów.
Mając na względzie, że sprawy o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone toczą się według przepisów o postępowaniu cywilnym, to bez wątpienia
mamy tu do czynienia ze sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c. Pojawia się jednak
też pytanie, czy omawiana kategoria spraw ma charakter majątkowy czy też
niemajątkowy. Podkreślić zatem należy, że o charakterze sprawy decyduje charakter
prawa (roszczenia) realizowanego w toku danego postępowania. Przyjmując jako
kryterium rozróżnienia praw majątkowych i niemajątkowych - typowy interes, jaki one
realizują - do praw majątkowych zalicza się przede wszystkim prawa rzeczowe,
wierzytelności opiewające na świadczenia majątkowe, prawa majątkowo – małżeńskie,
prawa autorskie i wynalazcze. Dla uznania danego prawa podmiotowego za prawo
majątkowe nie ma znaczenia, czy przedstawia ono jakąś wartość rynkową. Za prawa
majątkowe uważa się także roszczenia pieniężne, chociażby służyły do ochrony dóbr
niemajątkowych. Natomiast do praw niemajątkowych zalicza się w szczególności prawa
osobiste (tj. prawa podmiotowe, które zostały przyznane w celu ochrony dóbr
osobistych) i niemajątkowe prawa rodzinne wynikające z małżeństwa, pokrewieństwa
albo stosunków prawnych ukształtowanych na wzór rodzinnych (opieka, kuratela,
przysposobienie).
W doktrynie wyrażono zapatrywanie, że w świetle przepisów k.p.c.
o postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone
(art. 47936
– 47945
) spór o stwierdzenie abuzywności klauzuli ma charakter majątkowy,
albowiem instytucja niedozwolonych postanowień wzorca umowy chroni ekonomiczne
interesy konsumentów poprzez realizację równomiernej wymiany ekonomicznej
pomiędzy przedsiębiorcą a jego konsumentami. Interes ekonomiczny konsumentów jest
zagrożony, gdy przedsiębiorca stosuje niedozwolone postanowienia we wzorcach
umów. Mając na uwadze, że o tym, czy sprawa ma charakter majątkowy czy
6
niemajątkowy, decyduje majątkowy lub niemajątkowy charakter dobra, będącego
przedmiotem ochrony, a każde prawo uwarunkowane interesem ekonomicznym jest
prawem o charakterze majątkowym, to można przyjąć, że sprawy o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone mają charakter majątkowy.
Przechodząc do zagadnienia dziedziczności uprawnienia do żądania stwierdzenia
postanowień wzorca umowy za niedozwolone, należy przede wszystkim zauważyć, że
art. 922 k.c. nie zawiera ścisłej definicji, lecz podaje ogólne kryteria, na których powinno
się opierać ustalenie, czy dane prawo lub obowiązek wchodzi w skład spadku. Spadek
obejmuje prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, z wyłączeniem praw i obowiązków
ściśle związanych z jego osobą oraz praw, które z chwilą jego śmierci przechodzą na
oznaczone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 § 1 i 2 k.c.).
W powołanym przepisie chodzi o prawa i obowiązki w zakresie prawa cywilnego, czyli
mające charakter cywilnoprawny.
W literaturze wyróżnia się następujące, cztery kryteria zaliczenia do spadku praw
i obowiązków zmarłego: a) charakter cywilnoprawny, b) charakter majątkowy, c) brak
ścisłego związania z osobą zmarłego, d) brak przejścia na inne osoby niezależnie od
tego, czy są one spadkobiercami.
Charakter cywilnoprawny mają te prawa i obowiązki, które wynikają ze
stosunków prawnych opartych na zasadzie równorzędności stron. Wobec powyższego,
do spadku nie należą prawa i obowiązki o charakterze majątkowym regulowane
przepisami prawa administracyjnego, karnego, finansowego, np.: prawa i obowiązki
wynikające z zezwolenia lub koncesji na prowadzenie działalności gospodarczej.
Charakter majątkowy mają te prawa i obowiązki, które są bezpośrednio
uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego. Co do zasady, prawa
niemajątkowe, w szczególności prawa osobiste, dla których podstawę stanowi art. 23
k.c., służące do ich ochrony roszczenia niemajątkowe oraz prawa rodzinne (np.: prawo
żądania rozwodu, unieważnienia małżeństwa, zaprzeczenia macierzyństwa), nie należą
do spadku i gasną z chwilą z chwilą śmierci uprawnionego podmiotu.
Wyłączeniu ze spadku podlegają prawa i obowiązki majątkowe ze względu na ich
ścisły związek z osobą zmarłego. Związek ten może przyjmować charakter
ekonomiczny, gdy pewne prawa podmiotowe zaspokajają jedynie interes tej jednostki,
której dane prawo służy lub gdy treść prawa zależy od osobistych potrzeb jednostki
(m.in. użytkowanie, prawo do renty przyznanej w razie uszkodzenia ciała lub rozstroju
zdrowia, prawo dożywocia). Związek prawa lub obowiązku z osobą zmarłego może
7
opierać się na zaufaniu jednej strony do drugiej albo zaufaniu obopólnym, w tym także w
niektórych stosunkach zobowiązaniowych wartość świadczenia zależy od osobistych
przymiotów zobowiązanego (m.in. umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od
osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie).
W literaturze i judykaturze przyjmuje się, że na spadkobierców przechodzą nie
tylko poszczególne prawa i obowiązki zmarłego, ale także stany faktyczne i sytuacje
prawne. Dla przykładu, obecnie przeważa stanowisko o dziedziczności posiadania.
Ponadto, można wskazać, że wobec treści art. 62 k.c. spadkobiercy, co do zasady,
wstępują w sytuację prawną zmarłego autora oświadczenia woli (spadkodawcy), które
ma być złożone innej osobie.
Mając na względzie przedstawione rozważania należy dojść do wniosku, że treść
art. 922 k.c. nakazuje przyjąć, że uprawnienie do żądania stwierdzenia postanowień
wzorca umowy za niedozwolone nie jest prawem w rozumieniu art. 922 § 1 k.c., które z
chwilą śmierci przechodzi na spadkobierców. Legitymacja procesowa (czynna) do
wytoczenia powództwa w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone określona w art. 47938
§ 1 k.p.c. jako taka nie kreuje wszak prawa
podmiotowego. Wytoczenie powództwa w szczególnym rodzaju postępowania
odrębnego w sprawach gospodarczych nie wiąże się w każdym razie z jakimkolwiek
skonkretyzowanym prawem podmiotowym, gdyż w postępowaniu tym sąd
przeprowadza abstrakcyjną kontrolę postanowień wzorca umowy. Innymi słowy,
przedmiotem ochrony instytucji niedozwolonych postanowień wzorca umowy jest interes
prawny niemający postaci prawa podmiotowego. Dlatego też legitymacja procesowa
powoda w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone wynika nie
z racji przysługiwania prawa podmiotowego, lecz ze względu na fakt, że art. 47938
k.p.c.
wprost przyznaje legitymację określonym osobom, które nie są podmiotami prawa
materialnego, o jakiego ochronę prawną chodzi. Z przepisu art. 47938
§ 1 k.p.c. wynika,
że legitymację procesową czynną ma każdy, kto według oferty pozwanego mógłby
zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone
żąda się pozwem. Wynika z tego, że powództwo w sprawie o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone może wytoczyć podmiot, którego nie łączy z pozwanym
żaden stosunek materialnoprawny. W konsekwencji, dziedziczeniu podlegałaby
legitymacja procesowa czynna wynikająca z art. 47938
§ 1 k.p.c. Możliwość taką należy
zdecydowanie odrzucić.
8
Skoro zatem w rozpoznawanej sprawie przyczyną odrzucenia skargi kasacyjnej
przez Sąd drugiej instancji był brak strony powodowej, powstały na skutek śmierci
powoda po wydaniu wyroku w Sądzie drugiej instancji, a przed wniesieniem skargi
kasacyjnej przez stronę pozwaną, to podzielić należy stanowisko tego Sądu o
niedopuszczalności skargi kasacyjnej. Zgodnie bowiem z art. 3986
§ 2 in fine k.p.c., sąd
drugiej instancji odrzuca na posiedzeniu niejawnym skargę kasacyjną z innych przyczyn
niedopuszczalną, tj. z innych przyczyn niż wniesienie: skargi po upływie terminu, skargi
niespełniającej wymagań określonych w art. 3984
§ 1 k.p.c., skargi nieopłaconej oraz
skargi, której braków nie usunięto w terminie.
Wobec takiego stanu rzeczy bezprzedmiotowe jest ustosunkowywanie się do
pozostałych zarzutów zawartych w zażaleniu.
Z przytoczonych względów orzeczono jak w sentencji (art. 39814
k.p.c. w zw. z
art. 39821
k.p.c. i art. 3941
§ 3 k.p.c.).