Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 92/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z odwołania Jana O.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S.
o wznowienie postępowania w sprawie o prawo do renty,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 9 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 18 sierpnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania wraz z orzeczeniem o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 18 sierpnia 2009 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację Jana O.
od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w S. z dnia
14 maja 2009 r., oddalającego odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, Oddział w S., odmawiającej ponownego rozpoznania jego uprawnień
do renty z tytułu niezdolności do pracy w związku z przymusowym zatrudnieniem w
czasie zastępczej służby wojskowej w kopalni węgla od dnia 17 października 1953
r. do dnia 19 grudnia 1955 r.
Sąd Apelacyjny uznał rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego za trafne i, mimo
błędnych motywów, odpowiadające prawu. Stwierdził, że Sąd Okręgowy nie
wyprowadził prawidłowych wniosków z oddalenia odwołania przez Sąd Okręgowy w
S. wyrokiem z dnia 10 października 2002 r. oddalenia apelacji ubezpieczonego
wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 18 lutego 2004 r. oraz oddalenia jego kasacji
postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2004 r. (III UK 94/04). W
szczególności wskazał na niedopuszczalność zastosowania art. 114 ust. 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst – Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), „gdy
decyzja organu rentowego stała się ostateczna wskutek wyroku sądu
odwoławczego”. Wyjaśnił, że ze względu na art. 365 § 1 k.p.c. strona nie może
domagać się wznowienia postępowania przez organ rentowy z pominięciem sądu,
gdyż „sądy oraz strony i inne organy państwowe i administracyjne muszą
przyjmować, iż dana kwestia prawna kształtuje się tak, jak stwierdzono w
prawomocnym orzeczeniu sądowym”. Z tego względu uznał za bezprzedmiotową
ocenę zasadności przyczyn, na których ubezpieczony oparł żądanie ponownego
ustalenia jego prawa do świadczeń.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego, zawierająca wniosek o uchylenie
objętego nią wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, została oparta na podstawie naruszenia art. 365 § 1 i art. 366 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że w związku z wyrokiem Sądu
Okręgowego w S. w sprawie zachodzi powaga rzeczy osądzonej w postępowaniu
przed organem rentowym toczącym się na skutek wniosku, w którym powołano się
na nowe dowody mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, art. 382 w
3
związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez niewyjaśnienie wszystkich okoliczności mających
istotne znaczenie w sprawie, a zwłaszcza pominięcie nowych dowodów oraz
naruszenie art. 385 k.p.c. przez oddalenie apelacji w całości, pomimo istnienia jej
uzasadnionych podstaw. Skarżący wskazał także na naruszenie – przez
niezastosowanie – art. 114 ust. 1 oraz art. 114 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, na podstawie których Zakład
Ubezpieczeń Społecznych powinien ponownie ocenić jego prawo do renty, kończąc
rozpoznanie jego wniosku wydaniem decyzji uwzględniającej stan rzeczy istniejący
w chwili jej wydania, a więc z uwzględnieniem nowych dokumentów i okoliczności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych orzeczenie sądu ustala
treść stosunku prawnego lub prawa rebus sic stantibus z chwili wyrokowania, w
związku z czym nowe zdarzenia, zachodzące już po uprawomocnieniu się
orzeczenia, prowadzące do przekształcenia treści praw i obowiązków stron
stosunku ubezpieczenia społecznego przez spełnienie lub upadek przesłanek
materialnoprawnych prawa do świadczeń, powodują ustalenie praw i obowiązków
na nowo, bez konieczności wzruszenia ustaleń prawomocnych orzeczeń. Zasadą
rządzącą tymi stosunkami jest właśnie możliwość wzruszenia ustaleń stanowiących
podstawę prawomocnych orzeczeń (art. 114 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), także
przez wydanie nowej decyzji organu rentowego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 3 października 1996 r., II UZP 18/96, OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 117, a
poprzednio uchwałę z dnia 20 września 1978 r., II UZP 7/78, OSNCP 1979 nr 3,
poz. 48, postanowienie z dnia 19 stycznia 1984 r., II URN 131/83, OSNCP 1984 nr
10, poz. 177 i postanowienie z dnia 14 stycznia 1997 r., II UKN 50/96, OSNAPiUS
1997 nr 17, poz. 328).
Co więcej, organ ubezpieczeń społecznych może samodzielnie – w trybie
mniej rygorystycznym niż przewidziany w kodeksie postępowania
administracyjnego – dokonać ponownego rozpatrzenia praw lub zobowiązań z
zakresu ubezpieczeń społecznych w wypadku przedłożenia nowych dowodów lub
4
ujawnienia okoliczności istniejących przed wydaniem ostatecznej decyzji lub
wyroku sądowego, z których wynika, że zainteresowanemu przysługuje prawo lub
że nie ciąży na nim zobowiązanie. Organ ubezpieczeń społecznych ponownie
rozpatruje uprawnienia, niezależnie do tego, czy ujawnione okoliczności lub
przedstawione dowody prowadzą do odmowy, czy do przyznania prawa lub
odpowiednio ustalenia albo uchylenia zobowiązania. W każdym wypadku organ
wydaje nową decyzję, tak jakby jeszcze ostatecznie w tym zakresie nie rozstrzygał.
Identycznie – tak jakby prawo lub zobowiązanie nie zostało stwierdzone
prawomocnym wyrokiem sądowym oddalającym odwołanie od decyzji
odmawiającej prawa lub stwierdzającej zobowiązanie, na podstawie dowodów lub
okoliczności, o których wyżej mowa – organ ponownie rozpoznaje uprawnienia, jeśli
jest to korzystne dla zainteresowanego. Służy temu tryb z art. 114 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z którym prawa lub zobowiązania ustalone
prawomocnym wyrokiem mogą być zweryfikowane przez organ ubezpieczeń
społecznych na korzyść zainteresowanego po ponownym rozpoznaniu sprawy na
wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu. W tym trybie następuje ponowne
rozpoznanie sprawy przez organ ubezpieczeń społecznych w ramach swoistej
instytucji stworzonej i rozwiniętej w systemie prawa ubezpieczeń społecznych,
przypisanej wyłącznie organom ubezpieczeń społecznych i praktykowanej w tych
sytuacjach, w których przesłanki prawa istniejące w chwili wyrokowania są
oceniane przez organ ubezpieczeń społecznych korzystnie dla zainteresowanego w
świetle nowych dowodów lub ujawnionych okoliczności. W nowych, korzystnych dla
ubezpieczonego okolicznościach wyrok oddalający jego odwołanie o niekorzystnej
decyzji staje się bezprzedmiotowy, gdyż organ jako strona stosunku ubezpieczeń
społecznych uznaje względem zainteresowanego swoje zobowiązanie lub zwalnia
go z obowiązku.
Inaczej jest tylko wtedy, gdy przesłanki prawa do świadczeń musiały powstać
nie później niż w chwili wydania wyroku i zostały w nim negatywnie przesądzone.
Wówczas ponowne ustalenie prawa do świadczeń lub ich wysokości staje się
możliwe tylko po przedstawieniu nowych dowodów lub ujawnieniu nowych
okoliczności, lecz ustaleniu temu nie stoi na przeszkodzie orzeczenie organu
odwoławczego, gdyż w takiej sytuacji organ rentowy władny jest na podstawie art.
5
114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
wydać we własnym zakresie decyzję przyznającą prawo do świadczeń lub
podwyższającą ich wysokość albo odmówić świadczenia. Decyzja wydana w tym
trybie podlega zaskarżeniu do sądu, który ponownie ocenia sprawę, niezależnie od
rozstrzygnięcia w poprzedniej sprawie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8
października 1986 r., II URN 182/86, OSNCP 1987 nr 12, poz. 212, z 29 czerwca
1993 r. II URN 64/92, OSNC 1994 nr 2, poz. 46, z dnia 5 sierpnia 1999 r., II UKN
231/99, OSNAPUS 2000 nr 19, poz. 734 oraz z dnia 19 czerwca 2001 r., II UKN
414/00, z dnia 2 grudnia 2004 r., III UK 35/04, z dnia 17 maja 2007 r., III UK 6/07, z
dnia 5 czerwca 2009 I UK 22/09, z dnia 5 listopada 2009 I UK 87/09,
niepublikowane).
W jednym tylko wypadku, to jest gdy zachodzi konieczność pozbawienia
zainteresowanego praw wynikających z prawomocnego wyroku, organ rentowy –
przestrzegając związania prawomocnym wyrokiem – występuje na podstawie art.
114 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
do organu odwoławczego z wnioskiem o wznowienie postępowania przed tym
organem. Czyni tak wówczas, gdy z przedłożonych dowodów lub ujawnionych
okoliczności wynika, że prawo do świadczeń nie istnieje lub że świadczenia
przysługują w niższej wysokości, prawo bowiem ustalone lub zobowiązanie
ograniczone prawomocnie orzeczeniem sądowym nie może być zmienione na
niekorzyść zainteresowanego w drodze ponownego rozpoznania sprawy przez
organ ubezpieczeń społecznych.
W konsekwencji, orzeczenie sądu stwarzające domniemanie nieistnienia
prawa – jeżeli ujawnią się okoliczności stanowiące pozytywną przesłankę prawa –
może być wzruszone w ramach postępowania regulowanego przepisami
odnoszącymi się do organu rentowego, bez konieczności wznowienia
postępowania na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego.
Przepis art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, dotyczący
ponownego rozpoznania sprawy, a nie wznowienia postępowania, stanowi lex
specialis w takim zakresie, w jakim wznowienie postępowania regulowane jest
przez kodeks postępowania administracyjnego. Instytucja ponownego rozpoznania
uprawnień, którą w odróżnieniu od wznowienie postępowania posługuje się
6
ustawodawca tylko w odniesieniu do postępowania przed organem ubezpieczeń
społecznych – i to bez względu na to, czy okoliczności powodujące takie
rozpoznanie sprawy wystąpiły przed rozstrzygnięciem sprawy, czy po jej
rozstrzygnięciu – została wprowadzona zamiast wznowienia postępowania
administracyjnego (por. druk sejmowy nr 700/02). Projektodawca zmian w ustawie
o systemie ubezpieczeń społecznych zwrócił uwagę, że stosowanie przepisów
kodeksu postępowania administracyjnego (art. 123) w sytuacjach, w których
przewidują podjęcie działań przez organ wyższego stopnia (wznowienie
postępowania, uchylenie decyzji, uznanie decyzji za nieważną czy zażalenie na
postanowienie), nie jest możliwe przy jednoinstancyjnej organizacji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, w związku z czym każda decyzja Zakładu kończąca
postępowanie podlega kontroli sądowej, a w sprawach, w których zmiany w
decyzjach są zgodne z interesem zainteresowanego, tryb postępowania musi być
maksymalnie uproszczony (por. także wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego
2004 r. II UK 250/03, niepublikowany, z dnia 13 maja 2004 r., II UK 359/03, OSNP
2004 nr 24, poz. 425 i z dnia 25 maja 2004 r., III UK 31/04, OSNP 2005 nr 1, poz.
13).
W sprawie objętej skargą, w której spełnienie warunków wymaganych do
ustalenia prawa do renty inwalidy wojskowego nie jest limitowane żadnymi
terminami (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2001 r., II UKN 565/00,
OSNP 2003, nr 14, poz. 340), stwierdzenie prawomocnym wyrokiem, że
inwalidztwo warunkujące prawo do renty nie było następstwem zranień, kontuzji
albo innych obrażeń lub chorób powstałych w związku z przymusowym
zatrudnieniem (art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 2 września 1994 r. o świadczeniu
pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby
wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach,
zakładach rud uranu i batalionach budowlanych, jednolity tekst Dz.U. z 2001 r. Nr
60, poz. 622 ze zm.) może być zmienione w każdym czasie w postępowaniu
wszczętym na podstawie nowego wniosku. wniosek ten organ rentowy obowiązany
jest rozpatrzyć merytorycznie, uwzględniając nowe okoliczności bez względu na to,
że brak prawa do świadczeń został wcześniej ustalony prawomocnym orzeczeniem
organu odwoławczego. Nietrafnie więc Sąd drugiej instancji zakwestionował na
7
gruncie art. 365 § 1 k.p.c. postępowanie Sądu Okręgowego, które miało na celu
ustalenie spełnienia warunków do ponownego ustalenia prawa do świadczenia
istniejących w dniu wydania zaskarżonej decyzji, w odniesieniu do okoliczności
wskazanych w nowym wniosku.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39315
§ 1
k.p.c.).