Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 20 maja 2010 r., V CSK 13/10
Wydana w postępowaniu sądowym opinia określająca wartość
nieruchomości (operat szacunkowy) wymaga potwierdzenia aktualności przez
biegłego rzeczoznawcę majątkowego, jeżeli upłynął ustawowy termin do jej
wykorzystania w sprawie lub zaistniały okoliczności wymagające
potwierdzenia aktualności, niezależnie od upływu terminu do wykorzystania
opinii w sprawie (art. 156 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami, jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603
ze zm.).
Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Stanisławy B. przy uczestnictwie
Łukasza O. o podział majątku wspólnego, po rozpoznaniu na posiedzeniu
niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 20 maja 2010 r. skargi kasacyjnej uczestnika od
postanowienia Sądu Okręgowego w Świdnicy z dnia 22 września 2009 r.
uchylił zaskarżone postanowienie w zakresie oddalającym apelację uczestnika
i jego wniosek o zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego, z wyjątkiem
oddalenia apelacji od orzeczenia oddalającego wniosek uczestnika o ustalenie
nierównych udziałów w majątku wspólnym Stanisławy B. i Włodzimierza B., i w tej
części przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Świdnicy do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego oraz oddalił
skargę kasacyjną w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 24 kwietnia 2009 r. Sąd Rejonowy w Ząbkowicach
Śląskich w sprawie o podział majątku wspólnego Stanisławy B. i Włodzimierza B. –
po ustaleniu, że majątek wspólny obejmuje zabudowaną nieruchomość rolną w T.,
stanowiącą lokal użytkowy, nieruchomość w K.Z. oraz oznaczone ruchomości –
przyznał wchodzące w skład majątku wspólnego nieruchomości i ruchomości na
własność wnioskodawczyni, oddalił wniosek uczestnika o ustalenie nierównych
udziałów w majątku wspólnym, a także zasądził od wnioskodawczyni na rzecz
uczestnika kwotę 203 409,35 zł tytułem spłaty jego udziału w majątku wspólnym,
płatną w terminie dziesięciu miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia z
ustawowymi odsetkami w razie zwłoki w spełnieniu świadczenia.
Ustalono, że małżeństwo Stanisławy B. i Włodzimierza B. zostało rozwiązane
przez rozwód wyrokiem Sądu Okręgowego w Świdnicy z dnia 8 października
2001 r. W toku postępowania o podział majątku wspólnego uczestnik zmarł, a w
jego miejsce wstąpił spadkobierca testamentowy Łukasz O.
Nieruchomość położna w T. stanowi gospodarstwo rolne o powierzchni 19,67
ha; jego wartość wynosi kwotę 354 110 zł. Część ze składających się na
gospodarstwo rolne 13 działek jest zdewastowana na skutek powodzi. Niektóre
działki nadające się do uprawy od dwóch lat leżą odłogiem. Stan zabudowań
gospodarstwa – z wyjątkiem domu – nie jest dobry. Ostatnio wyremontowano dach
domu, który kosztował kwotę 10 330 zł. W gospodarstwie zamieszkuje
wnioskodawczyni z córka, synem i synową.
Lokal użytkowy w K.Z. znajduje się na parterze dwukondygnacyjnego
wielorodzinnego budynku mieszkalnego, położonego w centrum miasta. Jego
wartość wynosi 29 180 zł. Lokal składa się z sali sklepowej i zaplecza, liczących
łącznie 50,50 m2
. (...)
Włodzimierz B. nadużywał alkoholu. Od 1997 r. nie dawał pieniędzy na
utrzymywanie rodziny. Wnioskodawczyni utrzymywała się wtedy z dochodu
przynoszonego przez sklep, pomagała jej także rodzina. Włodzimierz B. pozwalał
sąsiadom bezpłatnie używać sprzęt rolniczy. Gospodarstwo rolne w latach 2001-
2006 przynosiło ustalony w sprawie dochód. W 2005 r. Włodzimierz B. otrzymał
kwotę 7716 zł z tytułu dopłat unijnych. W 2006 r. dopłatę unijną wypłacono
uczestnikowi.
W latach 2005-2007 wnioskodawczyni mieszkała z matką w W. i pozostawała
na jej utrzymaniu. Od czerwca 2008 r. zajmuje się uprawą części należącej do
gospodarstwa ziemi. Wnioskodawczyni zamierza prowadzić gospodarstwo rolne.
Uczestnik od 2006 r. wykonuje zawód radcy prawnego. Ma własną kancelarię w W.,
nigdy nie prowadził gospodarstwa rolnego. (...)
Sąd ustalił wartość składników majątku wspólnego na podstawie opinii
biegłych i zgodnych oświadczeń wnioskodawczyni i Włodzimierza B. Opinia Jana B.
z dnia 26 marca 2008 r. stanowiła podstawę ustalenia wartości nieruchomości, a
opinia Zbigniewa A. z dnia 24 lipca 2006 r. – ruchomości, których wartości nie
oznaczyli zgodnie uczestnicy. (...)
Sąd nie znalazł podstaw do uwzględnienia wniosku uczestnika o ustalenie
nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym, uczestnik bowiem nie
wykazał, aby istniały w rozumieniu art. 43 § 1 k.r.o. ważne podstawy do
uwzględnienia jego wniosku. Dla oceny wniosku nie ma znaczenia okoliczność, że
wiele składników majątku wspólnego zostało nabytych za pieniądze darowane
Włodzimierzowi B. przez ojca, ponieważ uczestnik nie wykazał, jakie konkretnie
przedmioty stanowiły darowiznę. (...)
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawczyni i uczestnika, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną
Sądu pierwszej instancji. Podkreślił, że nie ma podstaw do uwzględnienia wniosku o
ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym przede wszystkim z powodu
braku przesłanek przewidzianych w art. 43 § 2 zdanie drugie k.r.o. Jest bezsporne,
że z powództwem o rozwód wystąpiła wnioskodawczyni, a w niniejszym
postępowaniu nie zgłoszono – do chwili wstąpienia uczestnika do sprawy – żądania
ustalenia nierównych udziałów. (...) Nie podzielił zarzutu, że wartość nieruchomości
została ustalona na podstawie nieaktualnej w chwili orzekania opinii biegłego z dnia
26 marca 2008 r.; upływ 13 miesięcy między sporządzeniem opinii a wydaniem
postanowienia nie oznacza, że opinia wymagała aktualizacji, a ponadto „tendencja
do stałego wzrostu wartości nieruchomości, wbrew twierdzeniom skarżącego,
obecnie uległa widocznej i powszechnie znanej zmianie”.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik uczestnika
zarzucił naruszenie art. 149 i 156 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze
zm. – dalej: "u.g.n."), art. 33 pkt 2 i 3, art. 43 § 2, art. 45 § 1 k.r.o. i art. 213 k.c. oraz
art. 684 w związku z art. 567 § 3, art. 278 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. i w związku
z art. 149 i 156 ust. 3 i 4 u.g.n., art. 316 w związku z art. 13 § 2, art. 217 w związku
z art. 13 § 1, art. 227 w związku z art. 13 § 1, art. 232 zdanie pierwsze w związku z
art. 13 § 1, art. 133 § 3, art. 385 oraz 386 § 1 i 4 k.p.c. Wniósł o uchylenie
postanowienia w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Przepis art. 149 u.g.n. określa zakres stosowania przepisów dotyczących
ustalenia wartości nieruchomości. Stanowi on, że przepisy rozdziału I, działu IV
stosuje się – z wyłączeniem określenia wartości nieruchomości w związku z
realizacją ustawy o scalaniu i wymianie gruntów – do wszystkich nieruchomości,
bez względu na ich rodzaj, położenie i przeznaczenie, a także bez względu na
podmiot własności i cel wyceny. Zgodnie z art. 156 ust. 3 u.g.n., operat szacunkowy
– sporządzona na piśmie przez rzeczoznawcę majątkowego opinia o wartości
nieruchomości (art. 156 ust. 1 u.g.n.) – może być wykorzystywany do celu, dla
którego został sporządzony, przez okres 12 miesięcy od chwili jego sporządzenia,
chyba że wystąpiły zmiany uwarunkowań prawnych lub istotne zmiany czynników,
przewidzianych w art. 154 u.g.n. Po upływie tego okresu operat szacunkowy – w
myśl art. 156 ust 4 u.g.n. – może być wykorzystany po potwierdzeniu jego
aktualności przez rzeczoznawcę majątkowego. Potwierdzenie aktualności operatu
następuje przez umieszczenie stosownej klauzuli przez rzeczoznawcę, który go
sporządził.
W piśmiennictwie podkreśla się, że wyrażona w art. 149 u.g.n. zasada dotyczy
wszystkich nieruchomości będących przedmiotem postępowania administracyjnego
i sądowego oraz przedmiotem stosunków między różnymi podmiotami,
kształtującymi się bez udziału organów administracji publicznej i sądów, jeżeli
czynność prawna wymaga określenia wartości nieruchomości zgodnie z
obowiązującymi przepisami albo gdy taka potrzeba wynika z woli stron. Wśród
postępowań sądowych wymagających określenia wartości nieruchomości – jeżeli
uczestnicy postępowania nie określą jej zgodnie – wymienia się wprost m.in.
postępowanie o podział majątku wspólnego, zniesienie współwłasności i dział
spadku.
Stosowanie zawartych w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami przepisów dotyczących określania wartości nieruchomości w
postępowaniu sądowym było przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego w
wyroku z dnia 7 października 2005 r., IV CK 106/05 (OSNC 2006, nr 7-8, poz. 128).
(...) Sąd Najwyższy stwierdził, że zgodnie z art. 240 ust. 2 u.g.n., ilekroć w
przepisach odrębnych ustaw jest mowa o czynnościach wykonywanych przez
biegłych lub inne osoby uprawnione do szacowania nieruchomości, tylekroć należy
przez to rozumieć, że czynności te mogą wykonywać wyłącznie rzeczoznawcy
majątkowi, o których mowa w ustawie. Oznacza to, że także w postępowaniu
sądowym szacowania nieruchomości powinien dokonać rzeczoznawca majątkowy,
któremu nadano to uprawnienie zgodnie z przepisami ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami. Oznacza to również, że biegły
rzeczoznawca majątkowy, dokonując szacowania (wyceny) nieruchomości,
powinien przestrzegać przepisów rozdziału I, działu IV u.g.n. Wynika to
jednoznacznie z art. 149 u.g.n., dokonana w sprawie wycenia nieruchomości
powinna być zatem zgodna ze wskazanymi w nim przepisami prawa.
Z przedstawionych wywodów wynika, że opinia biegłego Jana B., stanowiąca
podstawę określenia wartości nieruchomości w sprawie, wymagała aktualizacji w
sposób wskazany w art. 156 ust. 4 u.g.n., przewidziany bowiem w art. 156 ust. 3
dwunastomiesięczny termin do wykorzystania opinii w sprawie upłynął już w chwili
orzekania przez Sąd pierwszej instancji. Wspomniana opinia nie została jednak
zaktualizowana, mimo zakwestionowania jej przydatności do rozstrzygania z
omawianego powodu w postępowaniu apelacyjnym.
Nie ulega wątpliwości, że aktualizacja opinii wymaga wiadomości specjalnych,
to zaś oznacza – zgodnie z art. 278 k.p.c. – konieczność zasięgnięcia opinii
biegłego. W piśmiennictwie i w orzecznictwie zgodnie podkreśla się, że dowód z
opinii biegłego ma charakter szczególny, ponieważ jego celem jest dostarczenie
sądowi wiadomości specjalnych niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy. Z tego
względu nie można go zastąpić inną czynnością dowodową (np. przesłuchaniem
świadka) lub zaniechać jego przeprowadzenia z powodu posiadania wiedzy
specjalnej przez sędziego wchodzącego w skład sądu orzekającego (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2006 r., II CSK 245/06, nie publ.). Za
potrzebą zaktualizowania opinii w zgodnie z art. 156 ust. 4 u.g.n. przemawia także
zawarte w tym przepisie unormowanie. Wskazano w nim jednoznaczne podmiot
uprawniony do potwierdzenia aktualizacji opinii i sposób jej dokonania.
Z omawianego uregulowania wynika więc, że sąd nie może – jak w rozpoznawanej
sprawie – potwierdzić aktualności opinii dotyczącej określenia wartości
nieruchomości.
Wspomniana opinia wymagała potwierdzenia aktualności nie tylko ze względu
na upływ terminu do jej wykorzystania, ale również z powodów wskazanych w art.
154 u.g.n., stanowiących podstawę potwierdzenia aktualności opinii niezależnie od
upływu terminu przewidzianego w art. 156 ust. 3 u.g.n. Chodzi o podniesioną przez
uczestnika kwestię zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego,
która prowadzi – ze względu na tworzenie terenu górniczego złoża kruszywa
naturalnego „B. III” – do zmiany przeznaczenia niektórych działek wchodzących w
skład gospodarstwa rolnego. W celu potwierdzenia zmiany planu miejscowego
uczestnik postępowania dołączył do apelacji uchwałę Rady Gminy w K.Z. z dnia 26
maja 2008 r. w sprawie przystąpienia do sporządzenia planu zagospodarowania
przestrzennego projektowanego terenu górniczego złoża kruszywa naturalnego „B.
III”. Przytoczona uchwała – co wynika z porównania dat – została podjęta po
sporządzeniu opinii przez biegłego Jana B. Stanowisko biegłego w przedmiocie
potwierdzenia aktualizacji opinii, również ze względu na zmianę planu miejscowego,
może mieć znaczenia dla ustalanej z urzędu wartości podlegającego podziałowi
majątku wspólnego (art. 684 w związku z art. 567 § 3 k.p.c.). (...)
Przepis art. 43 § 1 k.r.o. stanowi, że małżonkowie mają równe udziały w
majątku wspólnym. Zasada ta jest wyrazem równego traktowania małżonków i ich
równouprawnienia w stosunkach majątkowych po ustaniu wspólności majątkowej.
Paragraf drugi tego artykułu przewiduje jednak możliwość odstąpienia od tej zasady
i ustalenia przez sąd nierównych udziałów w majątku wspólnym. Warunkiem tego
ustalenia jest łączne spełnienie się dwóch przesłanek, tj. istnienia ważnych
powodów i przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w
różnym stopniu.
W literaturze i orzecznictwie pod pojęciem „ważne powody” rozumie się takie
okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego
przemawiają za nieprzyznaniem jednemu z małżonków korzyści z tej części
majątku wspólnego, do której powstania nie przyczynił się. Przy ocenie tej
przesłanki należy mieć na względzie całokształt postępowania małżonków w czasie
trwania wspólności ustawowej w zakresie wykonywania obciążających nich
obowiązków wobec założonej rodziny. W omawianym znaczeniu ważne powody nie
mają charakteru majątkowego, okoliczności natury majątkowej bowiem mieszczą
się w przesłance przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego.
Ważnymi powodami są względy natury etycznej, które sprawiają, że w określonych
okolicznościach równe udziały w majątku wspólnym kolidowałyby z dobrymi
obyczajami. Podkreśla się, że ważne powody do ustalenia nierównych udziałów w
majątku wspólnym zachodzą nie w każdym wypadku przyczyniania się małżonków
w różnym stopniu do powstania majątku wspólnego, lecz przede wszystkim wtedy,
gdy małżonek, przeciwko któremu zostało skierowane żądanie ustalenia
nierównych udziałów, w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się do
powstania majątku wspólnego stosownie do swoich sił i możliwości zarobkowych
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1972 r., III CRN 235/72,
OSNCP 1973, nr 10, poz. 174 i z dnia 26 listopada 1973 r., III CRN 227/73, OSNCP
1974, nr 11, poz. 189).
Przyczynienie się małżonków do powstania majątku wspólnego – w
rozumieniu art. 43 § 2 k.r.o. – polega nie tylko na działaniach prowadzących
bezpośrednio do pomnożenia tego majątku, zgodnie bowiem z art. 43 § 3 k.r.o. przy
ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczyniło się do powstania majątku
wspólnego, uwzględnia się także nakład pracy osobistej przy wychowaniu dzieci i
we wspólnym gospodarstwie. O stopniu omawianego przyczynienia się decyduje
więc całokształt starań każdego z małżonków o założoną rodzinę i zaspokojenie jej
potrzeb. Dla jego określenia znaczenie ma nie wysokość zarobków i innych
dochodów, lecz sposób ich wykorzystania, tj. czy posiadanymi zasobami
małżonkowie gospodarowali racjonalnie, a zwłaszcza czy ich lekkomyślnie nie
trwonili. Kontrowersje w piśmiennictwie budzi kwestia oceny stopnia przyczynienia
się małżonków do powstania majątku wspólnego ze względu na przedmioty lub inne
korzyści uzyskane w drodze dziedziczenia lub darowizny i wchodzące – z woli
spadkobiercy lub darczyńcy – w skład majątku dorobkowego. Bardziej przekonujący
jest pogląd, że w takich wypadkach do powstania majątku właściwie przyczynia się
spadkobierca lub darczyńca, a zatem wspomnianych przedmiotów lub korzyści nie
powinno się w zasadzie uwzględniać przy ocenie stopnia przyczynienia się
małżonków do powstania majątku wspólnego.
Zgodnie z art. 43 § 2 k.r.o., uprawnienie do żądania ustalenia nierównych
udziałów w majątku wspólnym, z którym można wystąpić dopiero po ustaniu
wspólności majątkowej, przysługuje każdemu z małżonków, a także spadkobiercom
małżonka, gdy ich spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa
albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.
Z przedstawionych wywodów wynika, że Sąd Okręgowy trafnie uznał, iż
uczestnik nie jest uprawniony do żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku
wspólnym, nie jest on bowiem spadkobiercą małżonka, o którym mowa w art. 43 § 2
zdanie drugie k.r.o. Stan postępowania w niniejszej sprawie do chwili śmierci
Włodzimierza B. nie potwierdza – wbrew odmiennemu stanowisku skarżącego – że
zmarły uczestnik zgłosił żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku
wspólnym. W konsekwencji zarzut naruszenia art. 43 § 2 zdanie drugie k.r.o.
należało uznać za nieuzasadniony.
Niezależnie od omówionej przyczyny, wystarczającej do oddalenia wniosku
skarżącego o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym, nie ma także
podstaw do uwzględnienia wspomnianego wniosku. Skarżący nie wykazał, aby
zachodziły przewidziane w art. 43 § 2 zdanie pierwsze k.r.o. przesłanki ustalenia
nierównych udziałów w majątku wspólnym, w przedstawionym rozumieniu. Należy
podkreślić, że przekonanie skarżącego, iż Włodzimierz B. w większym stopniu
przyczynił się do powstania majątku wspólnego ze względu na darowizny – nawet
gdyby uznać je za uzasadnione – nie podważa merytorycznej oceny wniosku, gdyż
przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym muszą zostać
spełnione łącznie. Do uwzględnienia omawianego wniosku nie wystarczy więc –
jeżeli nie przemawiają za nim ważne powody – samo nierówne przyczynienie się
małżonków do powstania majątku wspólnego. W konsekwencji, wspomniana
kontrowersja co do oceny stopnia przyczynienia się małżonka do powstania
majątku wspólnego ze względu na nabycie przedmiotów lub innych korzyści w
drodze spadkobrania lub darowizny – także przy podzieleniu odmiennego poglądu,
że do powstania majątku przyczynia się małżonek należący do rodziny
spadkodawcy lub darczyńcy – nie miałaby znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej
sprawy w omawianym zakresie.
Z tych powodów Sąd Najwyższy zaskarżone orzeczenie w zakresie
wskazanym w sentencji postanowienia uchylił i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.), a pozostałej części skargę kasacyjną oddalił (art.
39814
k.p.c.).