Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 29 czerwca 2010 r.
I PK 33/10
Jeżeli roszczenie o odprawę emerytalną uregulowaną w układzie zbioro-
wym pracy okaże się nieuzasadnione, sąd obowiązany jest ocenić to żądanie
na podstawie przepisów powszechnie obowiązujących.
Przewodniczący SSN Romualda Spyt, Sędziowie SN: Bogusław Cudowski,
Zbigniew Hajn (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 29 czerwca
2010 r. sprawy z powództwa Stanisława W. przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej P.
w O. o odprawę emerytalną, na skutek skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie z dnia 9 paździer-
nika 2009 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego Sądowi Okręgowemu w
Olsztynie.
U z a s a d n i e n i e
Powód Stanisław W. żądał zasądzenia od pozwanej Spółdzielni Mieszkanio-
wej „P." w O. na jego rzecz 21.363 zł tytułem odprawy emerytalnej z ustawowymi
odsetkami od 1 października 2008 r. do dnia zapłaty. Pozwana Spółdzielnia żądała
oddalenia powództwa oraz zasądzenia kosztów procesu od powoda.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Olsztynie wyrokiem z dnia 5 czerwca 2009 r. od-
dalił powództwo i orzekł co do kosztów procesu. Sąd ten ustalił, że powód zatrud-
niony był w pozwanym zakładzie pracy od 2 lipca 2007 r. na stanowisku zastępcy
kierownika, ostatnio na podstawie umowy na czas określony do 30 września 2008 r.
Umowa ta rozwiązała się z upływem czasu na jaki została zawarta. Zakład Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddział w O. przyznał powodowi prawo do emerytury od 5 paź-
dziernika 2008 r., gdyż z tym dniem powód osiągnął wiek emerytalny i spełniał prze-
2
słanki do przyznania mu prawa do tego świadczenia. Powód żądał odprawy emery-
talnej na podstawie art. 14 zakładowego układu zbiorowego pracy (dalej jako
„z.u.z.p.”), który w stosunku do powszechnie obowiązującego unormowania odprawy
w art. 921
§ 1 k.p. przewiduje wyższą wysokość odprawy emerytalnej. Zgodnie z tym
przepisem „pracownikowi przechodzącemu na emeryturę przysługuje odprawa pie-
niężna w wysokości 500% zasadniczego wynagrodzenia”. Sąd Rejonowy, odwołując
się do wykładni językowej ustalił, że na mocy tego postanowienia układu odprawa
emerytalna przysługuje „pracownikowi”. Tymczasem, powód w momencie uzyskania
prawa do emerytury pracownikiem już nie był. Co więcej, stosunek pracy nie uległ
rozwiązaniu w związku z przejściem powoda na emeryturę. Nie może bowiem być
mowy o rozwiązaniu stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę, gdy pra-
cownik nie spełnia ustawowych przesłanek do uzyskania świadczenia.
Sąd Rejonowy uznał, że nie ma związku czasowego pomiędzy ustaniem sto-
sunku pracy, a uzyskaniem uprawnień emerytalnych przez powoda. Ustanie sto-
sunku pracy nastąpiło bowiem 30 września 2008 r. i powód w tym dniu nie spełniał
warunków do przyznania świadczenia - nie miał wymaganego wieku. Brak również
związku funkcjonalnego, gdyż stosunek pracy uległ rozwiązaniu z powodu upływu
czasu, na jaki zawarta była umowa o pracę, a nie z powodu przejścia na emeryturę.
Powyższy wyrok apelacją zaskarżył powód, między innymi zarzucając naru-
szenie prawa materialnego - art. 921
§ 1 k.p. oraz art. 14 z.u.z.p., przez błędną wy-
kładnię i przyjęcie, że odprawa emerytalna przysługuje wyłącznie pracownikowi,
który spełnił warunki określone w odrębnych przepisach do nabycia emerytury lub
renty w okresie zatrudnienia. Pozwana żądała oddalenia apelacji.
Zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną wyrokiem Sąd Okręgowy od-
dalił apelację, nie obciążając powoda kosztami procesu na rzecz pozwanej za in-
stancję odwoławczą. W ocenie Sądu Okręgowego apelacja powoda nie zasługiwała
na uwzględnienie. Sąd w całości podzielił ustalenia oraz argumentację prawną za-
wartą w pisemnych motywach wyroku Sądu pierwszej instancji jako prawidłową bez
potrzeby jej powtarzania. W jego ocenie, w stanie faktycznym ustalonym przez Sąd
Rejonowy, trudno przyjąć jakąkolwiek inną interpretację zachowania stron. Powód w
momencie uzyskania 5 października 2008 r. prawa do emerytury pracownikiem nie
był. Bezsporne jest bowiem, że jego stosunek pracy ustał 30 września 2008 r. Sam
fakt złożenia przez powoda wniosku o emeryturę odpowiednio wcześniej, a więc gdy
był jeszcze pracownikiem nie wywołuje skutków w zakresie uprawnień pracowni-
3
czych. Przepisy bowiem nie uzależniają nabycia odprawy emerytalnej od złożenia
wniosku, ale od nabycia prawa do emerytury. Samo złożenie wniosku nie powoduje
przyznania prawa do świadczenia, gdyż muszą być spełnione również inne przesłan-
ki. Zalicza się do nich, między innymi ukończenie odpowiedniego wieku. Powód
spełnił wszystkie przesłanki do nabycia prawa do emerytury dopiero 5 października
2008 r. Zgodzić, więc należy się z Sądem pierwszej instancji, że prawo do odprawy
emerytalnej powstaje wówczas, gdy rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło z określo-
nej przyczyny, z powodu czy w związku z przejściem pracownika na emeryturę. Nie
może być skuteczny zarzut powoda, że przyczyną rozwiązania stosunku pracy było
przejście pracownika na emeryturę, gdy w dniu zakończenia stosunku pracy nie
spełniał on warunków uzyskania emerytury na skutek nieosiągnięcia wymaganego
wieku.
W skardze kasacyjnej powód, reprezentowany przez pełnomocnika będącego
adwokatem, zaskarżył powyższy wyrok Sądu Okręgowego w całości. W zakresie na-
ruszenia prawa materialnego skarżący zarzucił błędną wykładnię art. 921
§ 1 k.p. w
związku z art. 14 ust. 3 z.u.z.p. w związku z art. 9 § 1 i 2 k.p., polegającą na niepra-
widłowym przyjęciu, że brak jest związku pomiędzy przejściem na emeryturę a usta-
niem stosunku pracy powoda, z uwagi na fakt, że w dniu nabycia prawa do emerytu-
ry powód nie był już pracownikiem pozwanego, podczas gdy prawidłowa wykładnia
tych przepisów wiedzie do stanowiska, że każdemu pracownikowi przysługuje od-
prawa, gdy wskutek rozwiązania stosunku pracy zmienia status pracownika na status
emeryta, bez względu, czy w dniu rozwiązania stosunku pracy spełnia wszystkie
kryteria do nabycia prawa do emerytury, byleby pomiędzy ustaniem stosunku pracy,
a przejściem na emeryturę istniał związek funkcjonalny.
Odnośnie do przepisów postępowania skarżący wskazał na ich naruszenie,
mające istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie art. 378 § 1 k.p.c., 382 k.p.c. i
art. 391 § 1 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c., polegające na nierozpoznaniu
apelacji powoda w jej granicach, bowiem Sąd Okręgowy w ogóle pominął podnoszo-
ną w niej kwestię niezbadania przez Sąd pierwszej instancji funkcjonalnego charak-
teru związku zachodzącego pomiędzy ustaniem stosunku pracy powoda, a jego
przejściem na emeryturę.
Skarżący wniósł o uchylenie orzeczenia Sądu drugiej instancji w całości i
przekazanie temu Sądowi sprawy do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego, a ewentualnie o uchylenie tego wyroku w cało-
4
ści i jego zmianę przez zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda 21.363 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od 1 października 2008 r. do dnia zapłaty oraz kosztami pro-
cesu, w tym kosztami zastępstwa procesowego za postępowanie kasacyjne;
W uzasadnieniu podstaw skargi wskazano, między innymi, że stanowisko
Sądu Okręgowego jest wynikiem rażących błędów w wykładni art. 921
§ 1 k.p., a w
konsekwencji art. 14 ust 3 z.u.z.p., który w stosunku do powszechnie obowiązujące-
go art. 921
§ 1 k.p. przewiduje wyższą wysokość odprawy emerytalnej.
W odpowiedzi na skargę strona pozwana wniosła o jej oddalenie w całości i
zasądzenie na jej rzecz kosztów procesu w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznawana skarga kasacyjna została oparta na obydwu podstawach
określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. W zakresie podstawy naruszenia przepisów postę-
powania trafny okazał się zarzut mającego istotny wpływ na wynik sprawy narusze-
nia art. 378 § 1 k.p.c. Wynikający z art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. obowiązek
rozpoznania sprawy w granicach apelacji oznacza zarówno zakaz wykraczania przez
Sąd drugiej instancji poza te granice, jak też nakaz wzięcia pod uwagę i rozważenia
wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków (np. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01, OSNC 2004 nr 10, poz. 161,
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2007 r., II PK 318/06, OSNP 2008 nr 23-
24, poz. 344). Tymczasem Sąd Okręgowy nie rozważył zarzutu naruszenia art. 921
§
1 k.p., co z oczywistych względów (zob. niżej) mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy. Natomiast, wbrew twierdzeniom skarżącego, Sąd Okręgowy nie naruszył art.
382 k.p.c. Sąd nie pominął zagadnienia związku funkcjonalnego między rozwiąza-
niem stosunku pracy, a nabyciem przez powoda uprawnienia do emerytury, ponie-
waż w tej kwestii przyjął w pełni, przy niezmienionych ustaleniach faktycznych, sta-
nowisko Sądu pierwszej instancji. Na stanowisko to nie mógł mieć istotnego wpływu
podnoszony w skardze fakt, że powód w piśmie procesowym z 19 sierpnia 2009 r.
wskazał, że złożył wniosek o emeryturę do ZUS-u ostemplowany przez pozwanego 5
września 2009 r., a decyzję o przyznaniu emerytury otrzymał 30 września 2009 r., tj.
w czasie gdy był pracownikiem pozwanego zakładu pracy. Decyzja ta, jak wynika z
uzasadnień wyroków Sądów pierwszej i drugiej instancji była brana pod uwagę. Poza
tym fakt otrzymania powyższej decyzji w dniu 30 września 2009 r. powód akcentował
5
już w pozwie. Kwestionowane przez powoda orzeczenie Sądu Okręgowego nie wyni-
ka z rozpoznania apelacji niezgodnie ze wskazanymi wyżej przepisami postępowa-
nia, lecz z niezastosowania art. 921
§ 1 k.p. oraz przyjęcia wykładni art. 14 ust. 3
z.u.z.p., według której nie jest możliwe nabycie przez pracownika prawa do odprawy
emerytalnej w sytuacji, gdy w dniu zakończenia stosunku pracy nie spełnia on wa-
runków uzyskania emerytury na skutek nieosiągnięcia wymaganego wieku. Nieza-
sadny jest także zarzut naruszenia art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. W
ocenie Sądu Najwyższego uzasadnienie zaskarżonego wyroku zostało sporządzone
w sposób umożliwiający jego kasacyjną kontrolę. W utrwalonym orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się bowiem, że naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. może mieć
wpływ na rozstrzygnięcie (a więc stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasa-
cyjnej) tylko w tych wyjątkowych sytuacjach, w których treść uzasadnienia orzeczenia
sądu drugiej instancji uniemożliwia dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził
do wydania orzeczenia (wyrok z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, LEX nr 78271;
wyrok z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 1862/00, LEX nr 109420; wyrok z 4 paździer-
nika 2007 r., I UK 111/07). Nie zmienia to jednak krytycznej oceny niedokładności
Sądu Okręgowego w określeniu wynikającej z układu zbiorowego pracy podstawy
prawnej zaskarżonego wyroku (zob. niżej). Nie miała ona jednak istotnego wpływu
na wynik sprawy.
Usprawiedliwione okazały się natomiast zarzuty naruszenia przepisów prawa
materialnego, tj. art. 921
§ 1 k.p. w związku z art. 14 ust. 3 z.u.z.p. Trudno jednak po-
dzielić twierdzenie skarżącego, że Sąd Okręgowy dokonał błędnej wykładni art. 921
§
1 k.p., skoro Sąd tego przepisu nie zastosował. Sąd odwoławczy bowiem podzielił w
całości ustalenia oraz argumentację prawną zawartą w pisemnych motywach wyroku
Sądu pierwszej instancji. Należy więc uznać tę argumentację za stanowisko prawne
(wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku) przyjęte przez Sąd Okręgowy w zaskarżo-
nym rozpoznawaną skargą wyroku. Stanowisko to opiera się na zastosowaniu i wy-
kładni jedynie dotyczącego odprawy emerytalnej unormowania zawartego w art. 14
z.u.z.p. Ostatecznie proces subsumcji ustalonego stanu faktycznego pod to tego
unormowanie doprowadził do - decydującego o treści zaskarżonego wyroku, uznania
że powód nie ma prawa do odprawy emerytalnej. Wniosek ten jest jednak co naj-
mniej przedwczesny. Skoro bowiem powód żądał wypłaty odprawy emerytalnej, to
uznanie przez Sądy, że nie przysługuje ona na podstawie układu zbiorowego, nie
zwalniało od oceny zasadności tego żądania w świetle powszechnie obowiązującej
6
regulacji tego świadczenia, zawartej w art. 921
§ 1 k.p. Należy bowiem uznać, że w
przypadku, gdy żądanie zasądzenia świadczenia uregulowanego w układzie zbioro-
wym pracy okaże się nieuzasadnione, sąd obowiązany jest ocenić jego zasadność w
świetle unormowania tego świadczenia w przepisach powszechnie obowiązujących.
W postępowaniu cywilnym obowiązuje bowiem zasada, według której powód ma
określić żądanie oraz jego podstawę faktyczną (art. 187 § 1 k.p.c.), a do sądu należy
rozważenie możliwych podstaw prawnych powództwa, choćby niewskazanych przez
powoda (da mihi factum, dabo tibi ius). Sąd miał zatem obowiązek rozważenia
materialnoprawnej podstawy zgłoszonego żądania zapłaty odprawy emerytalnej w
granicach wskazanej podstawy faktycznej. Nie ma znaczenia to, że wysokość odpra-
wy gwarantowana w art. 921
§ 1 k.p. jest niższa od przewidzianej w art. 14 z.u.z.p.
Mieści się ona bowiem w granicach żądania. Zaniechanie dokonania takiej oceny
przez Sąd Okręgowy oznacza oczywiste naruszenie art. 921
§ 1 k.p.
Wadliwa jest także przyjęta przez Sąd Okręgowy (za Sądem pierwszej instan-
cji) wykładnia układu zbiorowego pracy. Zastrzeżenia budzi już sposób określenia
przepisu układu będącego podstawą zaskarżonego wyroku (a wcześniej wyroku
Sądu Rejonowego). Sądy (pierwszej i drugiej instancji) konsekwentnie określały go
jako „art. 14”, podczas gdy z przytoczonego przez Sąd Rejonowy, rozpatrywanego
postanowienia układu, wynika, że chodzi o art. 14 ust. 3, a pozostała treść tego
unormowania nie była brana przez Sądy pod uwagę. Wykładnia ta została ograni-
czona do fragmentu art. 14 układu, zgodnie z którym: „pracownikowi przechodzą-
cemu na emeryturę przysługuje odprawa pieniężna”. Na jej podstawie Sąd Rejonowy
wywiódł, że odprawa przysługuje tylko pracownikowi, a skoro powód w chwili osią-
gnięcia wieku emerytalnego pracownikiem już od kilku dni nie był, to odprawa mu nie
przysługuje. Rozumowanie to powielił Sąd Okręgowy. Wniosek ten, w obecnym sta-
nie sprawy, jest trudny do zaakceptowania. Powszechnie bowiem wiadomo, że w
wielu przepisach ustawodawca używa słowa „pracownik” także na określenie osoby
uprawnionej do świadczeń wynikających ze stosunku pracy już po jego rozwiązaniu
(zob. w kontekście prawa do odprawy wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia
1993 r., I PRN 111/93, OSNCP 1994 nr 12, poz. 243). To samo dotyczy układów
zbiorowych pracy, o czym świadczy choćby ust. 1 powoływanego przez Sądy art. 14
z.u.z.p., dotyczący odprawy pieniężnej w związku z przejściem na rentę „inwalidz-
ką/chorobową”. W przepisie tym wprost mówi się o pracowniku, „z którym rozwiązano
stosunek pracy”.
7
Z powyższego wynika, że Sąd Okręgowy (a wcześniej Sąd Rejonowy) nie
przeprowadził nawet najprostszej wykładni systemowej art. 14 ust. 3 z.u.z.p., poprze-
stając na powierzchownej wykładni językowej tego postanowienia. Żaden z Sądów
nie podjął też próby wyjaśnienia stosunku rozważanego postanowienia z.u.z.p. do
art. 921
k.p. (pomimo odwoływania się do orzecznictwa dotyczącego tego przepisu),
a w szczególności ustalenia, czy zawiera ono samodzielną regulację prawa do od-
prawy emerytalnej w wysokości określonej w układzie, czy też, jak zdaje się sugero-
wać skarżący, określa jedynie korzystniejszą wysokość tego świadczenia, które jed-
nak przysługuje po spełnieniu przesłanek z art. 921
k.p. Powyższe, podstawowe braki
w zakresie zastosowania (art. 921
k.p.) i wykładni (art. 921
k.p. i art. 14 ust. 3 z.u.z.p.)
powodują, że kasacyjna ocena argumentacji prawnej przyjętej przez Sąd drugiej
instancji mija się z celem, ponieważ nie dotyczy ona istoty sprawy. W szczególności,
jak już wyżej wskazano, Sąd ten, a wcześniej Sąd Rejonowy, dokonał niestarannej i
powierzchownej wykładni art. 14 ust. 3 z.u.z.p., odwołując się przy tym wybiórczo do
orzecznictwa Sądu Najwyższego, dotyczącego art. 921
k.p., bez wyjaśnienia związku
tego przepisu z wymienionym postanowieniem układu zbiorowego, a następnie,
uznając bezzasadność żądania powoda na gruncie układu zbiorowego pracy, nie
zastosował art. 921
k.p.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.
========================================