Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 85/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lipca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z powództwa Gminy A.
przeciwko Mirosławowi S.
o wydanie nieruchomości
oraz z powództwa wzajemnego Mirosława S.
przeciwko Gminie A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 8 lipca 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej wzajemnej - Gminy A.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 listopada 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od Gminy A. na rzecz Mirosława S. kwotę 5400
(pięć tysięcy czterysta) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem w sprawie z powództwa Gminy A. przeciwko M. S. o
wydanie nieruchomości oraz z powództwa wzajemnego M. S. przeciwko Gminie o
zapłatę Sąd Okręgowy zasądził od Gminy na rzecz M. S. kwotę 3.255.853 zł, płatną
w dniu wydania przez M. S. Gminie nieruchomości opisanej w pozwie, oddalił
powództwo wzajemne M. S. w pozostałej części w zakresie żądania zapłaty.
Zasadnicze elementy stanu faktycznego przedstawiały się następująco.
Sporna nieruchomość (gospodarstwo rybne) stanowi obecnie własność
Gminy, nabytą na podstawie art. 5 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. – przepisy
wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach
samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.). W dniu 25 września 1983 r. M. S.
(i dwie inne osoby) zawarł z Urzędem Gminy w A. umowę dzierżawy nieruchomości
na 10 lat. Nieruchomość ta wchodziła w skład Państwowego Funduszu Ziemi i
stanowiła nieużytki po stawach hodowlanych. W aneksie do tej umowy (z 1984 r.)
dzierżawca zobowiązał się do zagospodarowania nieruchomości (nieużytku) przez
budowę stawów; prowadzenie przez niego prac zgodnie z dokumentacją miało
stwarzać prawo ubiegania się o wykup dzierżawionych gruntów, przy czym grunt
miał być sprzedany najpóźniej w roku uruchomienia produkcji rybackiej. M. S.
otrzymywał pomoc finansową w trybie administracyjnym z Funduszu Ochrony
Gruntów Rolnych. W dniu 10 maja 1995 r. została zawarta następna (trzecia)
umowa dzierżawy nieruchomości na 10 lat (do maja 2005 r.). W umowie tej
przewidziano, że wymienione protokole inwentaryzacyjnym obiekty budowlane
i urządzenia zostały wybudowane od dnia 1września 1983 r. do dnia 31 stycznia
1993 r., ale nie ze środków Gminy. Na podstawie opinii biegłego J. Kozłowskiego
Sąd Okręgowy ustalił, że wartość wszystkich nakładów, poczynionych przez
powoda wzajemnego na sporą nieruchomość, wynosiła 3.255.858,75 zł. Do dnia
wydania wyroku M. S. nie wydał nieruchomości. Wartość całej nieruchomości
(łącznie z nakładami) jest wyższa niż same nakłady dokonane przez b. dzierżawcę;
w czasie objęcia nieruchomości przez M. S. elementy budowli stawowych nie miały
żadnej wartości.
3
Prawomocnym wyrokiem wstępnym Sądu Okręgowego z dnia 18 stycznia
2007 r. uznano za usprawiedliwione co do zasady roszczenie M. S. przeciwko
Gminie o zapłatę należności obejmujących wartość nakładów poniesionych na
nieruchomość w czasie trwania dzierżawy.
W ocenie Sądu Okręgowego, wydającego wyrok końcowy z dnia 28 maja
2009 r., roszczenie powoda wzajemnego znajduje oparcie w treści art. 676 k.c.
w zw. z art. 694 k.c. Nakłady na nieruchomość Gminy zostały poniesione za jej
wiedzą i zgodą, zgodnie z warunkami umowy dzierżawy, zwłaszcza w okresie
trwania pierwszej umowy dzierżawy. W wyniku tych nakładów b. dzierżawca
doprowadził rozległe nieużytki do stanu dobrze prosperującego gospodarstwa
rybackiego. Żądanie Gminy, obejmujące uwzględnienie w ramach zgłoszonego
przez powoda wzajemnego roszczenia o zwrot nakładów pomocy finansowej
przyznanej temu powodowi, Sąd Okręgowy uznał za nieuzasadnione, ponieważ
„dotacje przydzielone na wniosek i dzięki staraniom pozwanego (powoda
wzajemnego) stały się przedmiotem jego własności”.
Apelacja Gminy (pozwanej wzajemnej) skierowana przeciwko wyrokowi
Sądu pierwszej instancji (wyrokowi końcowemu), w części uwzględniającej
powództwo wzajemne, została oddalona. Sąd Apelacyjny nie podzielił zarzutów
apelującej dotyczących przebiegu postępowania dowodowego. Uznał zasadność
skorzystania przez Sąd pierwszej instancji z opinii biegłego J. K. (pisemnej i ustnej),
akcentując jej merytoryczny walor dla rozstrzygnięcia o wysokości wartości
ulepszeń dokonanych na wydzierżawionej przez Gminę nieruchomości. Uznał za
spóźnione niektóre wnioski dowodowe złożone przez Gminę w postępowaniu
apelacyjnym (art. 381 k.c.) oraz bezzasadność wniosku o powołanie innego
biegłego dla oceny wartości ulepszeń. Podzielił stanowisko Sądu pierwszej
instancji, że nie było podstaw do pomniejszenia sumy pieniężnej obejmującej
wartość ulepszeń o należność z tytułu udzielonej M. S. pomocy finansowej z
Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych. Podstaw do takiego pomniejszenia nie
stwarzała też sugerowana przez Gminę konstrukcja sukcesji prawnej tej Gminy w
należności Skarbu Państwa. Sprzeczne byłoby w świetle art. 5 k.c. żądanie przez
Gminę przywrócenia stanu poprzedniego nieruchomości (prosperującego dobrze
gospodarstwa rybackiego). W ocenie Sądu Apelacyjnego, takie żądanie
4
restytucyjne wydzierżawiającego jest również niedopuszczalne z uwagi na prawną
odmienność dzierżawy od umowy najmu. Wspomniany wyrok wstępny, dotyczący
powództwa wzajemnego, uznający roszczenie powoda wzajemnego za
usprawiedliwione co do zasady, jest już prawomocny (art. 365 § 1 k.c.).
Bezprzedmiotowy zatem okazał się zarzut apelującej, że roszczenie powoda
wzajemnego w chwili wniesienia pozwu i w chwili wyrokowania nie było jeszcze
wymagalne. Dostrzegając tę kwestię, Sąd Okręgowy – według Sądu Apelacyjnego
– uzależnił zapłatę zasądzonej należności z tytułu zwrotu nakładów od wydania
nieruchomości przez powoda wzajemnego.
W obszernej skardze kasacyjnej Gminy (pozwanej wzajemnej) podniesiono
zarzuty naruszenia przepisów prawa procesowego, tj. art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c.,
art. 217 § 2 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c., art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.
Eksponowano też zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego, tj. art. 676
k.c. i art. 9 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. – Przepisy wprowadzające ustawę
o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U.
Nr 32, poz. 191 ze zm.; cyt. dalej jako „ustawa z 10 maja 1990 r.”). W uzupełnieniu
tej skargi podnoszono ponadto zarzuty naruszenia art. 316 § 1 k.p.c., art. 318
k.p.c., art. 365 § 1 k.p.c. w zw. z art. 392 k.p.c. oraz art. 391 zd. 1 k.p.c. Skarżąca
Gmina wnosiła o uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie – o uchylenie
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy w postaci zmiany w całości
wyroku pierwszej instancji i oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku dostatecznie wyjaśniono
zasadnicze powody, dla których Sąd Apelacyjny uznał za miarodajną, procesowo
i merytorycznie, opinię biegłego J. K. Sąd ten zaznaczył, że istotnie doszło do
wydania opinii przez biegłego sądowego, mimo treści postanowienia z dnia 4
czerwca 2008 r. w przedmiocie dopuszczenia „dowodu z opinii instytutu
naukowego”, jednakże uchybienie to nie miało ostatecznie wpływu na treść
rozstrzygnięcia, skoro opinia ta okazała się merytorycznie prawidłowa, a w sprawie
– w ocenie tego Sądu – nie zachodziły jednak okoliczności wymagające
5
skorzystania z opinii instytutu naukowego. Wypadnie też zaznaczyć, że w sprawie
pojawiły się trudności ze znalezieniem biegłego, który mógłby wyjaśnić zagadnienia
sformułowane w tezie postanowienia dowodowego z dnia 4 czerwca 2008 r., a
powodowa Gmina – wiedząc o tym – w piśmie z dnia 1 października 2008 r.
stwierdziła, że „poszukiwania kompetentnego biegłego powinny być
kontynuowane”. Ostatecznie biegły J. K. sporządził opinię pisemną, podtrzymał
swoją opinię w jej uzupełnieniu ustnym, odpowiednio modyfikując niektóre wyceny
wartości. Nie sposób zgodzić się z zarzutem skarżącej, że podstawowe dla
wniosków opinii ustalenia wartości robót budowlanych, amortyzacji, a także
wartości całej nieruchomości, dokonane zostały „przez osobę o nieujawnionych
w materiale procesowym kwalifikacjach”. Opinia pisemna biegłego zaopatrzona
została bowiem w odpowiednie adnotacje (pieczęcie) świadczące o zatrudnieniu
biegłego i jego stopniu naukowym. Zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. i art. 382
k.p.c. nie może być zatem uzasadniony. Miarodajność merytoryczna opinii biegłego
J. K. uzasadniała oddalenie wniosku (przez Sąd pierwszej instancji) dotyczącego
powołania innego biegłego na okoliczność określenia wartości nakładów
poniesionych przez powoda na przedmiot dzierżawy. Oznacza to w konsekwencji
bezzasadność zarzutów naruszenia przepisów k.p.c. wymienionych w pkt c części
wstępnej skargi.
2. Zgodnie z art. 676 k.c., jeżeli najemca ulepszył rzecz najętą, wynajmujący,
w braku odmiennej umowy, może według swego wyboru albo zatrzymać ulepszenia
za zapłatę sumy odpowiadającej ich wartości w chwili zwrotu albo żądać
przywrócenia stanu poprzedniego. W judykaturze Sądu Najwyższego
i w piśmiennictwie ukształtowała się już odpowiednia interpretacja art. 676 k.c.
Po pierwsze, chodzi tu o regulację iuris dispositivi, ponieważ w umowie
najmu strony mogą ustanowić inne reguły w zakresie zwrotu nakładów po ustaniu
stosunku najmu (w tym też tzw. nakładów ulepszających) niż przewidziane w tym
przepisie (np. w wyniku wyłączenia prawa wyboru wynajmującego).
Po drugie, należy przyjąć, że przepis art. 676 k.c. ma również zastosowanie
w zakresie stosunku dzierżawy nieruchomości (art. 694 k.c.), mimo odmienności
konstrukcyjnych umowy najmu i umowy dzierżawy oraz innych funkcji
6
gospodarczych tych umów. Czym innym jest natomiast to, czy takie jurydyczne
i funkcjonalne odmienności umowy dzierżawy mogą w jakiś sposób wpływać na
ograniczenie lub nawet wyłączenie prawa wyboru wydzierżawiającego,
przewidzianego w art. 676 k.c. (o czym dalej, pkt 6 uzasadnienia).
Po trzecie, przy trafnym założeniu, że przepis art. 676 k.c. ma zastosowanie
także do stosunku dzierżawy nieruchomości, należy stwierdzić, iż roszczenie
dzierżawcy o zwrot wartości ulepszeń (tzw. nakładów ulepszających) powstaje
dopiero po pojawieniu się dwóch zdarzeń: zwrotu przedmiotu dzierżawy
(nieruchomości) i wykonaniu przez wydzierżawiającego prawa wyboru określonego
w art. 676 k.c. (zatrzymanie ulepszeń za zapłatę ich wartości albo przywrócenie
stanu poprzedniego przedmiotu dzierżawy). Wspomniane prawo wyboru można
określić jako uprawnienie kształtujące przysługujące wydzierżawiającemu, które
powinno być wykonane wobec byłego dzierżawcy. Nie wymaga ono żadnej formy
i może być dokonane w każdy sposób (art. 60 k.c.).
Po czwarte, treść art. 676 k.c. wyraźnie wskazuje na to, że ocena wartości
ulepszeń ma nastąpić w „chwili zwrotu” przedmiotu dzierżawy, a nie np. w dacie
zakończenia stosunku dzierżawy.
Z ustaleń dokonanych przez Sądy meriti wynika to, że w treści umowy
dzierżawy nieruchomości (w trzech zawieranych kolejno umowach dzierżawy) nie
uregulowano kwestii nakładów ulepszających dokonanych na przedmiot dzierżawy.
Oznacza to, że do jej oceny ma zastosowanie właśnie przepis art. 676 k.c. w zw.
z art. 694 k.c. Trafne jest zatem stanowisko skarżącej Gminy dotyczące chwili
powstania wymagalności roszczenia o zwrot wartości byłemu dzierżawcy ulepszeń
przez wydzierżawiającego. Stanowisko takie znajduje bowiem oparcie w treści
art. 676 k.c. w zw. z art. 677 k.c. i w zw. z art. 694 k.c.
Pojawia się jednak kwestia procesowych skutków wyroku wstępnego Sądu
Okręgowego (w zakresie powództwa wzajemnego) z dnia 18 stycznia 2007 r.,
w którym uznano „za usprawiedliwione zasadzie roszczenie Mirosława S.
przeciwko Gminie o zapłatę należności tytułem zwrotu nakładów poniesionych na
nieruchomość (...) podczas dzierżawy”. Jak wynika z uzasadnienia takiego
rozstrzygnięcia, zapadło ono m. in. w związku z rozważonym przez Sąd Okręgowy
7
zarzutem przedawnienia roszczenia o zwrot takich nakładów. Sąd Okręgowy uznał,
że z racji niewydania nieruchomości wydzierżawiającej Gminie nie mógł w ogóle
rozpocząć się bieg terminu przedawnienia wspomnianego roszczenia i przyjął, iż
„choć sprawa nie dojrzała w zakresie tego ewentualnego żądania pozwanego do
rozstrzygnięcia co do zakresu (wysokości żądania), to roszczenie jest uzasadnione
co do zasady i dlatego zasługuje na uwzględnienie stosownie do art. 318 § 1
k.p.c.” (s. 21 uzasadnienia wyroku wstępnego). W sprawach o zwrot nakładów po
zakończeniu stosunku dzierżawy możliwe jest wydanie wyroku wstępnego
przesądzającego jedynie samą zasadność roszczenia o zwrot.
Skorzystanie przez Sąd Okręgowy z formuły wyroku wstępnego
(prawomocnego), wydanego na podstawie wskazanego stanu faktycznego,
powoduje powstanie określonych konsekwencji procesowych w sferze
dochodzonego roszczenia o zwrot wartości nakładów ulepszających na przedmiot
dzierżawy, niezależnie od prawnej zasadności takiego wyroku.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego „wyrok wstępny” rozumie się jednolicie
jako rozstrzygnięcie merytoryczne uznające dane roszczenie za usprawiedliwione
w zasadzie (co do zasady) i nieprzesądzające jedynie kwestii spornej wysokości
samego roszczenia. W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 maja
2008 r., II CSK 12/08 (niepubl., z powołaniem się na inne orzeczenie) przyjęto,
że termin „zasada” w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c. dotyczy strony przedmiotowej
zgłoszonego żądania. W wyroku wstępnym nie może być zatem rozstrzygnięta
np. jedynie kwestia legitymacji procesowej (czynnej lub biernej). Rozstrzygnięcie
Sądu powinno natomiast obejmować kwestię istnienia konkretnego stosunku lub
prawa, z którego wynika dochodzone roszczenie, a przesądzenie o konkretnym
stosunku prawnym musi oznaczać ustalenia całości jego elementów z wyjątkiem
dotyczącym wysokości świadczenia (rozmiaru spornego zadania). Jednolitość
konstrukcyjna wyroku wstępnego w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c. oznacza, że nie
można jednak jako przesądzenie „zasady roszczenia” rozumieć np. przesądzenia
samego faktu jego powstania (istnienia) mimo braku cechy wymagalności takiego
roszczenia. W zakresie roszczeń o zwrot nakładów (także powstałych w czasie
trwania stosunku dzierżawy) zdarzeniem kreującym powstanie roszczenia może
być sam fakt dokonania nakładów na przedmiot dzierżawy, ale samo istnienie
8
roszczenia (jeszcze niewymagalnego) nie może stać się – wbrew sugestii
wyrażonej w skardze kasacyjnej – wystarczającą podstawą wydania wyroku
wstępnego w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c. Przewidziana w wyroku wstępnym
ochrona prawna może być udzielona tylko wówczas, gdy dochodzone roszczenie
ma cechę wymagalności, a pozostaje jeszcze do rozstrzygnięcia jedynie kwestia
zakresu (rozmiaru) tego roszczenia. To dopiero cecha wymagalności roszczenia
uzasadnia możliwość skutecznego wytoczenia powództwa (por. także np.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2006 r., III CZP
102/09, niepubl.).
Jeżeli Sąd Okręgowy w omawianym wyroku wstępnym przesądził zasadność
roszczenia o zwrot wartości tzw. nakładów ulepszających w rozumieniu art. 676 k.c.
przez wydzierżawiającego na rzecz b. dzierżawy, to przyjął jednocześnie samą
prawną zaskarżalność tego roszczenia, w tym sensie, że mogło ono korzystać
z ochrony sądowej ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami. Oznacza to,
że Sąd założył nie tylko samo istnienie roszczenia o zwrot nakładów, ale także –
cechę jego wymagalności. Orzeczenie z dnia 18 stycznia 2007 r. jako prawomocne
wiązało Sąd Apelacyjny wydający zaskarżony wyrok z dnia 10 listopada 2009 r.,
wiąże także Sąd Najwyższy w obecnym postępowaniu kasacyjnym (art. 365 § 1
k.p.c.). Nie ma przy tym obecnie znaczenia to, czy wyrok ten jest merytorycznie
trafny i czy został wydany na podstawie właściwych ustaleń faktycznych
dotyczących samej kreacji roszczenia dzierżawcy i uzyskania przez nie cechy
wymagalności. Wyrok ten nie był skutecznie podważony przez powoda
głównego (Gminę) w omawianym zakresie przy pomocy dostępnych tej stronie
środków prawnych.
Zagadnienie skutków prawnych wyroku wstępnego dostrzegły Sądy meriti
i Sąd Apelacyjny (w końcowym fragmencie uzasadnienia zaskarżonego wyroku)
uznał trafnie za bezprzedmiotowy zarzut apelującej Gminy, że roszczenie powoda
wzajemnego w chwili wniesienia pozwu i wyrokowania nie było wymagalne.
Zaaprobował też rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego zawarte w wyroku końcowym
z dnia 28 maja 2009 r., iż zasądzona na rzecz b. dzierżawcy należność z tytułu
wartości ulepszeń będzie „płatna w dniu wydania” przez niego
b. wydzierżawiającemu (Gminie) nieruchomości objętej dzierżawą (pkt 1 wyroku
9
końcowego).Można zauważyć, że określono tu jedynie termin spełnienia
świadczenia przez Gminę (należność „płatna w dniu wydania”).
W konsekwencji należy przyjąć za nietrafne zarzuty naruszenia art. 316 § 1
k.p.c., art. 318 k.p.c., art. 365 § 1 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.
4. Zgodnie z art. 676 k.c. w zw. z art. 694 k.c., wartość zatrzymywanych
przez wydzierżawiającego ulepszeń ocenia się w chwili zwrotu (wydania)
przedmiotu dzierżawy (nieruchomości). Gdy rozstrzygnięcie sądowe zapada po
faktycznym wydaniu przedmiotu dzierżawy, określenie momentu ustalenia wartości
ulepszeń nie budzi trudności. Należy jednak zwrócić uwagę na dość szczególną
sytuację prawnoprocesową, ukształtowaną w związku z rozpoznaniem powództwa
wydzierżawiającego o zwrot nieruchomości i powództwa dzierżawcy (powoda
wzajemnego) o zwrot wartości ulepszeń. Powód wzajemny (b. dzierżawca) nie
wydaje nieruchomości, a Gmina (b. wydzierżawiający) nie zmierza do wykonania
prawomocnego wyroku w tym zakresie. Stosunek dzierżawy nieruchomości
(gospodarstwa rybackiego) wygasł w maju 2005 r., biegły J. K. sporządził opinię w
grudniu 2008 r. w wykonaniu postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 4 czerwca
2008 r. (z tezą o określenie „aktualnej wartości nakładów”). Wyrok końcowy Sądu
Okręgowego zostaje wydany w dniu 28 maja 2009 r., tj. pół roku po dokonaniu
wyceny ulepszeń przez biegłego. Jednocześnie jest już prawomocny wyrok
wstępny, który – jak wspomniano wcześniej – przesądził skuteczność udzielenia
ochrony prawnej powodowi wzajemnemu w zakresie dochodzonej przez niego
należności odpowiadającej wartości ulepszeń, a tym samym – także stan
wymagalności roszczenia b. dzierżawcy. Należy też zaznaczyć, że po wygaśnięciu
stosunku dzierżawy (w maju 2005 r.) nie działał już prawny mechanizm zwrotu,
ewentualnych ulepszeń dokonywanych po takim wygaśnięciu (art. 676 k.c. nie
miałby już wówczas zastosowania). Toteż w wyroku wstępnym z dnia 18 stycznia
2007 r. Sąd Okręgowy stwierdził, że chodzi o „zwrot nakładów poniesionych na
nieruchomość (...) podczas dzierżawy” (czyli w czasie trwania stosunku dzierżawy).
W takiej sytuacji racjonalnym rozwiązaniem było właśnie przyjęcie formuły, że
ocena wartości ulepszeń powinna pochodzić z okresu wydania opinii biegłego jako
właśnie najbardziej „aktualna wartość nakładów” (postanowienie z dnia 4 czerwca
10
2008 r.). Przy takim założeniu zarzut naruszenia art. 676 k.c. w zw. z art. 694 k.c.
okazał się jednak nieuzasadniony.
5. W związku z kwestionowaniem przez Gminę wysokości żądania powoda
wzajemnego także w postępowaniu kasacyjnym zgłoszony został zarzut naruszenia
art. 9 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. W ocenie skarżącej Gminy, jest ona następcą
prawnym Skarbu Państwa „w zakresie przekazanego w trybie komunalizacji prawa
własności dzierżawionej nieruchomości” i dlatego jest ona obecnie uprawniona
„do podniesienia zarzutu sfinansowania części ulepszeń przedmiotu dzierżawy
przez wydzierżawiającego” w związku z dotacją przedmiotową udzieloną
powodowi na rozbudowę stawów rybnych przed Skarb Państwa”.
W umowach dzierżawy (trzech) nie uregulowano kwestii prawnych
konsekwencji wykorzystania uzyskanych przez dzierżawcę dotacji w związku
z ustaniem stosunku dzierżawy. Z ustaleń Sądów meriti wynika, że powodowi
wzajemnemu (dzierżawcy) przyznano w czasie trwania stosunku dzierżawy dotację
na podstawie ustawy z dnia 26 lipca 1982 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych
(Dz.U. nr 11, poz. 79; art. 34 i 35 tej ustawy). Środki przyznane dzierżawcy zostały
właściwie wykorzystane i miały charakter finansowej pomocy bezzwrotnej.
Z ustaleń Sądów meriti nie wynika, że doszło do uchylenia decyzji przyznającej
taką pomoc, przewidzianej w art. 35 ust. 2 i 3 ustawy z 1982 r. Rozstrzygnięcie
o przyznaniu dotacji z Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych powinno mieć postać
stosownej decyzji administracyjnej. Zakończenie stosunku dzierżawy pomiędzy
stronami nie podważa skuteczności prawnej transferu środków finansowych na
rzecz dzierżawy. Sytuacji tej nie zmienia nawet – sugerowana przez skarżącą –
konstrukcja sukcesji (Gminy jako następcy prawnego Skarbu Państwa w zakresie
pomocy finansowej). W każdym razie wspomniana sukcesja na pewno nie
obejmuje funduszy transferowanych na rzecz określonych podmiotów na podstawie
decyzji administracyjnych. Nie sposób w tej sytuacji twierdzić, że nakłady zostały po
części sfinansowane jakoby przez poprzednika prawnego Gminy, toteż zarzut
naruszenia art. 9 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. należy uznać za nieuzasadniony.
6. Jak już wspomniano wcześniej (pkt 3 uzasadnienia), prawomocny wyrok
wstępny z dnia 18 stycznia 2007 r. pozwala na stwierdzenie wymagalności
11
roszczenia powoda wzajemnego obejmującego zwrot wartości ulepszeń (art. 676
k.c. w zw. z art. 694 k.c.). Bezprzedmiotowe jest zatem eksponowanie
niewykonania prawa wyboru przez wydzierżawiającego w sytuacji określonej w art.
676 k.c.
Czym innym jest natomiast samo poszukiwanie ewentualnych kryteriów
pozwalających wyeliminować lub ograniczyć to uprawnienie wydzierżawiającego
(np. w oparciu o konstrukcje nadużycia prawa, art. 5 k.c.; powoływaniem się na
prawne odmienności stosunku dzierżawy w relacji do stosunku najmu lub na
względy natury gospodarczej racjonalności). Należy zauważyć, że w piśmiennictwie
wysuwane są propozycje pozbawienia in concreto wynajmującego żądania
przywrócenia przedmiotu najmu do stanu poprzedniego (np. lokalu), gdyby taka
restytucja naruszała substancję lokalu. W związku z przyjęciem przez Sąd
Apelacyjny koncepcji związania wspomnianym wyrokiem wstępnym (art. 365 § 1
k.p.c), problem zasadności prawnej ograniczenia praw wyboru wydzierżawiającego
nie miał znaczenia dla finalnego rozstrzygnięcia sprawy. Nie mogły być zatem
brane pod uwagę zarzuty naruszenia art. 705 k.c. w zw. z art. 694 i art. 676 k.c.
oraz art. 5 k.c. (pkt a uzupełnienia skargi).
7. Należy przyznać rację stronie skarżącej, że roszczenie o zwrot
wartości tzw. nakładów ulepszających (art. 676 k.c.) nie ma charakteru
odszkodowawczego ani quasi-odszkodowawczego (kompensacyjnego). Chodzi
w nim bowiem jedynie o zapłatę byłemu dzierżawcy za pozostawione ulepszenia
przedmiotu dzierżawcy po zakończeniu dzierżawy. Zapłata taka nie może zatem
obejmować pozycji stanowiących naprawienie szkody wyrządzonej dzierżawcy
przez wydzierżawiającego (art. 415 k.c., art. 471 k.c.) lub przez inne osoby. Z treści
pisemnej (k. 550 akt sprawy) i ustnej (k. 626 akt) opinii biegłego nie wynika,
że takie pozycje stały się podstawą ostatecznie ustalonej należności pieniężnej
przysługującej b. dzierżawcy. Nie wspomina się o tym też w piśmie powodowej
Gminy z dnia 17 lutego 2009 r., w którym sformułowano „szczegółowe uwagi
i zarzuty do opinii biegłego. W ramach motywacji omawianego zarzutu w skardze
kasacyjnej również nie wskazano na to, aby przy określeniu ogólnej wartości
ulepszeń Sądy meriti uwzględniły także pozycje odpowiadające roszczeniom
odszkodowawczym. Niefortunna i trafnie kwestionowana w skardze kasacyjnej
12
formuła „odtworzeniowa” określania wartości ulepszeń nie znalazła zatem
odpowiedniego odzwierciedlenia w treści rozstrzygnięcia. Innymi słowy, nie została
jednak zastosowana inna metoda obliczania wartości ulepszeń niż nieprzewidziana
w art. 676 k.c. (tzw. metoda wartości rynkowej).
Z przedstawionych względów należało oddalić skargę kasacyjną Gminy jako
nieuzasadnioną i art. 39814
k.p.c.) i orzec o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 98 k.c. i art. 108 § 1 k.p.c).