Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 34/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 sierpnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Halina Kiryło (przewodniczący)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Józef Iwulski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. S.
przeciwko C. Consulting Spółce Cywilnej o wykonanie przedwstępnej umowy o
pracę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 sierpnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 6 października 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 19 czerwca 2009 r., Sąd Rejonowy-Sąd Pracy oddalił
powództwo J. S. przeciwko K. K. i A. M., prowadzącym działalność gospodarczą
pod firmą "C. Consulting Spółka Cywilna" o wykonanie umowy przedwstępnej przez
2
zawarcie z powódką umowy o pracę na stanowisku księgowej na warunkach
ustalonych § 1 i 3 przedwstępnej umowy o pracę zawartej w dniu 29 lipca 2008 r. i
zasądził od powódki na rzecz strony pozwanej kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów
procesu.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że w dniu 29 lipca 2008 r. powódka zawarła z
A. M., reprezentującą wspólników spółki cywilnej "C. Consulting", przedwstępną
umowę o pracę w formie pisemnej. W tej umowie strony zobowiązały się zawrzeć w
dniu 3 listopada 2008 r. umowę o pracę na czas określony od 3 listopada 2008 r. do
30 kwietnia 2009 r. na stanowisku doradcy podatkowego w przypadku otrzymania
przez powódkę do dnia podjęcia pracy certyfikatu doradcy podatkowego. W
przeciwnym razie powódka miała pracować jako księgowa. Praca miała być
wykonywana w pełnym wymiarze czasu pracy, za wynagrodzeniem w wysokości
3.000 zł. Równocześnie strony zawarły w formie pisemnej umowy o zakazie
konkurencji w czasie trwania oraz po ustaniu stosunku pracy. W dniu 30 lipca 2008
r. powódka wypowiedziała umowę o pracę z dotychczasowym pracodawcą (Izbą
Skarbową) i ten stosunek pracy rozwiązał się w dniu 31 października 2008 r.
Powódka wykonała wstępne badania lekarskie związane z pracą na stanowisku
księgowej u pozwanych. Powódka "rozpoczęła świadczyć pracę" na rzecz
pozwanych w dniu 3 listopada 2008 r. i wtedy powiadomiła pracodawcę, że nie
zdała egzaminu na doradcę podatkowego. Strony podjęły negocjacje celem zmiany
uzgodnionych wcześniej w umowie przedwstępnej warunków zatrudnienia powódki,
ale nie przyniosło to efektu. Powódka przez okres około dwóch tygodni stawiała się
do pracy. Przygotowała artykuł do lokalnej gazety na temat abolicji podatkowej.
Powódka jest w ciąży.
Przy takich ustaleniach faktycznych Sąd pierwszej instancji doszedł do
wniosku, że powództwo nie zasługuje na uwzględnienie. Sąd Rejonowy uznał, że z
umowy przedwstępnej wynikają istotne postanowienia umowy przyrzeczonej, a
mianowicie rodzaj pracy, miejsce jej wykonywania, wymiar czasu pracy oraz
wynagrodzenie. Ponadto strony wskazały termin zawarcia umowy przyrzeczonej.
Zdaniem Sądu Rejonowego, "w istocie doszło do ukształtowania stosunku pracy w
oparciu o przedwstępną umowę o pracę". Wprawdzie powódka nie miała uprawnień
do wykonywania zawodu doradcy podatkowego, jednakże wykonała badania
3
lekarskie dotyczące stanowiska księgowej i w takim charakterze świadczyła pracę
przez okres około dwóch tygodni. Potem zaprzestała wykonywania obowiązków
pracowniczych. Mając na uwadze te okoliczności Sąd Rejonowy przyjął, że strony
łączyła umowa o pracę na stanowisku księgowej. Nawiązanie stosunku pracy
nastąpiło przez czynności konkludentne, w sposób dorozumiany, bowiem pozwani
dopuścili powódkę do świadczenia pracy. Jednak, skoro powódka po upływie około
dwóch tygodni zaprzestała świadczenia pracy, to należy przyjąć, że również w
sposób dorozumiany doszło do rozwiązania stosunku pracy. Według Sądu
Rejonowego, dopuszczalne jest konkludentne zawarcie umowy o pracę i na
analogicznych zasadach możliwe jest również rozwiązanie takiej umowy. W
ustalonym stanie faktycznym powództwo o zobowiązanie pozwanych do złożenia
oświadczenia woli prowadzącego do zawarcia umowy o pracę na stanowisku
księgowej nie jest uzasadnione, gdyż pomiędzy stronami doszło już do zawarcia
takiej umowy, a wkrótce potem do jej rozwiązania. Ponieważ Sąd był związany
żądaniem pozwu, nie mógł orzekać ponad to żądanie i dlatego oddalił powództwo.
Wyrokiem z dnia 6 października 2009 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację powódki od wyroku Sądu pierwszej
instancji. Zdaniem Sądu Okręgowego, nietrafny jest wniosek Sądu pierwszej
instancji jakoby między stronami w sposób dorozumiany doszło do zawarcia umowy
o pracę na stanowisku księgowej, bowiem materiał dowodowy zgromadzony w
sprawie nie daje podstaw do przyjęcia, że strony uzgodniły wszystkie istotne
elementy stosunku pracy dotyczącego stanowiska księgowej. Intencją pozwanych
było wyłącznie zatrudnienie powódki na stanowisko doradcy podatkowego w
przypadku uzyskania stosownego certyfikatu, a postanowienie umowy
przedwstępnej dotyczące ewentualnego podjęcia przez nią pracy na stanowisku
księgowej miało charakter "papierowy". Według Sądu Okręgowego, strony nie
uzgodniły również wysokości wynagrodzenia, skoro w umowie przedwstępnej
przewidziały stawkę 3.000 zł netto miesięcznie, natomiast w projekcie umowy o
pracę na czas określony sformułowały postanowienie, że powódka zostanie
zatrudniona w wymiarze 1/2 etatu na okres od 5 do 30 listopada 2008 r. za
wynagrodzeniem 1.640 zł brutto. Opracowanie przez powódkę artykułu na temat
abolicji podatkowej nie ma żadnego związku z pracą księgowej, dlatego również z
4
tego powodu nie było podstaw do uznania, iż powódka świadczyła pracę w takim
charakterze przez okres dwóch tygodni. Sąd Okręgowy wywiódł też, że nie
zasługuje na uwzględnienie powództwo w takim kształcie, w jakim zostało
zgłoszone przez reprezentującego powódkę radcę prawnego. Nie można bowiem
zobowiązać pozwanych do wykonania umowy przedwstępnej (w sposób
przedstawiony w żądaniu pozwu) w sytuacji, gdy umowa przyrzeczona dotyczyła
okresu od 3 listopada 2008 r. do 30 kwietnia 2009 r., pozew został wniesiony w dniu
5 lutego 2009 r., a wyrok Sądu pierwszej instancji został wydany w dniu 19 czerwca
2009 r. Sąd odwoławczy podkreślił, że umowa przedwstępna jest umową
zobowiązującą, w której świadczenie polega na złożeniu oświadczenia woli o
zawarciu umowy przyrzeczonej. Wobec tego nie jest możliwa sytuacja, w której
strona pozwana - na podstawie orzeczenia Sądu pierwszej instancji wydanego w
dniu 19 czerwca 2009 r. - zostałaby skutecznie zobowiązana do zawarcia umowy o
pracę obejmującej okres wcześniejszy (od 3 listopada 2008 r. do 30 kwietnia 2009
r.). Orzeczenie o takiej treści byłoby bowiem niewykonalne. Sąd Okręgowy dodał,
że wprawdzie w piśmiennictwie przyjmuje się, iż treść umowy definitywnej sąd
ustala na podstawie jej postanowień zawartych w umowie przedwstępnej,
uzupełniając je w miarę potrzeby postanowieniami wynikającymi z zasad
współżycia społecznego lub zwyczajów, jednak Sąd Okręgowy "nie dysponuje taką
wiedzą, która dawałaby podstawę do przyjęcia założenia, iż wolą powódki było
wyłącznie nawiązanie umowy o pracę na okres 6 miesięcy, zaś daty podjęcia i
ustania zatrudnienia pozostawały bez znaczenia".
Od wyroku Sądu Okręgowego powódka wniosła skargę kasacyjną, w której
zarzuciła naruszenie art. 475 § 1 k.c. w związku z art. 390 § 2 k.c. w związku z art.
300 k.p. przez uznanie, że nie jest dopuszczalna sytuacja, w której w wyniku
orzeczenia sądu pozwani zostaliby zobowiązani do zawarcia umowy obejmującej
okres wcześniejszy niż data wydania orzeczenia. W uzasadnieniu skargi pozwana
wywiodła w szczególności, że na podstawie art. 390 k.c. strona uprawniona może
dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej od strony uchylającej się od jej zawarcia
wtedy, gdy umowa przedwstępna czyni zadość wszystkim wymaganiom, od których
zależy ważność umowy przyrzeczonej (skutek silniejszy). Uprawniony może zatem
przymusowo doprowadzić do zawarcia umowy przyrzeczonej, a konstytutywny
5
wyrok sądu zastępuje oświadczenie woli dłużnika z umowy przedwstępnej.
Powołując się na poglądy judykatury, skarżąca wywiodła, że z upływem
wyznaczonego w umowie przedwstępnej terminu nie wygasa zobowiązanie do
zawarcia umowy przyrzeczonej. Świadczenie z umowy przedwstępnej polega na
złożeniu oświadczenia woli o zawarciu umowy przyrzeczonej. Skoro pozwani żyją,
to świadczenie polegające na złożeniu przez nich oświadczenia woli nie może być
uznane za niemożliwe. Bez znaczenia jest natomiast, czy zobowiązani będą mogli
wykonać zobowiązanie wynikające z tego oświadczenia woli. Jeśli takie
zobowiązanie będzie niewykonalne z przyczyn zawinionych przez dłużnika - co ma
miejsce w niniejszej sprawie - to wtedy znajdą zastosowanie przepisy o skutkach
niewykonalności zobowiązania (w szczególności art. 471 k.c.), a nie - jak uznał Sąd
Okręgowy - art. 390 § 1 k.c.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie
co do istoty sprawy przez zobowiązanie pozwanych do zawarcia z powódką umowy
o pracę na stanowisku księgowej na warunkach ustalonych w przedwstępnej
umowie o pracę zawartej w dniu 29 lipca 2008 r. oraz o zasądzenie na jej rzecz
kosztów postępowania za wszystkie instancje, ewentualnie o uchylenie w całości
zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego i
przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Zarzut skargi kasacyjnej (naruszenia art. 475 § 1 w związku z art. 390 § 2
k.c. w związku z art. 300 k.p.) jest nietrafny. Według ustalonego stanu faktycznego,
strony sporu zobowiązały się do zawarcia w dniu 3 listopada 2008 r. umowy o pracę
na czas określony od dnia 3 listopada 2008 r. do dnia 30 kwietnia 2009 r. Umowa
przedwstępna z dnia 29 lipca 2008 r. spełnia warunki określone w art. 389 § 1 k.c.,
gdyż strony zobowiązały się do zawarcia w przyszłości (w dniu 3 listopada 2008 r.)
oznaczonej umowy przyrzeczonej (umowy o pracę) i określiły jej istotne
postanowienia. W szczególności strony uzgodniły termin zawarcia umowy
przyrzeczonej (3 listopada 2008 r.), rodzaj umowy przyrzeczonej (umowa o pracę
na czas określony), czas na jaki zostanie zawarta umowa przyrzeczona (od dnia 3
listopada 2008 r. do dnia 30 kwietnia 2009 r.), stanowisko, na jakim powódka
zostanie zatrudniona (pod warunkiem otrzymania do dnia podjęcia pracy certyfikatu
6
doradcy podatkowego - doradca podatkowy, ewentualnie - księgowa), wymiar
czasu pracy (pełen etat) oraz wynagrodzenie za pracę (3.000 zł).
Zobowiązanie wynikające z umowy przedwstępnej (przedmiot świadczenia)
polega na złożeniu przez zobowiązanego oświadczenia woli o zawarciu umowy
przyrzeczonej na warunkach określonych w umowie przedwstępnej. Jeżeli strona
zobowiązana z umowy przedwstępnej uchyla się od złożenia oświadczenia woli o
zawarciu umowy przyrzeczonej, drugiej stronie przysługują roszczenia określone w
art. 390 § 1 i 2 k.c. Ma rację skarżąca, że w sytuacji, gdy umowa przedwstępna
czyni zadość wszystkim wymaganiom, od których zależy ważność umowy
przyrzeczonej, to strona uprawniona może według własnego uznania - zamiast
żądania zapłaty odszkodowania w granicach tak zwanego ujemnego interesu
umownego - dochodzić złożenia oświadczenia wyrażającego wolę zawarcia umowy
przyrzeczonej. W ten sposób strona uprawniona może doprowadzić do
zrealizowania silniejszego skutku umowy przedwstępnej (art. 390 § 2 k.c.),
polegającego na zawarciu umowy przyrzeczonej, bowiem prawomocny wyrok sądu
stwierdzający obowiązek strony złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje
to oświadczenie (art. 64 k.c. i art. 1047 § 1 k.p.c.), a w przypadku umowy
przyrzeczonej w umowie przedwstępnej (art. 390 § 2 k.c.) orzeczenie sądu
stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę (uchwała składu siedmiu sędziów
z dnia 7 stycznia 1967 r., zasada prawna, III CZP 32/66, OSNCP 1968 nr 12, poz.
199; OSPiKA 1969 nr 5, poz. 97 z glosą W. Czachórskiego i glosą B. Dobrzań-
skiego; NP 1970 nr 1, s. 107 z glosą M. Kępińskiego).
Nieuzasadnione są jednak wywody skarżącej, że zgłoszone przez nią
roszczenie powinno zostać uwzględnione, gdyż możliwe jest złożenie przez
pozwanych (dopóki żyją) oświadczenia woli o zawarciu przyrzeczonej umowy o
pracę, czyli spełnienie przez nich świadczenia z umowy przedwstępnej. Wbrew
twierdzeniom powódki, ma znaczenie (i to kluczowe dla rozstrzygnięcia sporu), czy
możliwe jest wykonanie zobowiązania (świadczenia) będącego przedmiotem
umowy przyrzeczonej. Nie ma natomiast znaczenia powoływany przez skarżącą
pogląd przedstawiony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2000 r., II
CKN 707/98 (OSP 2000 nr 10, poz. 147 z glosą M. Krajewskiego), zgodnie z
którym w sytuacji spełnienia przez umowę przedwstępną warunków koniecznych
7
dla ważności umowy przyrzeczonej, upływ określonego w niej terminu nie powoduje
wygaśnięcia zobowiązania do zawarcia umowy przyrzeczonej). Zasadniczy
problem w sprawie nie polega bowiem na tym, że minął już termin zakreślony w
umowie przedwstępnej na zawarcie przyrzeczonej umowy o pracę (3 listopada
2008 r.), lecz na tym, że strony w umowie przedwstępnej ustaliły (jako istotne
postanowienie przyrzeczonej umowy o pracę), iż powódka zostanie zatrudniona na
czas określony od dnia 3 listopada 2008 r. do dnia 30 kwietnia 2009 r., który już
upłynął. Powódka może skutecznie wnosić tylko o zobowiązanie pozwanych do
zawarcia umowy o pracę na warunkach ustalonych w umowie przedwstępnej, czyli
na czas określony od dnia 3 listopada 2008 r. do dnia 30 kwietnia 2009 r.
Świadczenie będące przedmiotem takiej umowy (przyrzeczonej umowy o pracę),
czyli po stronie pracownika wykonywanie pracy określonego rodzaju, jest
niemożliwe, gdyż czas, w którym praca ma być wykonywana już minął.
Przyczyny powodujące niewykonalność (niemożliwość) świadczenia mogą
mieć charakter faktyczny, wynikający z praw przyrody, z mocy których nakazane
dłużnikowi zachowanie nie może być zrealizowane. Chodzi tu o rozmaite przypadki,
gdy nieprzezwyciężalne w obecnym stanie wiedzy i techniki prawa fizyczne lub
przyrodnicze uniemożliwiają podjęcie zachowania mającego być świadczeniem
dłużnika (P. Machnikowski [w:] System Prawa Prywatnego, Tom 5. Prawo
zobowiązań - część ogólna, Rozdział VI. Treść umowy, pod red. E. Łętowskiej,
Warszawa 2006, s. 512).
Należy odróżnić świadczenie będące przedmiotem zobowiązania z umowy
przedwstępnej, czyli złożenie oświadczenia woli, od świadczenia będącego
przedmiotem umowy przyrzeczonej. Niemożliwość świadczenia z umowy
przyrzeczonej oznacza zarazem niemożliwość świadczenia z umowy
przedwstępnej, gdyż ta obejmuje zobowiązanie do zawarcia ważnego kontraktu
przyrzeczonego. Jeżeli świadczenie z umowy przedwstępnej o skutku silniejszym
stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi
odpowiedzialność, wierzyciel nie może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej,
a miejsce tego roszczenia zajmuje roszczenie odszkodowawcze (por. M. Krajewski
[w:] System Prawa Prywatnego, Tom 5. Prawo zobowiązania - część ogólna,
Rozdział VIII. Zobowiązania powstające podczas zawierania umów, pod red. E.
8
Łętowskiej, Warszawa 2006, s. 756). Niemożliwość świadczenia z umowy
przyrzeczonej należy oceniać według stanu w dniu wyroku zobowiązującego do
zawarcia tej umowy. Z uprawomocnieniem się wyroku dochodzi bowiem do
zawarcia umowy przyrzeczonej. Niemożliwość świadczenia z umowy przyrzeczonej
w dacie prawomocności wyroku zobowiązującego do jej zawarcia jest
niemożliwością pierwotną w rozumieniu art. 387 § 1 k.c., a to oznaczałoby
nieważność umowy. Wyrok zobowiązujący do zawarcia umowy, której świadczenie
jest niemożliwe w dacie prawomocności wyroku, oznaczałby więc zobowiązanie do
zawarcia nieważnej umowy. Jak wyżej wskazano, w takiej sytuacji nie można żądać
wykonania umowy przedwstępnej przez zawarcie umowy przyrzeczonej.
Powódka powołuje się w skardze na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19
listopada 2003 r., V CK 471/02 (LEX nr 175973) oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z dnia 5 marca 2004 r., I ACa 195/04 (LEX nr 193586), twierdząc że
występuje między nimi rozbieżność. Jest to o tyle nietrafne, że wyroki te zapadły w
tej samej sprawie. Sąd Apelacyjny ponownie rozpoznał sprawę po uchyleniu jego
poprzedniego orzeczenia wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2003 r.,
a więc był związany wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy (art. 39820
k.p.c.). Według tezy wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2003 r.,
świadczenie polegające na złożeniu oświadczenia woli z zasady nie może być
uznane za niemożliwe. Chodzi więc w tym poglądzie o ocenę możliwości
wykonania świadczenia będącego przedmiotem umowy przedwstępnej, a nie
umowy przyrzeczonej, co do którego Sąd Najwyższy wyraźnie stwierdził, że
"chociaż oświadczenie pozwanych o zawarciu umowy przyrzeczonej (dokonaniu
darowizny nieruchomości) nie byłoby dotknięte sankcją nieważności, to byłoby
oświadczeniem bezskutecznym" (pozwani po zawarciu umowy przedwstępnej
sprzedali nieruchomość). Rozwijając tę myśl, Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 5
marca 2004 r. stwierdził, że "na równi z następczą niemożliwością świadczenia
należałoby potraktować następczą niemożliwość skutecznej realizacji świadczenia".
W tej wypowiedzi chodzi o bezskuteczność (traktowaną na równi z niemożliwością)
świadczenia będącego przedmiotem umowy przyrzeczonej (darowizny
nieruchomości przez podmiot niebędący jej właścicielem). Ostatecznie wykładnia
przyjęta w tych wyrokach sprowadza się do stwierdzenia, że nie można żądać
9
wykonania umowy przedwstępnej przez zawarcie przyrzeczonej umowy darowizny,
jeżeli przeniesienie własności nieruchomości byłoby bezskuteczne. Wykładnia ta
nie wspiera więc argumentacji przedstawionej w skardze, a wręcz odwrotnie
potwierdza, że nie można dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej, jeżeli jej
wykonanie jest niemożliwe (byłoby bezskuteczne).
Odnosząc powyższe do rozpoznawanej sprawy należy stwierdzić, że choć
świadczenie pozwanych wynikające z przedwstępnej umowy o pracę, czyli złożenie
przez nich oświadczenia woli o określonej treści, może być spełnione (pozwani żyją
i mają zdolność do czynności prawnych), to wykonanie świadczenia z umowy
przyrzeczonej jest niemożliwe. Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik
zobowiązuje się bowiem do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz
pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez
pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem (art.
22 § 1 k.p.). Uwzględnienie powództwa przez zobowiązanie pozwanych do złożenia
oświadczenia woli o zawarciu z powódką umowy o pracę na okres od 3 listopada
2008 r. do 30 kwietnia 2009 r. oznaczałoby zawarcie umowy o pracę, w której
świadczenie pracownika (wykonywanie pracy) jest niemożliwe. Już w dacie
zamknięcia rozprawy przed Sądem pierwszej instancji w dniu 5 czerwca 2009 r.
(art. 316 § 1 k.p.c.) przyrzeczony w umowie przedwstępnej stosunek pracy by nie
istniał, gdyż upłynął okres, na który umowa o pracę miała być zawarta. Z uwagi zaś
na "nieprzezwyciężalne w obecnym stanie wiedzy i techniki prawa fizyczne"
niemożliwe jest świadczenie pracy w przeszłości. Oznacza to, że na podstawie art.
390 § 2 k.c. nie można dochodzić zawarcia przyrzeczonej w umowie przedwstępnej
umowy o pracę na czas określony, który już upłynął.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c.