Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 21 lipca 2010 r., III CZP 47/10
Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Zbigniewa S. przeciwko "U.P.I." S.A.
w L. o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 21 lipca 2010 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z dnia 16
marca 2010 r.:
"Czy norma prawna zawarta w art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. umożliwia
dłużnikowi – który nie podjął obrony przed żądaniem pozwu w sprawie, która
doprowadziła do powstania tytułu wykonawczego, z tej przyczyny, iż zaniechał
podniesienia zarzutu spełnienia świadczenia, gdy było to obiektywnie możliwe np. w
sprzeciwie od nakazu zapłaty – zwalczenie tego tytułu, czy też powództwo to jest
możliwe tylko w takich wypadkach, w których ustawodawca prawnie wyłączył
obronę pozwanego przed żądaniem pozwu w postępowaniu w którym zapadł tytuł
egzekucyjny albo nie mógł on jej podjąć z innych usprawiedliwionych przyczyn?"
podjął uchwałę:
Podstawą powództwa opozycyjnego przewidzianą w art. 840 § 1 pkt 2 in
fine k.p.c. jest nierozpoznanie przez sąd zarzutu spełnienia świadczenia,
zgłoszonego przed zamknięciem rozprawy.
Uzasadnienie
Powód Zbigniew S., będący dłużnikiem wierzyciela "U.P.I." S.A z siedzibą w
Luksemburgu, wniósł przeciwko niemu powództwo o pozbawienie wykonalności
tytułu wykonawczego w postaci prawomocnego nakazu zapłaty wydanego przez
Sąd Rejonowy dla Łodzi-Widzewa z dnia 8 kwietnia 2008 r., twierdząc, że spłacił
całe zadłużenie w dniach 27 lipca i 14 października 2002 r.
Sąd Rejonowy Poznań – Grunwald i Jeżyce w Poznaniu wyrokiem z dnia 8
października 2009 r. oddalił powództwo, przyjmując, że zarzut spełnienia
świadczenia może być podstawą powództwa opozycyjnego tylko wtedy, gdy powód
nie zgłaszał go i nie mógł z przyczyn prawnych zgłosić w postępowaniu
rozpoznawczym. Skoro sytuacja taka nie miała miejsca w sprawie, w której tytuł
wydano, powództwo podlegało oddaleniu.
Przy rozpoznawaniu apelacji powoda, Sąd Okręgowy stwierdził, że jej
rozpoznanie zależy od tego, jak powinno się rozumieć treść art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
W szczególności chodzi o to, czy na podstawie tego przepisu można żądać
pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego, powołując zarzut spełnienia
świadczenia, do którego doszło przed wydaniem tego tytułu, i zagadnienie to
przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na skutek nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego dokonanej ustawą z
dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), na końcu art. art. 840 § 1 pkt 2
k.p.c. dodano słowa „a także zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie
był przedmiotem rozpoznania w sprawie”. (...) Wbrew intencji zadeklarowanej w
uzasadnieniu projektu wprowadzenia tej zmiany (por. Sejm IV kadencji, druk nr
965), którą miała być „jaśniejsza redakcja tego przepisu”, trzeba stwierdzić, że
nowelizacja przyniosła wiele wątpliwości interpretacyjnych, trafnie podnoszonych w
uzasadnieniu rozpoznawanego zagadnienia prawnego. Ich przyczyną jest trudność
w określeniu treści sformułowania „jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem
rozpoznania w sprawie”, które może odnosić się do kilku sytuacji: powód twierdzi,
że spełnił świadczenie przed zamknięciem rozprawy w sprawie, w której wydano
przeciwko niemu tytuł egzekucyjny, lecz nie zgłaszał w niej zarzutu o spełnieniu
świadczenia, albo wprawdzie zgłosił odpowiedni zarzut, lecz sąd nie rozpoznawał
go merytorycznie uznając, że był spóźniony z przyczyn procesowych. Może także
wystąpić sytuacja, w której zarzut nie został rozpoznawany na skutek przeoczenia
sądu albo dotyczył spełnienia świadczenia, do którego doszło po zamknięciu
rozprawy.
Nie budzi wątpliwości tylko sytuacja, w której do spełnienia świadczenia
doszło po zamknięciu rozprawy, gdyż chodzi tu o klasyczną podstawę powództwa
opozycyjnego, opartego na zdarzeniu powodującym wygaśnięcie zobowiązania w
postaci świadczenia, dokonanego po zamknięciu rozprawy. Podstawą takiego
powództwa nie może być natomiast twierdzenie dłużnika o spełnieniu świadczenia,
jeżeli nie podnosił tego w postępowaniu rozpoznawczym. Sytuacja taka występuje
rzadko, gdyż spełnienie świadczenia daje podstawę do sformułowania tak
oczywistego zarzutu, że trudno przyjąć, aby działający racjonalnie dłużnik pominął
go w swojej obronie. Nie można jej jednak wykluczyć, chociażby dlatego, że
nielojalny dłużnik może wskazywać ją jako podstawę powództwa opozycyjnego w
celu przedłużenia postępowania, a tym samym odwleczenia zaspokojenia
wierzyciela.
Przeciwko zasadności konstruowania powództwa w takiej sytuacji
przemawiają dwa względy. Po pierwsze, ze sformułowania ustawy „jeżeli zarzut ten
nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie” wynika, że chodzi o zarzut zgłoszony
przez pozwanego, do którego jednak sąd się nie ustosunkował, nie może być
bowiem przedmiotem rozpoznania sądu okoliczność niepodniesiona przez stronę.
Po drugie, uznanie, że dłużnik może zgłosić zarzut spełnienia świadczenia dopiero
po zamknięciu rozprawy i powoływać go jako podstawę powództwa opozycyjnego z
art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. godziłoby w fundamentalne instytucje procesu
cywilnego, tj. prawomocność orzeczenia sądowego, związanie sądu i stron takim
orzeczeniem (art. 365 k.p.c.) oraz powaga rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.). Jak
się powszechnie przyjmuje, stan powagi rzeczy osądzonej pociąga za sobą m.in.
skutek w postaci prekluzji materiału procesowego (faktycznego) sprawy. Prekluzja
oznacza, że z chwilą uprawomocnienia się wyroku, zarzuty, których podstawą są
okoliczności istniejące już przed jego wydaniem, nie mogą być podstawą
powództwa opozycyjnego, jeżeli nie zostały zgłoszone w czasie postępowania.
Innymi słowy, strona traci bezpowrotnie możliwość podnoszenia tych okoliczności,
chyba że wykaże, iż nie mogła tego uczynić we właściwym czasie z przyczyn od
niej niezależnych.
Z tych względów należy przyjąć, że podstawą powództwa opozycyjnego
przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. może być zarzut spełnienia
świadczenia, jeżeli został zgłoszony w czasie postępowania rozpoznawczego przez
pozwanego (dłużnika), lecz nie został rozpoznany. Odnosi się to do sytuacji, w
której sąd nie rozpoznał tego zarzutu na skutek przeoczenia albo gdy ocenił, że
jego rozpoznanie jest niedopuszczalne z przyczyny późnego zgłoszenia, czyli z
powodu tzw. prekluzji procesowej (por. art. 207 § 3, art. 47914
§ 2, art. 493 § 1, art.
503 § 1 i art. 5055
§ 1 k.p.c.). (...) Dotyczy to również do wypadków, w których
rozpoznanie sprawy następuje na posiedzeniu niejawnym, np. przez wydanie
nakazu zapłaty. W takiej sytuacji wymaganie zgłoszenia zarzutu spełnienia
świadczenia nie odnosi się, rzecz jasna, do zamknięcia rozprawy, lecz do wydania
orzeczenia stanowiącego tytuł egzekucyjny. Jeżeli dłużnik w tym postępowaniu
zgłosił zarzut spełnienia świadczenia np. w sprzeciwie od wydanego nakazu
zapłaty, lecz zarzut ten nie został przez sąd rozpoznany, to może on stanowić
podstawę powództwa opozycyjnego przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 2 in fine
k.p.c.
Z tych przyczyn na podstawie art. 390 k.p.c. orzeczono, jak w uchwale.