Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 września 2010 r.
I UK 101/10
Zawarcie związku małżeńskiego po wejściu z życie ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) przez wdowę pobiera-
jącą górniczą rentę rodzinną na podstawie przepisów ustawy z dnia 1 lutego
1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U.
z 1995 r. Nr 30, poz. 154 ze zm.), nie uzasadnia wstrzymania wypłaty tej renty na
podstawie art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach ani nie prowadzi
do utraty tego prawa.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN: Jerzy
Kwaśniewski, Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 3 września
2010 r. sprawy z odwołania Marii H.-W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w Z. o prawo do górniczej renty rodzinnej, na skutek skargi kasacyj-
nej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 kwietnia
2009 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu w Katowicach, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2009 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Katowicach zmienił zaskarżony apelacją Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w Z. wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Katowicach z dnia 16 października 2008 r. zmieniający decyzję organu
rentowego z dnia 25 czerwca 2008 r. o wstrzymaniu ubezpieczonej Marii H.-W. wy-
2
płaty renty rodzinnej i przyznający jej prawo do tego świadczenia, oddalając odwoła-
nie ubezpieczonej od zaskarżonej decyzji.
W sprawie tej ustalono, że decyzją z dnia 8 lipca 1987 r. wydaną na podstawie
przepisów ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich
rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 30, poz. 154 ze zm., zwanej dalej ustawą o
z.e.g.), ubezpieczona nabyła prawo do górniczej renty rodzinnej po zmarłym w dniu
17 czerwca 1987 r. mężu Janie. Decyzją z dnia 2 stycznia 2003 r. przyznano jej tę
rentę rodzinną na stałe. W dniu 1 marca 2008 r. ubezpieczona zawarła ponownie
związek małżeński. Decyzją z dnia 25 czerwca 2008 r. organ rentowy wstrzymał
ubezpieczonej wypłatę renty rodzinnej wobec zawarcia ponownego małżeństwa.
Sąd Okręgowy zmienił decyzję organu rentowego i przyznał ubezpieczonej
prawo do renty rodzinnej, przyjmując, że zawarcie przez nią nowego związku mał-
żeńskiego nie ma żadnego wpływu na jej prawo do tego świadczenia. Zgodnie z art.
180 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, zwanej
dalej ustawą o emeryturach i rentach lub ustawą) osoby, którym w dniu wejścia w
życie tej ustawy (tj. 1 stycznia 1999 r.) przysługiwały renty rodzinne na podstawie
przepisów, o których mowa w art. 195 (w tym na podstawie przepisów ustawy o
z.e.g.), zachowują prawo do tych świadczeń w wysokości ustalonej przed dniem wej-
ścia w życie ustawy o emeryturach i rentach. Natomiast art. 181 tej ustawy jedno-
znacznie gwarantuje wdowom, które zawarły ponownie związek małżeński przed
dniem 1 stycznia 1999 r., zachowanie prawa do górniczej renty rodzinnej, pod wa-
runkiem, że renta ta została ustalona na podstawie przepisów ustawy o z.e.g. Zatem
przepis ten ma zastosowanie do wdów, które w dacie wejścia w życie ustawy o eme-
ryturach i rentach z FUS spełniały warunki do renty rodzinnej na podstawie ustawy
zaopatrzeniowej z dnia 1 lutego 1983 r. i którym renta ta została ustalona decyzją
organu rentowego, chociażby prawo do świadczenia rentowego uległo zawieszeniu
w związku z zawarciem przez wdowę ponownego związku małżeńskiego (art. 19 ust.
3 ustawy o z.e.g.). W ocenie Sądu Okręgowego, ubezpieczona ma ustalone prawo
do górniczej renty rodzinnej od dnia 8 lipca 1987 r. i w związku z tym zachowała je
po dniu 1 stycznia 1999 r. dlatego, że ponadto w dniu 4 stycznia 1993 r. ukończyła
60 lat i na gruncie art. 19 ust. 3 ustawy o z.e.g. jej prawo do renty rodzinnej nie
podlegało już zawieszeniu z powodu ponownego zawarcia związku małżeńskiego po
3
tej dacie. Zawarcie „obecnie nowego związku małżeńskiego nie ma żadnego zna-
czenia w tym względzie”.
Po rozpoznaniu apelacji organu rentowego, Sąd Apelacyjny uznał, że wyrok
Sądu pierwszej instancji naruszył art. 181 ustawy o emeryturach i rentach. W ocenie
tego Sądu, przepis ten gwarantuje zachowanie prawa do renty rodzinnej wyłącznie
przez te wdowy, które związek małżeński zawarły ponownie przed dniem 1 stycznia
1999 r., jeżeli wypełniają ponadto jeszcze jeden z dalszych warunków wymienionych
w pkt 1 i 2 tej regulacji. Tymczasem ubezpieczona zawarła związek małżeński już po
wejściu w życie ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Ponadto w sprawie nie miał
zastosowania art. 19 ust. 3 ustawy o z.e.g. o zawieszeniu prawa do renty rodzinnej,
ponieważ przepis ten regulował sytuację wdów uprawnionych do rent górniczych w
razie zawarcia ponownego związku małżeńskiego wyłącznie przed dniem 1 stycznia
1999 r. Od dnia 1 stycznia 1999 r. sytuacja tej grupy świadczeniobiorców podlega
regulacji art. 181 ustawy o emeryturach i rentach. Zasadniczym kryterium różnicują-
cym obecny (mniej korzystny) i poprzedni stan prawny, jest podział na dwie grupy
wdów uprawnionych do górniczych rent rodzinnych, tj. te, które zawarły ponownie
związek małżeński przed wskazaną datą, lub - po niej. Skoro ubezpieczona nie wy-
pełnia przesłanek określonych w art. 181 ustawy o emeryturach i rentach, to nie za-
chowuje prawa do spornego świadczenia z powodu ponownego zawarcia związku
małżeńskiego po 1 stycznia 1999 r.
W skardze kasacyjnej ubezpieczona zarzuciła naruszenie prawa materialne-
go, w szczególności art. 180 i art. 181 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przez
ich niewłaściwą wykładnię oraz nieuwzględnienie art. 19 ust. 3 ustawy o z.e.g. Jako
okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania wskazano potrzebę wy-
kładni tych przepisów, a w szczególności potrzebę ustalenia ich wzajemnych relacji.
Chodzi o wyjaśnienie, czy art. 181 ustawy o emeryturach i rentach jest przepisem
szczególnym gwarantującym zachowanie prawa do świadczenia jedynie tym wdo-
wom, które związek małżeński zawarły ponownie przed dniem 1 stycznia 1999 r. i
czy powoduje on - w porównaniu do stanu przed wejściem w życie tej ustawy -
usprawiedliwiony podział wdów uprawnionych do górniczej renty górniczej na dwie
grupy, mianowicie na te, które zawarły ponownie związek małżeński przed dniem 1
stycznia 1999 r., i po tej dacie.
Skarżąca wskazała, że skoro ma ustalone prawo do górniczej renty rodzinnej
od 8 lipca 1987 r., to zgodnie z art. 180 ustawy o emeryturach i rentach zachowała to
4
prawo po dacie wejścia w życie tej ustawy. Zawarcie związku małżeńskiego w 2008
r. nie ma znaczenia dla oceny prawa dalszego przysługiwania tego świadczenia.
Zdaniem skarżącej, art. 181 tej ustawy odnosi się do sytuacji, w których wdowy po
górnikach zawarły związek małżeński przed dniem wejścia w życie obecnie obowią-
zującej ustawy emerytalnej, natomiast wobec osób zawierających ponownie związki
małżeńskie po tej dacie przepis ten nie ma zastosowania. Odmienna wykładnia była-
by sprzeczna z zasadami współżycia społecznego i w niedopuszczalny sposób róż-
nicowałaby osoby uprawnione do świadczeń z ubezpieczenia społecznego w zależ-
ności do daty zawarcia ponownego małżeństwa.
W konsekwencji skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku przez
zmianę zaskarżonej decyzji organu rentowego i przyznanie jej prawa do renty ro-
dzinnej, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do po-
nownego rozpatrzenia, a nadto o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się zasadna. Z treści normatywnej art. 181 ustawy
o emeryturach i rentach, który stanowi, że prawo do górniczej renty rodzinnej ustalo-
nej na podstawie przepisów ustawy o z.e.g., zachowuje wdowa, która zawarła po-
nownie związek małżeński przed dniem wejścia w życie ustawy o emeryturach i ren-
tach, jeżeli: 1) wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa,
uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu; a) po dniu wejścia w życie ustawy
o emeryturach i rentach osiągnie wiek 50 lat życia albo stanie się niezdolna do pracy,
jeżeli nie wychowuje co najmniej jednego z dzieci, wnuków lub rodzeństwa, upraw-
nionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu, nie można wyprowadzać wniosku, że
prawo do górniczej renty rodzinnej ustalonej na podstawie przepisów ustawy o z.e.g.
traci wdowa, która zawarła związek małżeński po wejściu w życie ustawy o emerytu-
rach i rentach już dlatego, że art. 181 ani inne przepisy tej ustawy nie przewidują
skutku wygaszającego ustalone uprawnienie do górniczej renty rodzinnej wdowy,
która zawarła ponownie związek małżeński po 1 stycznia 1999 r. Przepis art. 181
ustawy o emeryturach i rentach jest wprawdzie szczególnym przepisem przejścio-
wym, ale nie może być interpretowany rozszerzająco na stany, których nie reguluje.
Oznacza to, że jego dyspozycje nie obejmują przypadku wdowy, która miała ustalone
5
prawo do górniczej renty rodzinnej na podstawie przepisów ustawy o z.e.g., a która
jakoby tylko ze względu na ponowne zawarcie związku małżeńskiego po dniu wej-
ścia w życie przepisów ujednolicającej zasady nabywania rent rodzinnych przez
wszystkie kategorie ubezpieczonych, miałaby utracić ustalone prawo do wdowiej
renty rodzinnej.
Dla porządku należy przypomnieć, że na podstawie przepisów ustawy o z.e.g.
prawo do górniczej renty rodzinnej przysługiwało wdowie bez względu na jej wiek lub
wychowywanie osób uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu górniku (art.
15 pkt 1 tej ustawy). W zakresie warunków uzależnionych od wieku wdowy lub wy-
chowywania osób uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym górniku zasady przy-
sługiwania górniczej wdowiej renty rodzinnej były zatem oczywiście korzystniejsze
niż zasady nabywania takich rent przez inne kategorie wdów uprawnionych do naby-
cia prawa do rent rodzinnych po innych niż górnicy zmarłych ubezpieczonych, które
były uzależnione od osiągnięcia określonego wieku lub wychowywania osób upraw-
nionych do renty rodzinnej. Tylko w razie zawarcia ponownego związku małżeńskie-
go przez uprawnioną do górniczej renty rodzinnej prawo do ustalonej renty rodzinnej
ponownie zamężnej wdowy ulegało zawieszeniu na czas trwania małżeństwa, chyba
że spełniała ona jeden z następujących warunków: 1) osiągnęła wiek 50 lat życia, 2)
była (stała się) inwalidką lub 3) wychowywała co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub
rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu (art. 19 ust. 3 tej
ustawy). Wedle tej regulacji, ponowne zawarcie związku małżeńskiego przez wdowę
uprawnioną do górniczej renty rodzinnej prowadziło do zawieszenia tego prawa na
okres trwania ponownego związku małżeńskiego, chyba że wdowa spełniła warunki
nabycia prawa do renty rodzinnej, które były dostosowane do wymagań określonych
w przepisach ogólnie obowiązującego („powszechnego”) prawa emerytalnego dla
wdów uprawnionych do rent rodzinnych po innych niż górnicy zmarłych ubezpieczo-
nych.
Regulacja przejściowa zawarta w art. 181 ustawy o emeryturach i rentach
przewiduje zachowanie prawa do górniczej renty rodzinnej ustalonej na podstawie
przepisów ustawy o z.e.g. przez wdowę, która zawarła ponownie związek małżeński
przed dniem wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach (co poprzednio mogło
prowadzić do zawieszenia tego prawa), pod warunkiem wychowywania co najmniej
jednego z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmar-
łym górniku, a gdy nie wychowuje takich osób - pod warunkiem osiągnięcia po 1
6
stycznia 1999 r. wieku 50 lat życia lub ustalenia stanu jej niezdolności do pracy. Na
mocy tej szczególnej przejściowej regulacji prawnej zachowuje prawo do renty
wdowa, która miała ustalone prawo do górniczej renty rodzinnej na podstawie przepi-
sów ustawy o z.e.g., która zawarła ponowne małżeństwo przed dniem wejścia w ży-
cie ustawy o emeryturach i rentach, chociażby z tego powodu jej wcześniej ustalone
prawo do renty rodzinnej było zawieszone, jeżeli po dniu wejścia w życie ustawy o
emeryturach i rentach wychowuje co najmniej jednego z dzieci, wnuków lub rodzeń-
stwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym górniku, a gdy nie wychowuje ta-
kich osób - pod warunkiem osiągnięcia po 1 stycznia 1999 r. wieku 50 lat życia lub
ustalenia stanu jej niezdolności do pracy. Jedynie wdowa z ustalonym prawem do
renty rodzinnej, która podlegała zawieszeniu z powodu zawarcia ponownego mał-
żeństwa przed 1 stycznia 1999 r., nie zachowa ustalonych na podstawie przepisów
ustawy o z.e.g. rodzinnych uprawnień rentowych, jeżeli nie wypełni warunków wy-
mienionych w art. 181 ustawy o emeryturach i rentach.
Równocześnie z analizowanego art. 181 ustawy w żaden racjonalny ani praw-
niczy sposób nie wynika, że prawo do ustalonej górniczej renty rodzinnej traci wdowa
posiadająca ustalone prawo do górniczej renty rodzinnej tylko dlatego, że zawarła
ponownie związek małżeński po dniu wejścia w życie ustawy o emeryturach i ren-
tach. Wstrzymanie wypłaty ustalonych (nabytych) świadczeń z ubezpieczenia spo-
łecznego następuje bowiem tylko wówczas, gdy powstaną okoliczności uzasadniają-
ce zawieszenie lub ustanie tego prawa. Z art. 181 ustawy o emeryturach i rentach nie
wynikają takie okoliczności tylko dlatego, że ubezpieczona (skarżąca) zawarła po-
nownie związek małżeński pod dniu wejścia w życie tej ustawy.
Rozważając wpływ zawarcia ponownego związku małżeńskiego przez wdowę
uprawnioną do renty rodzinnej po zmarłym ubezpieczonym na prawo do wcześniej
ustalonej renty rodzinnej Sąd Najwyższy miał na uwadze, że kwestia ta podlegała
istotnym zmianom normatywnym. Na podstawie art. 47 dekretu z dnia 25 czerwca
1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (jedno-
lity tekst: Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97 ze zm.), małżonek zmarłego pracownika lub
rencisty tracił prawo do renty rodzinnej (na stałe). Następnie pod rządem art. 36
ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), prawo do renty rodzinnej było za-
wieszane na czas trwania małżeństwa małżonkowi uprawnionemu do renty rodzin-
nej, który zawarł związek małżeński (ust.1), chyba że obaj małżonkowie pobierali
7
renty, a do renty rodzinnej nie było innych uprawnionych osób poza małżonkiem (ust.
2). Począwszy od wejścia w życie przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.),
wpływ ponownego zawarcia małżeństwa na utrzymanie wcześniej nabytego prawa
do renty rodzinnej nie był i aktualnie nie jest wyraźnie unormowany, z wyjątkiem wy-
żej sygnalizowanych regulacji zawartych w art. art. 19 ust. 3 ustawy o z.e.g., który
utracił moc z dniem 1 stycznia 1999 r. oraz art. 181 ustawy o emeryturach i rentach.
Z tego historycznego przeglądu powołanych aktów normatywnych wynika, że w ak-
tualnym stanie prawnym nie ma regulacji dotyczących normatywnego związku i
wpływu zawarcia ponownego związku małżeńskiego po dniu wejścia w życie ustawy
o emeryturach i rentach na prawo do wdowiej renty rodzinnej. Uprawnia to wniosek,
że okoliczność zawarcia ponownego małżeństwa pod rządem przepisów ustawy o
emeryturach i rentach jest w aktualnym stanie prawnym nieistotna przy ocenie przy-
sługiwania prawa do wcześniej ustalonej wdowiej renty rodzinnej, w tym górniczej
renty rodzinnej. W szczególności, kryterium daty zawarcia ponownego związku mał-
żeńskiego po dniu wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach nie należy do
ustawowych przesłanek warunkujących nabycie prawa do wdowiej renty rodzinnej
(przyznanej przed zawarciem ponownego małżeństwa) i zostało błędnie zakwalifiko-
wane przez Sąd drugiej instancji jako różnicujące i usprawiedliwiające jakoby mniej
korzystne zasady dalszego przysługiwania wcześniej ustalonego prawa do renty ro-
dzinnej przez wdowy w zależności od takiej daty zawarcia ponownego małżeństwa
(po dniu wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach). Zachowanie prawa do
górniczej renty rodzinnej ustalonej pod rządem przepisów ustawy o z.e.g. przez
wdowę, która ponowne zawarła małżeństwo przed dniem wejścia w życie ustawy o
emeryturach i rentach, wymaga spełnienia warunków określonych w art. 181 tej
ustawy. Natomiast wpływ zawarcia ponownego związku małżeńskiego po 1 stycznia
1999 r. przez wdowę uprawnioną do górniczej renty rodzinnej nie został uregulowany
w art. 180 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach. Taka data zawarcia ponow-
nego małżeństwa jest prawnie obojętna przy ocenie zachowania prawa do wdowiej
renty rodzinnej nabytego pod rządem przepisów ustawy o z.e.g., ponieważ w obo-
wiązującym po wejściu w życie przepisów ustawy o emeryturach i rentach stanie
prawnym zawarcie ponownego związku małżeńskiego, po dniu wejścia w życie tej
ustawy, nie należy do ustawowych warunków prowadzących do zawieszenia prawa
do wcześniej ustalonej renty rodzinnej ani tym bardziej do tego ustania lub utraty
8
tego prawa, które uzasadniałoby wstrzymania wypłaty renty na podstawie art. 134
ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach. W każdym razie utrata prawa do ustalo-
nej wdowiej górniczej renty rodzinnej na podstawie przepisów ustawy o z.e.g. tylko
wskutek zawarcia ponownego związku małżeńskiego po dniu wejścia w życie przepi-
sów ustawy o emeryturach i rentach, która mogłaby wynikać z ustania statusu
wdowy, wymagałaby wyraźnego przepisu prawa, który zresztą budziłby istotne wąt-
pliwości co do zgodności takiego nieistniejącego unormowania z konstytucyjnymi
przepisami o ochronie życia rodzinnego i rodziny oraz wolności decydowania o
swoim życiu osobistym (art. 47 i art. 71 Konstytucji RP).
Z powyższych rozważań wynika, że prawo do górniczej renty rodzinnej ustalo-
nej na podstawie przepisów ustawy o z.e.g. przez wdowę, która zawarła ponownie
związek małżeński przed dniem wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach na-
stępuje na warunkach określonych w art. 181 tej ustawy. Natomiast zawarcie ponow-
nego związku małżeńskiego po dniu wejścia w życie przepisów ustawy o emerytu-
rach i rentach przez wdowę pobierającą górniczą rentę rodzinną na podstawie prze-
pisów ustawy o z.e.g. nie jest okolicznością uzasadniającą wstrzymanie wypłaty tej
renty rodzinnej na podstawie art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach, ani
zdarzeniem prowadzącym do utraty tego prawa na podstawie wnioskowania a con-
trario z art. 181 tej ustawy. Przeciwnie, wcześniej ustalone prawo do wdowiej, górni-
czej renty rodzinnej zostaje zachowane na podstawie przepisów, o których mowa w
art. 195 w związku z art. 180 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach. W konse-
kwencji Sąd Najwyższy wyrokował na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
========================================