Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 74/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 sierpnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania B. Spółki Akcyjnej
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej S. G.
o ustalenie istnienia obowiązku ubezpieczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 sierpnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 października 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Decyzją z dnia 29 grudnia 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych I
stwierdził, że S. G. nie podlega ubezpieczeniom społecznym - emerytalnemu,
rentowym, chorobowemu i wypadkowemu w okresie od dnia 10 października 2005
2
r. do 21 maja 2006 r. jako pracownik z tytułu zatrudnienia Przedsiębiorstwie
Farmaceutycznym „P.” Sp. z o.o. (obecnie działająca pod firmą „B." spółka
akcyjna).
Odwołanie od powyższej decyzji złożyła spółka wnosząc o jej uchylenie i
umorzenie postępowania w sprawie.
Wyrokiem z dnia 15 maja 2008 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił odwołanie.
Sąd ustalił, iż w dniu 10 października 2005 r. S. G. zawarła z
Przedsiębiorstwem Farmaceutycznym „P." spółką z ograniczoną
odpowiedzialnością umowę o pracę na czas określony od 10 października 2005 r.
do 10 kwietnia 2006 r. Została zatrudniona na stanowisku dyrektora do spraw
rozwoju na pełen etat z wynagrodzeniem 20.000 złotych brutto. Jednocześnie z
umową o pracę została zawarta umowa o zakazie konkurencji w okresie
zatrudnienia. W dniu 7 października 2005 r. zostało wydane zaświadczenie
lekarskie o zdolności zainteresowanej do pracy. W dniu 11 kwietnia 2006 r. strony
zawarły kolejną umowę o pracę na czas określony do daty porodu, który miał
miejsce 21 mają 2006 r. Umowa o pracę uległa rozwiązaniu z dniem 21 maja 2006
r. Zostały wystawione dwa świadectwa pracy, pierwsze wskazujące na datę ustania
stosunku pracy - 20 maja i kolejne wskazujące dzień 21 maja 2006 roku. S. G.
została zgłoszona przez ŁPF „P." do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia
zdrowotnego od dnia 10 października 2005 r., jako pracownik. Zgłoszenie do
ubezpieczeń społecznych zostało złożone w dniu 17 października 2005 r. Po
siedmiu dniach zatrudnienia tj. 18 października 2005 r. S. G. stała się niezdolna do
pracy z powodu zagrożonej ciąży. Za okres od 18 października do 19 listopada
2006 r. wynagrodzenie z tytułu niezdolności do pracy otrzymała od swego
pracodawcy, a następnie do 17 kwietnia 2006 r. pobierała zasiłek chorobowy,
następnie od 18 kwietnia 2006 r. do 20 maja 2006 r. pobierała świadczenie
rehabilitacyjne.
Sąd pierwszej instancji wskazał, iż brak jest jakiejkolwiek dokumentacji
potwierdzającej wykonywanie czynności w ramach pełnienia obowiązków na
umówionym stanowisku pracy. W spółce „P." do momentu zatrudnienia
zainteresowanej nie istniało stanowisko „dyrektora do spraw rozwoju". Wcześniej tj.
3
w okresie od 3 czerwca 2002 r. do 10 lipca 2004 r. takie same obowiązki
wykonywał P. B. zatrudniony jako „kierownik do spraw rozwoju" z wynagrodzeniem
6.000 złotych miesięcznie. Po przejściu S. G. na zwolnienie lekarskie i po
rozwiązaniu umowy o pracę z dniem 20 maja 2006 r. nikt nie został zatrudniony na
jej miejsce. Sąd ustalił również, iż w przedmiotowym okresie S. G. była
współwłaścicielem i prezesem w firmie „S. I." zajmującej się obrotem
nieruchomościami oraz współwłaścicielem firmy „K." zajmującej się produkcją
domów drewnianych. Ponadto w okresie od 28 lutego 2000 r. do 31 sierpnia 2001 r.
pracowała w Laboratorium firmy „K." jako koordynator wdrażania systemu jakości
ISO 9000, której właścicielem i prezesem jest jej mąż. Po połączeniu
przedsiębiorstwa „K.a" z firmą farmaceutyczną „M." jest członkiem Rady
Nadzorczej ostatniej z nich. Sąd Okręgowy wskazał wreszcie, że S. G. jest żoną
członka Rady Nadzorczej przedsiębiorstwa „P." - obecnie „B". Od 2005 r. firma
zatrudniającą zainteresowaną współpracuje z firmą U. G., która jest jej teściową.
Od 2006 r. U. G. piastuje stanowisko wiceprezesa w zarządzie przedsiębiorstwa
„B".
Dokonując oceny dowodów Sąd zaznaczył, iż nie dał wiary zeznaniom
zainteresowanej i J. P., w których wskazywali na realność zawartej między nimi
umowy o pracę z dnia 10 października 2005 r. oraz faktyczne świadczenie pracy
przez zainteresowaną w ramach tejże umowy. Nie znajdują one potwierdzenia w
innych dowodach, w szczególności brak jest dokumentów potwierdzających
wykonywanie pracy. Zachodziły również rozbieżności w zakresie obszaru
działalności zainteresowanej, nie potrafiono wskazać konkretnego zakresu
obowiązków, dokumentacja związana ze stosunkiem pracy zainteresowanej
potwierdzała jedynie fakt formalnego jej sporządzenia.
W tym stanie rzeczy Sąd uznał odwołanie za bezzasadne. Przywołał treść
art. 6 ust. 1 pkt 1 i art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych, a także art. 1 ust. 1 i art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z
dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Sąd Okręgowy wskazał, iż mając na
uwadze całokształt okoliczności faktycznych przedmiotowej sprawy uprawnione jest
twierdzenie, iż umowa o pracę zawarta przez S. G. została zawarta dla pozoru
4
celem uzyskania świadczeń w postaci zasiłku chorobowego, a w dalszej kolejności
macierzyńskiego (art. 83 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.). O pozorności umowy o
pracę przemawiał: brak kwalifikacji wnioskodawczyni do zajmowania powierzonego
jej stanowiska; ustalenie wysokiego (ponad trzykrotnie wyższego) wynagrodzenia w
stosunku do kwot wypłacanym drugiemu pracownikowi zatrudnionemu poprzednio
na analogicznym stanowisku, brak dowodów świadczenia pracy przez
wnioskodawczynie; „krótkotrwałość" zatrudnienia przed dniem powstania
niezdolności do pracy; zatrudnienie wnioskodawczyni na specjalnie utworzonym dla
niej stanowisku pracy; powiązania rodzinne zainteresowanej.
Apelację od powyższego rozstrzygnięcia złożył płatnik - firma „B." spółka
akcyjna.
Wyrokiem z dnia 27 października 2009 r. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację. Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw
do twierdzenia, iż w sprawie dokonano ustaleń faktycznych w sposób naruszający
art. 233 § 1 k.p.c. Fakty ustalone w sprawie świadczyły o pozorności umowy o
pracę. Przedstawione przez Sąd pierwszej instancji okoliczności pozwalały na
przyjęcie fikcyjności złożonych oświadczeń woli. Zainteresowana nie miała zamiaru
świadczyć pracy i jej nie świadczyła, a jedynym celem zawarcia umowy o pracę
była chęć uzyskania ubezpieczenia społecznego. W powyższym ustaleniu Sąd
Apelacyjny nie doszukał się naruszenia przepisów art. 83 k.c. w związku z art. 300
k.p. Zawarta umowa o pracę oceniana w kontekście wszystkich okoliczności
sprawy oraz doświadczenia życiowego świadczą o pozornym jej charakterze. Sąd
Apelacyjny dodatkowo zauważył, iż krótkotrwałość zatrudnienia, wysokość
wynagrodzenia nieprzystająca do wynagrodzenia pozostałych osób zatrudnionych
na kierowniczych stanowiskach, wykonywanie tych samych zadań uprzednio za
mniejszym wynagrodzeniem, powiązania rodzinne pomiędzy osobami
wchodzącymi w skład organu spółki a zainteresowaną, brak formalnych ale i
merytorycznych kwalifikacji pozwalają także uznać, iż przedmiotowa umowa o
pracę była sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.p.c.).
Skargę kasacyjną wniosła „B." spółka akcyjna powołując się w niej na
naruszenie przepisów postępowania: - art. 382 k.p.c. przez pominięcie przez
Sąd Apelacyjny przy orzekaniu materiału zebranego w postępowaniu apelacyjnym,
5
w postaci zeznań świadków dotyczących wysokości wynagrodzenia wypłacanego
obecnie osobie wykonującej zadania powierzone uprzednio zainteresowanej w
zawartej przez nią umowie o pracę oraz pominięcie zeznań, które potwierdziły, że
zainteresowana pojawiała się w pracy i realizowała obowiązki wynikające z umowy
o pracę, - art. 231 k.p.c. w związku z art. 385 i 391 § 1 k.p.c. poprzez oparcie
wydanego orzeczenia na domniemaniu faktycznym niewykonywania pracy przez
zainteresowaną, w sytuacji, gdy fakty powołane przez sąd jako przesłanki tego
domniemania w świetle logiki i doświadczenia życiowego nie pozwalały na przyjęcie
wyprowadzonego z nich wniosku, w szczególności nie zostało udowodnione, że w
przedmiotowej sprawie strony umowy o pracę mogły zaplanować zaprzestanie
świadczenia pracy z powodu choroby. Ponadto wskazano naruszenie prawa
materialnego: - art. 6 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez nieuzasadnione
przyjęcie, że wobec postawienia przez organ rentowy zarzutu nieistnienia stosunku
pracy wiążącego powódkę i ubezpieczoną, ciężar dowodu co do wykazania, iż
praca w ramach nawiązanego stosunku pracy była rzeczywiście wykonywana
spoczywał na stronach umowy o pracę (wnioskodawcy i zainteresowanej), podczas
gdy ciężar dowodu co do tej okoliczności powinien spoczywać na organie
rentowym, kwestionującym ważność zawartej umowy: - art. 22 k.p. w związku z art.
6 ust. 1 pkt. 1 i art. 13 ust. 1 ustawy system ubezpieczeń społecznych przez ich
niezastosowanie, wobec przyjęcia, że zainteresowana nie podlegała
ubezpieczeniom społecznym, mimo zawarcia i realizacji umowy o pracę: - art. 83
k.c. w związku z art. 300 k.p. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, wobec
uznania zawartej umowy o pracę za pozorną, w sytuacji gdy strony w sposób
dostateczny wyraziły wolę zawarcia umowy o pracę i wywołania skutków prawnych
związanych z jej zawarciem oraz faktycznie realizowały wynikające z tej umowy
wzajemne obowiązki pracownika i pracodawcy, - art. 58 § 2 k.c. w związku z art.
300 k.p. przez ich niewłaściwe zastosowanie, poprzez przyjęcie, że umowa o pracę
była sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, mimo braku określenia przez
Sąd Apelacyjny konkretnych zasad tego współżycia, które zostały naruszone na
skutek zawarcia tej umowy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Zarzuty skargi kasacyjnej nie uzasadniają jej wniosków. Sąd Najwyższy nie
rozpoznaje sprawy, lecz tylko skargę kasacyjną w zakresie zarzutów jej podstaw
(art. 39813
§ 1 w związku z art. 3983
§ 1 k.p.c.). Kontrola zaskarżonego orzeczenia
nie jest też pełna, gdyż podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.). Granicę
zatem postępowania dowodowego i ustaleń faktycznych stanowi dwuinstancyjne
postępowanie przed sądami powszechnymi. W postępowaniu kasacyjnym nie jest
dopuszczalne powołanie nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy jest
związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego
orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Powyższe nie jest bez znaczenia dla oceny
pierwszej podstawy skargi kasacyjnej, gdyż zaskarżony wyrok oparto na ustaleniu
pozorności umowy o pracę, zawartej bez wykonywania pracy dla uzyskania
świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Zarzuty procesowe skargi nie
podważają tego ustalenia. Po pierwsze, przepis art. 231 k.p.c. dotyczy ustalania
faktów na podstawie innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne). Kasacyjna
kontrola zastosowania art. 231 k.p.c. nie może pomijać ograniczenia z art. 3983
§ 3
k.p.c. (podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia
faktów lub oceny dowodów). Skarga kasacyjna przysługuje od wyroku Sądu drugiej
instancji, który nie wskazał w uzasadnieniu, że określonego ustalenia dokonał na
podstawie art. 231 k.p.c. To Sąd pierwszej instancji stwierdził, że postępowanie
dowodowe wykazało, iż rzeczywistym celem zawartej umowy o pracę nie była wola
nawiązania przez strony stosunku pracy i świadczenie pracy, lecz jedynie zamiar
uzyskania świadczenia z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Sąd Okręgowy w
szczególności wskazywał na takie fakty, jak stworzenie dla zainteresowanej
stanowiska pracy, brak efektów pracy (poza wydrukiem zestawienia cen i
przeszkoleniem BHP), szybkie przejście na zwolnienie lekarskie, nieadekwatne do
kwalifikacji wynagrodzenie, w świetle których zapewnienia skarżącego i
zainteresowanej o rzeczywistym charakterze zatrudnienia nie są wiarygodne.
Przyjmując, że są to samodzielne ustalenia Sądu drugiej instancji na podstawie art.
382 k.p.c. należy odróżnić fakty od ich oceny. Wobec ustaleń o braku kwalifikacji
zainteresowanej do zajmowania powierzonego jej stanowiska, ustalenie wysokiego
(ponad trzykrotnie wyższego) wynagrodzenia w stosunku do kwot wypłacanym
7
drugiemu pracownikowi zatrudnionemu poprzednio na analogicznym stanowisku,
brak dowodów świadczenia pracy przez zainteresowaną, „krótkotrwałość"
zatrudnienia przed dniem powstania niezdolności do pracy, zatrudnienie na
specjalnie utworzonym dla niej stanowisku pracy, powiązania rodzinne
zainteresowanej, Sąd drugiej instancji uprawniony był do oceny, iż wszystkie te
okoliczności oraz doświadczenie życiowe świadczą o pozornym charakterze
umowy o pracę. Powyższa ocena nie jest sprzeczna z ustalonymi (a nawet
niespornymi) faktami (art. 231 k.p.c.). Domniemanie faktyczne nie jest bez
znaczenia w sprawach, w których rzeczywista wola stron ukrywana jest pod inną
treścią dokumentu - umowy o pracę. W takiej sytuacji niesporne istotne fakty mogą
stanowić podstawę do ustalenia innych faktów. Przepis art. 231 k.p.c. nie jest
jednak odpowiednią podstawą zarzutu, że Sąd nie zbadał, czy w przedmiotowej
sprawie strony umowy o pracę mogły zaplanować zaprzestanie świadczenia pracy
z powodu choroby. Jak wskazano granicę postępowania dowodowego stanowi
postępowanie sądowe w drugiej instancji, natomiast w skardze brak jest zarzutów
naruszenia przepisów postępowania, które podważałyby dokonane ustalenia stanu
faktycznego. Nie wystarcza bowiem sama polemika zawarta w twierdzeniu, że „(...)
fakty powołane przez sąd jako przesłanki tego domniemania w świetle logiki i
doświadczenia życiowego nie pozwalały na przyjęcie wyprowadzonego z nich
wniosku”.
Po drugie, zarzut naruszenia art. 6 k.c. także nie znajduje uzasadnienia. Sąd
rozstrzyga sprawę według właściwego prawa materialnego na podstawie
koniecznych ustaleń faktycznych. Na te ustalenia składają się nie tylko dowody,
które przedstawiają w pierwszej kolejności same strony, zgodnie z obowiązkiem
wynikającym z art. 232 k.p.c. Odwołanie do reguły z art. 6 k.c. ma znaczenie, gdy
dany fakt nie został udowodniony wbrew twierdzeniu osoby, która z faktu tego
wywodzi skutki prawne. Sąd Najwyższy w wyroku z 15 lutego 2007 r. (I UK 269/06,
OSNP 2008 nr 5-6, poz. 78) stwierdził, że: „Na organie rentowym, który przyjął
zgłoszenie do ubezpieczenia pracowniczego i nie kwestionował tytułu tego
zgłoszenia oraz przyjmował składki, spoczywa ciężar dowodu, że strony umowy o
pracę złożyły fikcyjne oświadczenia woli".
8
W niniejszej sprawie organ rentowy, po zgłoszeniu S. G. do ubezpieczenia i
rozpoczęciu niezdolności do pracy, przeprowadził postępowanie kontrolne i wydał
decyzję wyraźnie stwierdzającą, że praca nie była wykonywana i brak jest podstaw
do ubezpieczenia. Kwestia ta została zbadana na podstawie przeprowadzonych
dowodów, w tym zeznań świadków powoływanych na wniosek obu stron procesu.
Przepis art. 6 k.c. byłby naruszony, gdyby Sąd uniemożliwił stronie wskazanie
dowodów, z których wywodziła skutki prawne, lub pominął te dowody.
Postępowanie dowodowe przeprowadzone zostało w zakresie wyznaczonym przez
przepisy prawa procesowego. W sporze sądowym reguły dowodowe są szersze niż
zwykły obowiązek strony wskazania dowodów dla ustalenia faktów, z których
wywodzi skutki prawne. Przykładowo każda ze stron obowiązana jest do złożenia
oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczących okoliczności
faktycznych (art. 210 § 2 k.p.c.). Zatem jeżeli organ rentowy na podstawie
materiałów zgromadzonych w postępowaniu administracyjnym zarzucił fikcję
umowy o pracę i brak zatrudnienia, to w postępowaniu sądowym skarżący był
zobowiązany co najmniej do odniesienia się do tych zarzutów (art. 221 k.p.c.).
Oczywiście sam mógł wykazać fakty przeciwne niż twierdzone (art. 232 k.p.c.).
Poza tym ustalenia Sądu uwzględniają dalsze reguły dowodowe (art. 213 § 1, 228 §
1 k.p.c., 230, 231 k.p.c.).
Po trzecie w niniejszej sprawie niezasadne zarzuty procesowe przesądziły
też o negatywnej ocenie zarzutów materialnych skargi. Wobec wiążącego ustalenia
o niewykonywaniu pracy nie można przyjąć, że doszło do naruszenia art. 83 § 1
k.c. Podstawą ubezpieczenia społecznego jest rzeczywiste zatrudnienie, a nie
sama umowa o pracę (art. 22 k.p., art. 6 ust. 1 pkt 1 i art. 13 pkt 1 ustawy z 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych). Umowa o pracę nie jest
czynnością wyłącznie kauzalną, gdyż w zatrudnieniu pracowniczym chodzi o
wykonywanie pracy. Brak pracy podważa umowę o pracę. Innymi słowy jej
formalna strona, nawet połączona ze zgłoszeniem do ubezpieczenia społecznego,
nie stanowi podstawy takiego ubezpieczenia. Zarzut naruszenia art. 83 § 1 k.c.
oparty jest na twierdzeniach faktycznych przeciwnych do ustalonych w sprawie. W
zaskarżonym wyroku ustalono, że umowę o pracę zawarto bez zamiaru
wykonywania pracy i w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia. Pozorność z
9
art. 83 § 1 k.c. koliduje bezpośrednio z wolnością umów, gdyż ta ostatnia wyklucza
oświadczenie złożone świadomie dla pozoru drugiej stronie, która zna taki
charakter oświadczenia i na to się zgadza. Pozorność umowy o pracę składa się z
oświadczeń woli wadliwych, ze względu na zakładaną fikcyjność umowy. Ważne
jest zwrócenie uwagi, że ustalenie treści oświadczenia woli należy do warstwy
faktycznej sprawy, co jest wiążące (art. 39813
§ 2 k.p.c.). W ramach podstawy
kasacyjnej, ustalenie to nie podlega kontroli kasacyjnej w jakimkolwiek aspekcie
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z 23 stycznia 1997 r., I CKN 51/96, OSNC nr 6-7,
poz. 179; z 10 września 1999 r., II UKN 7/99, OSNP 2000 nr 23, poz. 865; z 6
listopada 1996 r., II UKN 9/96, OSNP 1997 nr 11, poz. 201).
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.