Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 62/10
POSTANOWIENIE
Dnia 11 sierpnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
w sprawie z wniosku B. T.
przy uczestnictwie J. B.-J., M. L., A. B.-J., C. L., J. T., K. T., J. R., K. B.-J., G. R. oraz K.
P.-K., A. P.-K., M. P.-K. jako następców prawnych Z. P.-K.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 11 sierpnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia
Sądu Okręgowego w W. z dnia 11 lutego 2009 r., sygn. akt V Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w W.
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 29 kwietnia 2008 r. Sąd Rejonowy w W. stwierdził, że
spadek po I. T. z domu N. zmarłej 18 lutego 2000 r. w Stanach Zjednoczonych Ameryki,
ostatnio tam zamieszkałej, na podstawie ustawy nabyły dzieci rodzeństwa: J. B.-J., M.
B.-J., K. B.-J., C. L., M. L. po 2/20 części każdy z nich oraz J. R. i G. R. po 5/20 części
każdy z nich.
2
Podstawę postanowienia stanowiły następujące ustalenia:
I. T. z domu N., córka K. i Z., zmarła w dniu 18 lutego 2000 roku w Stanach
Zjednoczonych Ameryki, gdzie ostatnio stale mieszkała. W chwili śmierci była wdową po
H. T. Nie miała dzieci. Jej rodzice zmarli przed nią. Posiadała dwie siostry M. B.-J. oraz
E. N., które zmarły przed nią. Po M. B.-J. pozostało pięcioro dzieci: J. B.-J., M. B.-J., K.
B.-J., C. L. oraz M. L. Natomiast po E. N. pozostało dwóch synów: J. R. i G. R. Żaden ze
spadkobierców nie odrzucił spadku, nie zrzekł się dziedziczenia, ani nie został uznany
za niegodnego dziedziczenia. I. T. sporządziła w dniu 3 czerwca 1991 roku w L. (USA)
testament, w którym znajduje się oświadczenie dotyczące wyznaczenia wykonawcy
testamentu, a ponadto polecenie dotyczące zarządzania masą spadkową zgodnie z
zasadami i warunkami określonymi przez spadkodawczynię w „umowie powierniczej
inter vivos” z dnia 18 kwietnia 1991 r. Testament ten, nie zawierający oświadczenia w
zakresie wskazania osoby spadkobiercy, został sporządzony pismem maszynowym i
podpisany przez spadkodawczynię oraz trzech świadków. Spadkodawczyni posiadała w
chwili śmierci obywatelstwo polskie.
Sąd Rejonowy uznał, że jest właściwy do rozpatrzenia wniosku o stwierdzenie
nabycia spadku po I. T. na podstawie art. 1108 k.p.c. z tym, że jego jurysdykcja nie
obejmuje nieruchomości należących do spadkodawczyni, położnych poza granicami
Polski. W rozważaniach dotyczących podstawy prawnej rozstrzygnięcia wskazał, że
zgodnie z art. 34 ustawy z dnia 12 listopada 1965 roku prawo prywatne
międzynarodowe (Dz. U. 1965 r. Nr 46 poz. 290 ze zm. – ppm) w sprawach spadkowych
właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. Prawo ojczyste
spadkodawcy z chwili sporządzenia testamentu rozstrzyga o jego ważności stosownie
do art. 35 ppm. Zastosowanie tego przepisu jako podstawy określenia prawa
właściwego do oceny formy testamentu wyłączyło jednak przystąpienie przez Polskę w
1969 r. (Dz. U. Nr 34, poz. 284 i 285) do sporządzonej w Hadze dnia 5 października
1961 r. Konwencji dotyczącej kolizji praw w przedmiocie formy rozporządzeń
testamentowych (- dalej jako „Konwencja”). Kierując się treścią art. 1 Konwencji oraz
przepisami art. 926 § 1 i 941 k.c. Sąd Rejonowy uznał za ważny testament sporządzony
przez Izabelę Zofię-T., którego forma nie była wprawdzie zgodna z przepisami Kodeksu
cywilnego, lecz odpowiadała wymogom prawa miejsca sporządzenia testamentu. Z
powołaniem się na stanowisko judykatury wskazał na niedopuszczalność uzupełnienia
testamentu w drodze wykładni i dodania do niego nowych rozporządzeń, nie
dokonanych przez spadkodawcę. Stwierdził, że w sytuacji, gdy spadkodawca w ogóle
3
nie zawrze w testamencie rozporządzeń dotyczących osoby spadkobiercy, pozytywnych
czy negatywnych, oznacza to, że uznaje ustawowy porządek dziedziczenia za
najbardziej mu odpowiadający, a co za tym idzie swoją wolą potwierdza niejako
powołanie do spadku wynikające z ustawy. Przenosząc powyższe rozważania na grunt
przedmiotowej sprawy Sąd Rejonowy ocenił, że I. T., „nie pozostawiła skutecznego
testamentu”, co oznacza, że do spadku po niej - na podstawie art. 932 k.c. i nast. -
powołane są dzieci rodzeństwa spadkodawczyni. Testament z dnia 3 czerwca 1991 r.
nie zawiera bowiem oświadczenia o wskazaniu osoby spadkobiercy, a jedynie
oświadczenia dotyczące wyznaczenia wykonawcy testamentu i polecenie dotyczące
zarządzania masą spadkową, zgodnie z zasadami i warunkami określonymi przez
spadkodawczynię w „umowie powierniczej inter vivos” z dnia 18 kwietnia 1991 roku.
Zdaniem Sądu Rejonowego uznanie, że osoby wymienione w tej umowie są powołane
do spadku na podstawie testamentu, byłoby niedopuszczalnym uzupełnieniem treści
testamentu.
Postanowienie Sądu Rejonowego zaskarżyła wnioskodawczyni B. T., zarzucając
w apelacji naruszenie art. 959 k.c. w zw. z art. 948 k.c.
Zaskarżonym obecnie postanowieniem Sąd Okręgowy w W. oddalił apelację,
podzielając w całości ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i wyprowadzone z
nich wnioski prawne. Sąd Okręgowy zaakceptował dokonaną przez Sąd Rejonowy
wykładnię testamentu z dnia 3 czerwca 1991 r., jako zgodną ze wskazówkami płynącymi
z art. 948 § 1 i 2 k.c. Podtrzymał stanowisko Sądu Rejonowego, że testament ten nie
tylko nie wskazuje spadkobierców z imienia i nazwiska ale także nie zawiera wyraźnych
i jednoznacznych kryteriów, według których można ustalić wolę spadkodawczyni w
kwestii powołania spadkobierców. Podkreślił, że nawet przy zastosowaniu reguł
życzliwej interpretacji nie można zindywidualizować spadkobierców I. T. w sposób
wskazany w apelacji. Podzielnie racji apelującej i uznanie, że testament z dnia 3
czerwca 1991 r. zawiera powołanie do spadku osób wskazanych w „umowie
powierniczej” byłoby w okolicznościach sprawy niedopuszczalnym - w ocenie Sądu
Okręgowego - uzupełnieniem jego treści.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie art. 926 § 2 k.c. w
zw. z art. 934 k.c., w zw. z art. 948 k.c. w obu postaciach określonych w art. 3983
§ 1 pkt
1 k.p.c. i uznanie za nieskuteczny testament sporządzony przez I. T. w wyniku błędnego
przyjęcia, że testament ten nie zawiera oświadczenia w zakresie wskazania osoby
spadkobiercy, a „INTER VIVOS TRUST AGREEMENT” nie jest testamentem.
4
Wnosiła o uchylenie postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania lub jego zmianę i orzeczenie zgodnie z wnioskiem.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pojęcie testamentu jako czynności prawnej na wypadek śmierci jest różne w
różnych systemach prawa. W pierwszym, rozróżniającym testament i kodycyl, testament
jest rozrządzeniem ostatniej woli ustanawiającym spadkobiercę, jeśli zaś zawiera tylko
inne rozrządzenia jest kodycylem. Drugi system takiej dystynkcji nie zawiera, a
ustanowienie spadkobiercy nie stanowi w nim istotnego elementu przedmiotowego
testamentu. Wspólne dla obu typów rozporządzeń ostatniej woli są ich pozostałe
przesłanki tj. forma, zdolność do czynności prawnych, jednostronność, odwołalność,
osobistość aktu.
Według kodeksu cywilnego spadkodawca może w testamencie: ustanowić
spadkobiercę, zapis, polecenie, wykonawcę testamentu, wydziedziczyć, wyłączyć od
dziedziczenia. Charakter postanowień testamentowych mogą mieć także inne, w tym
prawno - rodzinne postanowienia zamieszczone w testamencie (art. 1039 § 1 i 2,
rozrządzenie co do działu spadku, art. 33 pkt 2, art. 34 k.r.o., art. 102 k.r.o.).
Rozrządzenie majątkiem przez spadkodawcę nie stanowi cechy konstytutywnej
testamentu w kodeksie cywilnym (odmiennie SN w uzasadnieniu uchwały z dnia 22
marca 1971 r., III CZP 91/70, OSNCP 1971, nr 10, poz. 168 oraz znaczna część
doktryny). Testament może zawierać tylko ustanowienie wykonawcy np. dla
spadkobiercy ustawowego lub testamentowego ustanowionego poprzednim
testamentem.
Ustanowienie wykonawcy testamentu jest możliwe tylko w testamencie (art. 986 §
1 k.c.). Zakres obowiązków i uprawnień wykonawcy określa spadkodawca, a w razie gdy
tego nie uczyni określa go ustawa (art. 988 § 1, § 2 k.c.). Wykonawca jest szczególnego
rodzaju zastępcą pośrednim. Spadkodawca może określić w testamencie zasady
zarządu spadkiem przez spadkobierców i sposób korzystania przez nich ze spadku art.
221, 1035 k.c.), nie ustanawiając zarządcy spadku, lub go ustawiając. Zarząd spadku
sprawowany przez wykonawcę testamentu ma charakter tymczasowy, co wynika z art.
988 k.c. Czynności wykonawcy testamentu kończy wydanie spadkobiercom majątku
zgodnie z wolą spadkodawcy i ustawą.
W świetle powyższego, sformułowany przez Sądy orzekające wniosek że
spadkodawczyni „nie pozostawiła skutecznego testamentu” nie zasługuje na aprobatę z
powodu jego przedwczesności.
5
Zawarte w uzasadnieniu podstawy skargi, oparte na analizie tekstu i własnej
wykładni „umowy powierniczej” z dnia 18 kwietnia 1991 r., pozostające w opozycji do
stanowiska zaskarżonego postanowienia stwierdzenie, że umowa ta stanowiła
testament, lub też element testamentu I. T., pozbawione jest koniecznego dla jego
oceny punktu odniesienia w postaci ustaleń Sądu co do treści tej umowy, które mogłyby
stanowić podstawą analizy prawnej jej postanowień pod kątem wcześniej przytoczonych
zasad przesądzających o jej kwalifikacji jako testamentu, także w relacji z testamentem
z dnia 3 czerwca 1991 r.
Przesłanki wskazane w normie prawa materialnego mają jedynie charakter
hipotetyczny i dopiero porównanie ich ze stanem faktycznym przyjętym przez sąd
orzekający może być uznane za stosowanie prawa. Brak ustalonego stanu faktycznego
powoduje, że prawo materialne nie może być w ogóle zastosowane. Naruszenie prawa
materialnego przez jego niewłaściwe zastosowanie, w rozumieniu art. 3931
pkt 1 k.p.c.,
następuje również wówczas, gdy wyrok sądu apelacyjnego nie zawiera ustaleń
odnoszących się do przesłanek stosowanej normy prawa materialnego. Względy te
usprawiedliwiają podstawę wniesionej skargi, w zakresie podnoszonego w niej
uchybienia przepisom prawa materialnego przez ich błędne zastosowanie, co skutkuje
uchyleniem zaskarżonego postanowienia i przekazaniem sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego (art.
38915
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
W związku z powstającymi na tle motywów zaskarżonego postanowienia
wątpliwościami co do prawidłowości przyjętej wykładni art. 948 k.c., które podnosi
skarżąca wskazać trzeba, że określone w art. 959 i nast. oraz w art. 948 k.c. zasady
interpretacji testamentu mają autonomiczny charakter. Pierwszoplanowe znaczenie przy
jej dokonywaniu, zgodnie z zasadą życzliwej interpretacji (fawor testamenti) ma
ustalenie i uszanowanie rzeczywistej woli spadkodawcy. Dlatego reguły wykładni
oświadczeń woli (art. 65 § 1 k.c.), której tłumaczenie opiera się na teorii zaufania, mają
zastosowanie do wykładni testamentów, o tyle tylko o ile nie pozostają w sprzeczności z
ogólnymi i szczegółowymi zasadami interpretacji testamentów. Ustalenie treści
testamentu powinno następować w pierwszej kolejności według szczegółowych zasad
określonych w art. 959 k.c., a dopiero w dalszej kolejności według reguł ogólnych
ustanowionych w art. 948 k.c. Doniosłość tych drugich wiąże się z sytuacją, gdy tekst
testamentu nie jest jasny. Jego tłumaczenie powinno uwzględnić elementy subiektywne
indywidualizujące spadkodawcę takie jak jego cechy osobiste, cechy i zwyczaje
6
środowiska w którym funkcjonował i panujący w nim język. Zakaz uzupełniania treści
testamentu nie wyłącza możliwości ustalenia spadkobiercy w drodze reguł wykładni
testamentu, o których jest mowa w art. 948 § 2 k.c., określanej w doktrynie, z uwagi na
cel jaki ma realizować w postaci nadanie rozrządzeniu testatora rozsądnej treści,
mianem wykładni uzupełniającej, co należy odróżnić od samego uzupełnienia tej
czynności.