Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 274/09
POSTANOWIENIE
Dnia 17 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku E. M.
przy uczestnictwie H. M.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na rozprawie w dniu 17 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni i uczestnika
od postanowienia Sądu Okręgowego w N. z dnia 4 czerwca 2009 r., sygn. akt III (…),
I. uchyla zaskarżone postanowienie w punkcie 1
a) tiret trzeci, dotyczącym zaliczenia do majątku wspólnego kwoty 88.397 zł,
b) tiret czwarty, dotyczącym nakładu w postaci wkładu pieniężnego o wartości
75.242 zł,
c) tiret piąty, dotyczącym dopłat,
d) tiret szósty, dotyczącym rozliczenia nakładów,
e) tiret siódmy i ósmy, dotyczących wartości przedmiotu wniosku oraz
kosztów sądowych,
oraz w punkcie 2. w zakresie oddalenia apelacji wnioskodawczyni
odnoszącej się do ustalenia wartości wkładu uczestnika w spółce cywilnej
„L.(...)” oraz orzekającej o kosztach postępowania apelacyjnego i w tej
części przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w N. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
2
II. w pozostałym zakresie obydwie skargi kasacyjne oddala.
Uzasadnienie
W sprawie o podział majątku wspólnego wnioskodawczyni E. M. i uczestnika H.
M. Sąd Rejonowy w G. ustalił następujące fakty: Strony zawarły małżeństwo w dniu 26
października 1974 r. W dniu 26 września 1997 r. wyłączyły umownie małżeńską
wspólność ustawową, za wyjątkiem majątku nabytego bezpłatnie, o ile spadkodawca lub
darczyńca nie postanowił inaczej. Ich małżeństwo rozwiązane zostało przez rozwód z
dniem 13 sierpnia 1998 r.
W 1979 r. wnioskodawczyni przydzielono mieszkaniu lokatorskie w G. Wkład
mieszkaniowy w kwocie 45 400 zł (przed denominacją) pochodził z jej majątku
odrębnego. Po przekształceniu prawa do lokalu na własnościowe wkład
wnioskodawczyni odpowiadał 14,48% wartości mieszkania i sumie 23 067 zł w chwili
orzekania.
W 1993 r. uczestnik przystąpił do spółki cywilnej „L.(...)”, wnosząc 25 000 000 zł
(przed denominacją) wkładu z majątku wspólnego, co odpowiada obecnie kwocie
10 814 zł. Dochód uczestnika z tej spółki w okresie od 1994 do września 1997 r. wyniósł
107 719,08 zł. Ponadto w 1995 r. uczestnik osiągnął 6 978,56 zł dochodu z umowy
zlecenia lub umowy o dzieło.
W tym samym roku uczestnik razem z pozostałymi wspólnikami spółki „L.(...)”
kupił udziały w Agencji „W.(...)” sp. z o.o. w K. za pieniądze darowane przez matkę
(1 200 zł).
W dniu 4 kwietnia 1997 r. wspólnicy spółki „L.(...)” nabyli do wspólności łącznej
udział 4/108 w prawie własności nieruchomości położonej w C., na co uczestnik
przeznaczył pieniądze z majątku wspólnego. Po sprzedaży udziału uczestnik w grudnia
2002 r. otrzymał kwotę 200 000 zł, która obecnie odpowiada kwocie 225 420 zł.
W lipcu 1997 r. uczestnik kupił samochód m-ki Mercedes. Pieniądze na połowę
ceny pożyczył od matki. Matka uczestnika była współwłaścicielką samochodu w ½. Po
rozwodzie uczestnik sprzedał samochód i oddał matce 30 000 zł. Wartość rynkowa
udziału (1/2) uczestnika w prawie własności samochodu wg obecnych cen odpowiada
40 600 zł.
W latach 1996, 1997 i 2000 uczestnik pobrał w spółce „W.(...)” dywidendy w
łącznej sumie 142 468 zł.
3
Wnioskodawczyni przy pomocy uczestnika uruchomiła sklep odzieżowy. W
okresie od 1994 r. do 1997 r. osiągnęła dochód, który obecnie odpowiada kwocie
51 316,60 zł.
Łączne dochody uczestnika w okresie od 1994 r. do ustania wspólności
majątkowej wynoszą 177 326,60 zł. Dochody wnioskodawczyni za ten okres zamykają
się sumą 51 316,60 zł. Różnica w ich dochodach wynosi 126 010 zł.
W dniu wyłączenia małżeńskiej wspólności majątkowej uczestnik wypłacił
wnioskodawczyni 63 000 zł, która obecnie odpowiada kwocie 103 017,60 zł.
Wnioskodawczyni zabrała uczestnikowi weksle in blanco zabezpieczające
pożyczkę udzieloną przez niego z dochodów z działalności gospodarczej, wystawione
na kwoty po 10 000 zł. Na ich podstawie przeprowadziła egzekucję. Uzyskała kwotę o
aktualnej wartości 50 455 zł, którą zużyła je na własne potrzeby.
Około 1997 r. uczestnik wyremontował i wyposażył w nowe meble i sprzęty
mieszkanie stron w G.. Wartość jego nakładu wg obecnych cen wynosi 56 510 zł. Środki
częściowo pochodziły z dochodów uczestnika a częściowo z zaciągniętych przez niego
pożyczek, spłaconych z majątku odrębnego w 2000 r.
W 1998 r. uczestnik poczynił nakłady z majątku, o aktualnej wartości 48 120 zł na
dom na działce stron pozostającej w ich użytkowaniu wieczystym i sprzedanej w trakcie
postępowania. Uzyskaną ceną strony podzieliły się po połowie.
Sąd Rejonowy w G., postanowieniem z dnia 29 lipca 2008 r. majątek wspólny
stron oszacował na 761 613 zł. Za przedmiot podziału uznał własnościowe spółdzielcze
prawo do lokalu mieszkalnego w G. o wartości 159 300 zł, ruchomości stanowiące
wyposażenie tego lokalu o łącznej wartości 17 370 zł, kwotę 225 420 zł pochodząca ze
sprzedaży udziału 4/108 w prawie własności nieruchomości położonej w C., kwotę
40 600 zł jako wartość udziału (1/2) uczestnika w prawie własności samochodu
Mercedes, kwotę 142 468 zł pobraną tytułem dywidendy za 1995, 1996 i 1997 r. przez
uczestnika w spółce „W.(...)”, kwotę 126 010 zł stanowiącą różnicę w dochodach
uczestnika i wnioskodawczyni ze wszystkich źródeł ich działalności gospodarczej w
okresie od 1995 r. do 26 września 1997 r., kwotę 50 445 zł z tytułu egzekucji weksli
pobraną przez wnioskodawczynię. Ustalił, że po ustaniu wspólności majątkowej
wnioskodawczyni otrzymała od uczestnika tytułem częściowej spłaty kwotę 63 000 zł
(obecna wartość 103 017 zł) oraz że poczyniła z majątku odrębnego nakład na majątek
wspólny w postaci wkładu mieszkaniowego o wartości 23 067 zł. Sąd ustalił także, że z
majątku wspólnego stron na majątek odrębny uczestnika wydatkowana została kwota
4
10 814 zł [wartość wkładu do spółki „L.(...)”]. Podział majątku wspólnego nastąpił przez
przyznanie wnioskodawczyni własnościowego spółdzielczego prawa do mieszkania i
ruchomości stanowiących jego wyposażenie. Od uczestnika sąd zasądził na rzecz
wnioskodawczyni dopłatę w kwocie 50 674, 50 zł oraz kwotę 23 067 zł tytułem zwrotu
nakładów z majątku odrębnego wnioskodawczyni na majątek wspólny, obie sumy płatne
w ratach, a ponadto kwotę 5 407 zł tytułem zwrotu nakładu z majątku wspólnego na
majątek odrębny uczestnika [wkład do spółki ”L.(...)”]. Sąd określił wartość przedmiotu
wniosku i orzekł o kosztach sądowych i kosztach postępowania.
Wyrok zaskarżyły obydwie strony. Sąd Okręgowy uznał ich apelacje za
częściowo uzasadnione i zmienił zaskarżone postanowienie. Zmiany były wynikiem
uwzględnienia:
1) zarzutu wnioskodawczyni, że wartość samochodu Mercedes była wyższa, bo nie był
to samochód uszkodzony i podwyższenia wartości udziału uczestnika w tym
samochodzie do 54 700 zł,
2) zarzutu wnioskodawczyni, że nakładem z majątku wspólnego na majątek odrębny
uczestnika był także wkład dodatkowy do spółki cywilnej L.(...)” wniesiony zgodnie z
postanowieniami aneksu nr 3 z dnia 2 kwietnia 1997 r. w wysokości 46 014 zł,
którego aktualną wartość Sąd Okręgowy określił na 75 242,09 zł,
3) zarzutu wnioskodawczyni, że przedmiotem podziału powinna być również wartość
udziału uczestnika w majątku spółki cywilnej „L.(...)” na dzień ustania wspólności
małżeńskiej. Sąd Okręgowy powołał się na pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w
uchwale z dnia 13 marca 2008 r. (III CZP 9/08, OSNC 2009/4/54), i przyjął, że
rozliczenie między małżonkami obejmuje wierzytelność odpowiadającą wartości
udziału wspólnika przy przyjęciu fikcji prawnej, że wystąpienie takiego wspólnika ze
spółki cywilnej nastąpiło z chwilą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej.
Wartość udziału uczestnika w spółce cywilnej „L.(...)” Sąd Okręgowy ustalił na
88 396,75 zł i zaznaczył, że zmiany (umniejszenie) wartości udziałów, jakie nastąpiły
po wyłączeniu wspólności małżeńskiej nie mogły wpłynąć na obniżenie wielkości tej
wierzytelności. Niemniej uznał, iż przyczyna ta uzasadnia zaniechanie aktualizacji
wartości kwoty 88 396,75 zł na chwilę orzekania.
Pozostałych zarzutów wnioskodawczyni Sąd nie przyjął za zasadne. Nie zgodził
się z argumentami mającymi podważyć ustalenia faktyczne co do wielkości nakładu z
majątku wnioskodawczyni na majątek wspólny (prawo do mieszkania); co do nabycia
przez uczestnika udziałów w spółce z .o.o. „W.(...)” za środki darowane przez matkę
5
oraz co do nabycia przez niego samochodu Mercedes na współwłasność z matką.
Także stanowisko wnioskodawczyni o konieczności zaliczenia do majątku dorobkowego
stron zysków osiągniętych przez uczestnika po 26 września 1997 r. z tytułu uczestnictwa
w spółkach L.(...) i „W.(...)” nie znalazło akceptacji. Sąd Okręgowy nie wypowiedział się
o jego merytorycznej zasadności, natomiast ocenił, że wnioskodawczyni spóźniła się z
wnioskiem o przeprowadzenie opinii biegłego, gdyż złożyła go po upływie zakreślonych
przez sąd terminów obwarowanych rygorem pominięcia później zgłoszonych dowodów.
Wniosek ponowiony w apelacji pominął, uznając, że wnioskodawczyni nie wykazała, iż
nie miała możliwości jego wcześniejszego zgłoszenia. Sąd Okręgowy nie zgodził się
również z twierdzeniem, że brak było podstaw do rozłożenia świadczeń uczestnika na
raty, ani z żądaniem wnioskodawczyni, aby doliczyć do rat odsetki kapitałowe.
Z zarzutów podniesionych przez uczestnika Sąd Okręgowy uwzględnił ten, w
którym skarżący kwestionował zaliczenie do majątku dorobkowego całej kwoty jaką
uzyskał ze sprzedaży przez wspólników spółki „L.(...)” udziału w nieruchomości w C..
Sąd drugiej instancji wskazał, że w chwili zakupu udziału nabywało go 4 wspólników, z
których jeden wystąpił ze spółki 3 września 1998 r., już po zniesieniu ustroju wspólności
majątkowej między stronami. Jego wystąpienie nie powinno zatem wpływać na
określenie praw uczestnika w chwili zniesienia wspólności. Dlatego Sąd Okręgowy
dokonał zaliczenia do majątku wspólnego 169 065 zł jako ¼ zwaloryzowanej ceny
uzyskanej przez uczestnika ze sprzedaży udziału w nieruchomości, chociaż w
rzeczywistości uczestnik otrzymał w 2002 r. 1/3 ceny. W ocenie Sądu ewentualne
wzbogacenie z tego tytułu należałoby już do majątku odrębnego wnioskodawcy.
Sąd zgodził się także ze skarżącym, że nie było podstaw do zaliczenia do
majątku wspólnego stron kwoty 126 010 zł odpowiadającej matematycznej różnicy w
dochodach małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej. Sąd stwierdził, że
uczestnik swoje dochody przeznaczał w znacznej części na zaspokojenie potrzeb
rodziny: na pomoc dzieciom stron, na rozwinięcie działalności gospodarczej
wnioskodawczyni oraz na remonty nieruchomości należących do majątku wspólnego.
Wnioskodawczyni natomiast nie wykazała, żeby pokrywała inne wydatki niż własne.
Sąd Okręgowy odmówił trafności zarzutom uczestnika podważającym ustalenia
potwierdzające co do zasady zasadność podstaw do zaliczenia do majątku wspólnego
kwoty otrzymanej przez uczestnika ze sprzedaży udziału w nieruchomości w C. Nie
znalazł także podstaw do ustalenia, że uczestnik po ustaniu wspólności majątkowej
6
poczynił z majątku odrębnego nakłady zwiększające wartość tej nieruchomości, ani że
jego udział w samochodzie Mercedes był niższy niż ½.
Z negatywną oceną spotkał się również zarzut bezpodstawnego zaliczenia do
majątku wspólnego dywidendy ze spółki „W.(...)” za 1997 r. (zwaloryzowanej do kwoty
104 703 zł), wypłaconej już po ustaniu wspólności majątkowej między stronami, w
2000 r. Sąd Okręgowy ocenił, że dywidenda stanowiła dochód z majątku odrębnego,
należny ale nie pobrany w chwili ustania wspólności majątkowej i podlegała
uwzględnieniu we wzajemnych rozliczeniach, ponieważ przemawia za tym cel i
charakter ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej.
Nieuwzględnione żądania zawarte w apelacjach obydwu stron zostały oddalone
(pkt 2 postanowienia).
Postanowienie Sądu Okręgowego strony zaskarżyły skargami kasacyjnymi.
Wnioskodawczyni zakwestionowała trafność rozstrzygnięcia w zakresie obniżenia
wchodzącej w skład majątku wspólnego sumy uzyskanej ze sprzedaży udziału w
nieruchomości w C. oraz zaniechania waloryzacji wartości udziału uczestnika w spółce
„L.(...)”, a ponadto zasadność wyłączenia z majątku wspólnego różnicy dochodów stron
(pkt 1, ppkt l.3 i l.6 zaskarżonego postanowienia). Zaskarżyła też częściowo punkt 2
postanowienia – w zakresie oddalenia zarzutów i wniosków apelacji dotyczących
zasadności zaliczenia do majątku wspólnego 24 udziałów w spółce z o.o. „W.(...)” oraz
dochodów uczestnika pobranych przez niego z majątku wspólnego po ustaniu
wspólności ustawowej.
Skarżąca powołała obydwie podstawy kasacyjne z art. 3983
§ 1 k.p.c.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzuciła:
- błędną wykładnię art. 871 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 45 § 1 k.r.o. przez zaniechanie
ustalenia wartości udziału uczestnika w majątku spółki cywilnej „L.(...)” według cen z
chwili orzekania;
- niewłaściwe zastosowanie art. 31 § 2 pkt 1 i 2 k.r.o. przez odmowę rozliczenia
różnicy w dochodach pobranych przez strony w okresie faktycznej separacji;
- błędną wykładnię oraz niezastosowanie art. 31 § 2 pkt 1 i 2 k.r.o. w zw. z art. 54 k.c.
prowadzące do nieuwzględnienia w składzie majątku wspólnego dochodów
pobieranych przez uczestnika z majątku wspólnego w okresie między ustaniem
wspólności a datą orzekania;
- błędną wykładnię art. 31 § 1 i 31 § 2 pkt 2 k.r.o. i art. 45 § 1 k.r.o. przez przyjęcie,
że do majątku wspólnego nie wchodzą dochody oraz majątek nabyty w czasie
7
trwania wspólności ustawowej przez spółkę kapitałową, w której udziały jeden z
małżonków nabył z majątku osobistego (odrębnego);
- niewłaściwe zastosowanie art. 871 § 2 k.c. w zw. z art. 6 k.c. przez przyjęcie, że na
wysokość spłaty należnej wnioskodawczyni z tytułu sprzedaży nieruchomości
wspólników ma wpływ rozliczenie z jednym ze wspólników spółki cywilnej „L.(...)”;
Podstawę naruszenie przepisów postępowania, mającego istotny wpływ na wynik
sprawy wnioskodawczyni wypełniła zarzutami:
- uchybienia art. 567 § 1 k.p.c., art. 232 k.p.c. i art. 217 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 382
k.p.c., z art. 278 § 1 k.p.c., art. 286 k.p.c. i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez
nieprzeprowadzenie w postępowaniu apelacyjnym dowodu z uzupełniającej opinii
biegłej K. O. i uznanie za prawidłowe pominięcia tego dowodu przez Sąd Rejonowy;
- art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. i z art. 13 § 2 k.p.c. przez nierozważenie
wszystkich zarzutów i wniosków apelującej.
We wnioskach skarżąca domagała się uchylenia orzeczenia Sądu Okręgowego w
zaskarżonej części i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz
zasądzenia od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uczestnik swoją skargę kasacyjną skierował przeciwko rozstrzygnięciom
dotyczącym zaliczenia do majątku wspólnego kwoty 88 397 zł stanowiącej udział
uczestnika w majątku spółki cywilnej „L.(...)” (pkt 1 ppkt I.6 zaskarżonego
postanowienia), zaliczenia do nakładów z majątku wspólnego stron na majątek odrębny
uczestnika kwoty 75 242 zł odpowiadającej wartości wkładu do spółki „L.(...)”
wniesionego na podstawie aneksu nr 3 (pkt IV i VIII postanowienia) oraz w punkcie 2 w
zakresie oddalenia zarzutów i wniosków apelacji odnoszących się do zaliczenia do
majątku wspólnego kwoty 104 703,40 zł z tytułu zwaloryzowanej dywidendy za rok
1997.
Skarga oparta została na podstawach z art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.
Naruszenia prawa materialnego uczestnik upatruje w:
- błędnej wykładni art. 871 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 45 § 1 k.r.o. prowadzącej do
przyjęcia, że wkład pieniężny wniesiony na podstawie aneksu nr 3 do umowy spółki
„L.(...)” stanowił nakład z majątku wspólnego, mimo że został pokryty z pożyczki
wspólników;
- błędnej wykładni art. 871 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 45 § 1 k.r.o. i art. 1035 k.c. w zw.
z art. 567 § 3 k.p.c. przez przyjęcie wartości udziału uczestnika w spółce „L.(...)”
8
ustalonego według jego wartości w dniu ustania wspólności majątkowej i
zwaloryzowanego na dzień orzekania, mimo że udziały miały określoną wartość w
dniu orzekania;
- błędnej wykładni art. 32 § 2 pkt 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym w dniu
zniesienia wspólności ustawowej (obecnie art. 31 § 2 pkt 2 k.r.o.), przez uznanie, że
dywidenda za rok 1997, otrzymana przez uczestnika w roku 2000 weszła w skład
majątku wspólnego stron, mimo że nie była wymagalna w dniu ustania wspólności
ustawowej;
Podstawa naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ
na wynik sprawy ujęta została w zarzutach:
- uchybienia art. 567 § 1 k.p.c., art. 232 k.p.c. i 217 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 382
k.p.c. w zw. z art. 278 § 1 k.p.c. w zw. z art. 286 k.p.c. i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
poprzez nie przeprowadzenie przed żadnym z sądów orzekających dowodu z opinii
biegłego księgowego w celu ustalenia wartości udziałów uczestnika w majątku
spółki cywilnej „L.(...)” w G. według ich stanu z daty ustania wspólności ustawowej i
cen z daty orzekania;
- uchybienie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
poprzez nierozważenie wszystkich zarzutów uczestnika i nieustosunkowanie się do
nich w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia, oraz pominięcie innych
koniecznych elementów uzasadnienia, co uniemożliwia weryfikację stanowiska tego
Sądu.
W konkluzji uczestnik wystąpił o uchylenie postanowienia w zaskarżonej części i
przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji
oraz zasądzenie od wnioskodawczyni kosztów postępowania według norm
przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skargi kasacyjne stron okazały się uzasadnione jedynie częściowo.
Obydwoje skarżący zgłosili niemal jednobrzmiące, choć częściowo odmienne w
zakresie przesłanek, zarzuty procesowe. Nie mogą one jednak odnieść zamierzonego
skutku.
Uzasadnienie zaskarżonego postanowienia nie spełnia wprawdzie wszystkich
wymagań stawianych przez art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c.,
ponieważ w części zawierającej rozważania Sądu odwoławczego nie przytacza wprost
podstawy prawnej rozstrzygnięcia. Jednak jego treść trzeba analizować całościowo, a
9
więc łącznie z częścią referującą motywy rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Tam
zaś znajdują się odwołania do przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
normujących stosunki majątkowe małżeńskie i reguły rozliczeń po wyłączeniu
wspólności ustawowej. Wywody uzasadnienia wskazują na to, że Sąd Okręgowy
generalnie przyjął jako prawidłowe ustalenia i kwalifikację prawną zastosowaną przez
Sąd Rejonowy. Zakwestionował jedynie niektóre ustalenia faktyczne i wówczas
przeprowadził niezbędną ocenę materiału dowodowego. W wypadku, w którym nie
zgodził się z zapatrywaniami prawnymi Sądu pierwszej instancji, związanymi
rozliczeniem wartości udziału uczestnika w spółce cywilnej, wkład pieniężny do której
pochodził z majątku wspólnego małżonków – podstawę prawną zastąpił odesłaniem do
przywołanych orzeczeń Sądu Najwyższego. Nie jest to formuła prawidłowa, jednak
pozwala odtworzyć sposób rozumowania Sądu Okręgowego i podstawy rozstrzygnięcia,
a tym samym stwierdzone uchybienie nie stanowi uzasadnionej podstawy kasacyjnej.
Uchybienia w treści i konstrukcji uzasadnienia mogą bowiem stanowić skuteczny zarzut
jedynie wtedy, kiedy powodują brak możliwości przeprowadzenia kontroli motywów
orzeczenia zaskarżonego skargą kasacyjną (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego z
dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83 oraz nie
publikowane orzeczenia z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 1862/00, z dnia 20 lutego
2003 r., I CKN 65/01, z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 121/01, z dnia 9 marca 2006 r., I
CSK 147/05, czy z dnia 21 stycznia 2010, I CSK 209/09).
Strony niesłusznie też kierują zarzuty dotyczące prawidłowości pominięcia
zgłaszanych przez nie wniosków dowodowych. Ponieważ jednak zarzuty takie wiążą się
nierozerwalnie z materialnoprawnymi przesłankami rozstrzygnięcia, które mają wpływ na
ocenę potrzeby przeprowadzania tych dowodów, omówione zostaną wraz z
odpowiednimi zarzutami podniesionymi w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej.
Zarzuty naruszenia prawa materialnego obydwu skarg miejscami krzyżują się,
celowe będzie zatem rozważenie ich według kryteriów przedmiotu, którego dotyczą.
1. Wkład uczestnika do spółki cywilnej „L.(...)”.
Sąd Okręgowy ustalił, że z majątku wspólnego stron uczestnik dokonał nakładu
na majątek spółki cywilnej „L.(...)”. Nastąpiło to przez dwukrotne wniesienie wkładu
pieniężnego – raz w kwocie 25 mln starych złotych i później w kwocie 46 014 zł.
Uczestnik kwestionuje fakt, że druga wpłata nastąpiła z majątku wspólnego, jednak ten
jego zarzut godzi w ustalenia faktyczne i przeprowadzoną przez sąd drugiej instancji
ocenę dowodów, tym samym narusza zakaz z art. 3983
§ 3 k.p.c. i nie może być
10
przedmiotem rozpoznania. Na marginesie tylko można zaznaczyć, że gdyby nawet
przyjąć, iż na zakup udziałów uczestnik przeznaczył środki uzyskane z zaciągniętej
pożyczki – to także te środki w istocie pochodziłyby z majątku wspólnego, do którego –
na podstawie art. 32 § 1 k.r.o. weszłyby pieniądze pochodzące z pożyczki.
Uczestnik podnosi dalej, że w zaskarżonym postanowieniu został dwukrotnie
obciążony z tego samego tytułu. Sąd uwzględnił zwaloryzowany wkład do spółki jako
nakład z majątku wspólnego na majątek odrębny i zasądził połowę tak ustalonej kwoty
od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni. Jednocześnie Sąd Okręgowy zaliczył do
składników majątku wspólnego stron kwotę 88 397 zł jako udział uczestnika H. M. w
majątku Przedsiębiorstwa Handlowo – Produkcyjnego „L.(...)” spółka cywilna w G.
Zastrzeżenia skarżącego są słuszne. Wkład do spółki cywilnej staje się
składnikiem majątku wspólnego wspólników tej spółki i od chwili wniesienia przestaje
być składnikiem majątku wspólnego małżonków. Nie jest, ściśle rzecz biorąc, nakładem
na majątek odrębny wspólnika, gdyż przechodzi do majątku łącznego wspólników. W
orzecznictwie nie budzi sporu, że do takiego wkładu można w drodze analogii stosować
art. 45 k.r.o., a zatem traktować go analogicznie jak nakład na majątek odrębny jednego
z małżonków (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 15 września 2004 r., III CZP
46/04, OSNC 2005/9/152 i z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 9/08, OSNC 2009/4/54).
Rozbieżności powstały jedynie co do tego, w jaki sposób nakład ten powinien być
rozliczony w postępowaniu o podział majątku wspólnego: czy należy przyjąć jego
wartość nominalną zwaloryzowaną na chwilę orzekania (za ta koncepcją opowiadała się
pierwsza z powołanych uchwał), czy też ustalenie wartości nakładu powinno
uwzględniać wartość fikcyjnie ustalonego udziału, jaki przysługiwałby małżonkowi –
wspólnikowi spółki, gdyby z tej spółki wystąpił w momencie ustania wspólności
majątkowej małżeńskiej, określoną według cen z chwili orzekania (taki pogląd Sąd
Najwyższy przyjął w drugiej z powołanych uchwał). To drugie stanowisko należy
zaakceptować jako bardziej odpowiadające przyjętej w kodeksie rodzinnym i
opiekuńczym zasadzie dominującej roli majątku wspólnego (art. 32 § 1 k.r.o.
w brzmieniu obowiązujący przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 17 czerwca 2004
r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw –
Dz.U. Nr 162, poz. 1691).
Prawa „spółkowe” w spółce „L.(...)” przynależały do majątku odrębnego
uczestnika, a w sytuacji, kiedy z tej spółki nie wystąpił – nie przysługiwał mu udział w
rozumieniu art. 875 k.c. w czasie trwania stosunku spółki wspólnikom przysługuje
11
bowiem wspólność łączna (bezudziałowa) majątku wspólnego. Dlatego w skład majątku
wspólnego stron nie może wchodzić wierzytelność z tytułu udziału uczestnika w spółce
cywilnej „L.(...)”, którą – jako składnik majątku wspólnego wskazał Sąd Okręgowy. Do
majątku tego wchodzi jedynie wierzytelność z tytułu nakładu z majątku wspólnego na
majątek odrębny uczestnika – obejmujący przysługujące mu prawa wspólnika spółki
cywilnej, uzyskane w zamian za wniesienie wkładów. Ponadto zaś majątek wspólny
zasilają wierzytelności przypadające wspólnikom w toku działalności spółki.
Nakład z tytułu wkładów Sąd Okręgowy ujął w orzeczeniu dotyczącym pkt IV
postanowienia Sądu Rejonowego i rozliczył według konkurencyjnego poglądu –
dokonując określenia aktualnej wartości wkładu przy zastosowaniu kryterium zmiany siły
nabywczej pieniądza. Skarżący ma zatem rację, że w zaskarżonym postanowieniu Sąd
Okręgowy w sposób niedopuszczalny podwójnie rozliczył tę samą wierzytelność, raz
przy tym błędnie ją kwalifikując jako udział uczestnika w spółce cywilnej. Tym samym
nie sposób odeprzeć twierdzenia, że Sąd Okręgowy naruszył art. 871 § 1 i § 2 k.c. w zw.
z art. 45 § 1 k.r.o.
Nie jest natomiast trafny zarzut, że prawidłowe byłoby określenie wartości tego
nakładu na potrzeby jego rozliczenia według zwaloryzowanej wartości nominalnej. Nie
można także zgodzić się na proponowaną przez skarżącego interpretację zasady
dokonywania w postępowaniu o podział majątku wspólnego rozliczeń wszystkich
wartości majątkowych według ich stanu z chwili wyłączenia wspólności a wartości z
chwili orzekania. Propozycja uczestnika zakłada w rzeczywistości ustalenie wartości
jego udziału w spółce według stanu i wartości z chwili orzekania, skarżący bowiem
wskazuje na to, że jego udział istniał i miał konkretną wartość w momencie wydawania
zaskarżonego postanowienia (aczkolwiek mogła to być wartość zerowa). Tymczasem
uwzględnienie stanu z chwili ustania wspólności majątkowej wymaga przyjęcia wówczas
istniejącej sytuacji majątkowej spółki cywilnej, rzutującego na oszacowanie
hipotetycznego „udziału” uczestnika. Wartość tego „udziału” z chwili orzekania oznacza
z kolei konieczność fikcyjnego założenia trwania niezmienionego stanu majątkowego i
sytuacji gospodarczej spółki „L.(...)” w chwili orzekania i przeprowadzenia szacunku
„udziału” według realiów z tego czasu. W tym więc zakresie należało podzielić zarzut
wnioskodawczyni, która kwestionowała prawidłowość przyjęcia do rozliczeń wartości
„udziału” uczestnika z chwili wyłączenia wspólności majątkowej. Natomiast nie był
uzasadniony zarzut procesowy uczestnika, który upatrywał uchybienia przez Sąd
Okręgowy przepisom art. 567 § 1 k.p.c., art. 232 k.p.c. i 217 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art.
12
382 k.p.c. w zw. z art. 278 § 1 k.p.c. w zw. z art. 286 k.p.c. i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
poprzez nieprzeprowadzenie dowodu z opinii biegłego w celu określenia rzeczywistej
wartości „udziału” w spółce „L.(...)” w chwili orzekania. Ten dowód był bowiem
nieprzydatny, ponieważ nie służyłby ustaleniu faktu istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy
(art. 227 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.).
2. Udziały w spółce z o.o. Agencja „W.(...)” w K.
Wnioskodawczyni kwestionuje stanowisko Sądów obydwu instancji, że udziały te
weszły do odrębnego majątku uczestnika, ponieważ nabyte zostały za środki uzyskane
z darowizny od matki uczestnika. Dostrzega przy tym trudności jakie stwarza jej zakaz
zaczepienia skargą ustaleń faktycznych i oceny dowodów, dlatego opiera się na
argumencie, że nabycie udziałów do majątku odrębnego powinno wynikać z zapisu w
umowie zakupu tych udziałów. Nie jest to pogląd uzasadniony. Wprawdzie art. 32 § 1
k.r.o. w dawnym brzmieniu (obecnie art. 31 § 1 k.r.o.) ustanawiał jako zasadę, że
przedmioty majątkowe nabyte przez oboje lub jednego z małżonków wchodzą do
majątku wspólnego, jednak art. 33 k.r.o. precyzował przypadki, kiedy określony składnik
majątkowy stawał się przedmiotem odrębnej własności (obecnie majątku osobistego)
jednego z małżonków. Zgodnie z art. 33 pkt 2 i 3 k.r.o., do majątku odrębnego wchodziły
m. in. przedmioty nabyte przez darowiznę (o ile darczyńca nie postanowił inaczej), oraz
przedmioty uzyskane za środki otrzymane w zamian za te, które małżonek otrzymał w
drodze darowizny. Przepisy nie wymagały przy tym zastrzeżenia przy zawieraniu
umowy, że nabycie następuje do majątku odrębnego, aby taki skutek nastąpił. Wejście
przedmiotu majątkowego do majątku odrębnego jest konsekwencją wypełnienia
wymagań ustawowych dotyczących podstawy jego nabycia. Dlatego też – wobec
ustalenia przez Sądy obydwu instancji – że uczestnik zakupił udziały w spółce „W.(...)”
za pieniądze darowane mu przez matkę, uzasadniony jest wniosek, że udziały te
stanowią majątek odrębny uczestnika.
Zupełnie chybiony jest zaś pogląd prawny skarżącej jakoby do majątku
wspólnego stron wchodził majątek nabyty w czasie trwania wspólności ustawowej przez
spółkę kapitałową, w której udziały jeden z małżonków nabył z majątku odrębnego.
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest odrębną osobą prawną i nabywa prawa
majątkowe na swoją rzecz, a nie do majątku wspólników.
3) Dochody ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością W.(...)” i spółki cywilnej „L.(...)”.
Uczestnik podważa zasadność wliczenia do majątku wspólnego sum
otrzymanych przez niego tytułem dywidendy za rok 1997 w spółce „W.(...)”, podnosząc,
13
że dywidenda stała się wymagalna dopiero w 2000 r., kiedy uchylono uchwałę
wspólników z 1998 r., przeznaczającą zysk bilansowy z 1997 r. na fundusz zapasowy i
przekazano ten zysk do podziału dla wspólników. Stanowisko to nie jest trafne.
Decydujący dla oceny czy dywidenda weszła do majątku wspólnego jest okres, którego
dywidenda ta dotyczy. W niniejszej sprawie nie budzi wątpliwości, że jest to dochód
uczestnika otrzymany za 1997 r., a zatem w czasie, kiedy między stronami
obowiązywała jeszcze wspólność majątkowa małżeńska. Okoliczność, że wspólnicy
pierwotnie inaczej zadysponowali zyskiem, jest nieistotna, skoro ostatecznie ta ich
uchwała została uchylona i zysk przeznaczono na dywidendę, należną wspólnikowi na
podstawie art. 191 § 1 k.s.h. Wprawdzie wymagalność roszczenia o wypłatę dywidendy
nastąpiła dopiero z chwilą podjęcia uchwały o podziale zysku, a więc już po ustaniu
wspólności majątkowej, jednak dla oceny podstaw zaliczenia tego dochodu z majątku
odrębnego uczestnika do majątku wspólnego decydujące znaczenie ma, kiedy
podlegający podziałowi zysk został wypracowany. Jeśli miało to miejsce w okresie
trwania wspólności – cel i charakter ustroju wspólności majątkowej nakazuje zaliczyć do
majątku wspólnego dywidendę wypłacaną z tego zysku. Istotą ustroju wspólności
ustawowej jest włączenie do majątku wspólnego małżonków dochodów, jakie każde z
nich osiągnęło w czasie trwania wspólności majątkowej m. in. z majątku odrębnego.
Wyłączenie z tego majątku składnika, którego podstawy ekonomiczne powstały w czasie
trwania wspólności tylko dlatego, że zgodnie z przepisami jego wymagalność
uzależniona była od czynności podjętych już po ustaniu wspólności, powodowałoby
nieuzasadnione umniejszenie majątku wspólnego z korzyścią dla majątku odrębnego. W
konsekwencji nie doszło do zarzucanego naruszenia art. 32 § 2 pkt 2 k.r.o.
Wnioskodawczyni z kolei domagała się objęcia rozliczeniami dochodów
uczestnika z obydwu spółek za okres od ustania wspólności do chwili wydania
orzeczenia o podziale majątku wspólnego. Jej stanowisko nie ma jednak żadnego
uzasadnienia. W sytuacji, kiedy zarówno prawa uczestnika związane z jego
uczestnictwem w spółce cywilnej „L.(...)” jak i w spółce z o.o. „W.(...)” stanowiły składnik
jego majątku odrębnego – od chwili ustania wspólności ustawowej dochody z obydwu
źródeł wchodziły do majątku uczestnika, a wnioskodawczyni nie może rościć sobie do
nich pretensji. Artykuł 32 § 2 pkt 2 k.r.o. odnosił się jedynie do dochodów z majątku
odrębnego osiągniętych w okresie trwania ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, a
nie po jego wyłączeniu.
14
Tym samym wniosek dowodowy wnioskodawczyni dotyczący rozliczenia tych
dochodów nie miał podstaw w art. 227 k.p.c. (w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.), wobec czego
jego oddalenie przez Sąd Okręgowy (aczkolwiek inaczej uzasadnione) nie stanowiło
uchybienia procesowego.
Wnioskodawczyni kwestionuje także zasadność wyłączenia spośród składników
majątku wspólnego wartości odpowiadającej różnicy dochodów stron w okresie od 1994
do 1997 r. Argumenty jakie podnosi nie są przekonujące. Sam fakt pozostawania stron
w separacji i prowadzenia odrębnej gospodarki finansowej nie uzasadnia dokonywania
matematycznych wyrównań, skoro – jak ustalił Sąd Okręgowy – w okresie tym uczestnik
przeznaczał swoje dochody na utrzymanie składników majątku wspólnego i
wykonywanie obowiązku alimentacyjnego wobec dzieci. W ten sposób uczestnik
realizował ustawowy obowiązek utrzymywania rodziny, wobec czego jego dochody
zostały zużyte w sposób nie rodzący obowiązku ich zwrotu do majątku wspólnego
podlegającego podziałowi.
4) Dochód z tytułu sprzedaży udziału w nieruchomości w C.
Pogląd wnioskodawczyni, że cała uzyskana przez uczestnika w 2002 r. suma
stanowi ekwiwalent nakładu z majątku wspólnego przeznaczonego na zakup przez
uczestnika [wraz z innymi wspólnikami spółki „L.(...)”] udziału w nieruchomości w C., nie
jest trafny. Sąd Okręgowy słusznie wskazał, że suma przeznaczona z majątku
wspólnego na ten cel wyliczona była przy założeniu, że udział w nieruchomości kupuje
wspólnie czterech wspólników w częściach równych. Tak też zakup ten został
zrealizowany. Tym samym odpowiednikiem nakładu była ¼ kwoty uzyskanej ze
sprzedaży udziału, dokonanej już po wyłączeniu wspólności między małżonkami. To, że
po ustaniu wspólności doszło do zmian w składzie spółki cywilnej, bowiem jeden ze
wspólników z niej wystąpił, nie było zdarzeniem prawnym wpływającym na zmianę
rozmiaru dokonanego wcześniej nakładu z majątku wspólnego stron. W konsekwencji
zarzut naruszenia art. 871 § 2 k.c. w zw. z art. 6 k.c. nie miał uzasadnionych podstaw.
Z przytoczonych względów, mając na uwadze kompleksowy charakter orzeczenia
o podziale majątku wspólnego i rozliczeniu nakładów z majątku wspólnego na majątki
odrębne małżonków – zaskarżone postanowienie należało uchylić w zakresie
wskazanym w sentencji i przekazać sprawę w tej części do ponownego rozpoznania
Sądowi drugiej instancji (art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 108 § 2 k.p.c. w
zw. z art. 39821
, art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c.