Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 89/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 1 września 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku Jana K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi we W.
o składki na ubezpieczenie społeczne
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 1 września 2010 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 sierpnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Decyzją Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział we W. z dnia 24
października 2006 r. Jan K. jako prezes zarządu poniósł odpowiedzialność osobistą
2
za zaległości „Przedsiębiorstwa G. " spółka z o.o. z siedzibą w W., z tytułu
nieopłaconych składek za okres od października 2001 r. do sierpnia 2002 r. na:
ubezpieczenia społeczne w kwocie należności głównej 198.702,08 zł,
ubezpieczenie zdrowotne w kwocie należności głównej 45.110,47 zł, Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w kwocie należności
głównej 17.093,12 zł, wraz należnymi odsetkami liczonymi od kwoty należności
głównej na zasadach i wysokości określonych w przepisach podatkowych.
Wyrokiem z dnia 26 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołanie.
Na skutek apelacji wniesionej przez wnioskodawcę Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 27 marca 2008 r. uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania za obie instancje.
Sąd Okręgowy przy ponownym rozpoznaniu wyrokiem z dnia 3 marca 2009
r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział we W. z dnia 24
października 2006 r. w ten sposób, że zwolnił Jana K. od odpowiedzialności za
zaległości „Przedsiębiorstwa G. " Sp. z o.o. z tytułu nieopłaconych składek na
ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne i Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od października 2001 r. do
sierpnia 2002 r. wraz z odsetkami i zasądził od organu rentowego na rzecz
wnioskodawcy kwotę 7.200 złotych tytułem zastępstwa procesowego. W
uzasadnieniu wyroku Sąd Okręgowy argumentował, iż zgromadzony materiał
dowodowy uzasadniał twierdzenie, że organ rentowy nie wykazał bezskuteczności
egzekucji przeciwko spółce. W niniejszej sprawie postępowanie przeprowadzone
przez organ rentowy dotyczyło wyłącznie rachunków bankowych dłużnika. Jak
wynika natomiast ze zgromadzonego materiału dowodowego, spółka „PG" miała
majątek w postaci środków trwałych oraz wierzytelności, które zostały nawet
zabezpieczone, jednak ZUS nie podjął czynności mających na celu zaspokojenie
się z zabezpieczonych praw. Tym samym Sąd stwierdził, że organ rentowy miał
wszelkie środki do zaspokojenia swoich należności, jednak nie wykazał w tym
względzie dostatecznej staranności, ograniczając się wyłącznie do egzekucji z
rachunków bankowych, która okazała się jedynie w części skuteczna. Mając
3
powyższe na uwadze Sąd Okręgowy uznał, że organ rentowy nie wykazał
pierwszego i podstawowego warunku dla ustalenia odpowiedzialności członków za-
rządu spółki na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej, czyli stwierdzenia
bezskuteczności egzekucji.
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację
organu rentowego w uzasadnieniu wskazując, że istota sporu w niniejszej sprawie
sprowadzała się do ustalenia, czy w sprawie zaistniały przesłanki do obciążenia
wnioskodawcy subsydiarną odpowiedzialnością za zobowiązania spółki z tytułu
nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne, Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Zgodnie bowiem z treścią
przepisu art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) do należności z tytułu składek
stosuje się odpowiednio wymienione w nim przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997
r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) - w tym art. 116 § 1
tej ustawy. Sąd stwierdził, że redakcja przepisu art. 116 § 1 ordynacji podatkowej -
zarówno w jego poprzednim jak i obecnym brzmieniu, przytoczonym przez Sąd
pierwszej instancji - wyraźnie wskazuje, iż w pierwszej kolejności należy badać, czy
miała miejsce bezskuteczność egzekucji prowadzonej przeciwko spółce.
Wykazanie bezskuteczności egzekucji może nastąpić poprzez postanowienie o
umorzeniu postępowania ze względu na bezskuteczność egzekucji w toku
egzekucji administracyjnej lub sądowej ale i w innej formie - na podstawie
okoliczności wynikających z czynności przeprowadzonych w postępowaniu
egzekucyjnym, ale udowodnienie tej przesłanki należy do wierzyciela, tak jak
wykazanie okoliczności pełnienia obowiązków członka zarządu w czasie powstania
zobowiązania składkowego, które przerodziło się w zaległość składkową. Decyzja
wydana bez uprzedniego stwierdzenia bezskuteczności egzekucji w toku
postępowania egzekucyjnego narusza przepis art. 116 § 1 Ordynacji w związku z
art. 31 ustawy systemowej. Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej
sprawy Sąd Apelacyjny wskazał, iż prawidłowo Sąd Okręgowy uznał, iż organ
rentowy nie wykazał tak rozumianej bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce.
Nie mogły bowiem czynności egzekcyjnych zastąpić czynności zabezpieczające i
złożenie wniosku o upadłość. Słusznie podkreślił Sąd Okręgowy, że spółka „PG"
4
posiadała inny majątek (środki trwałe, wierzytelności) które pozwoliłyby na
zaspokojenie należności ZUS. W szczególności podkreślić należy, iż wartość
środków trwałych przejętych przez syndyka masy upadłości przewyższała
wysokość należnych ZUS wierzytelności. Z ustaleń stanu faktycznego sprawy,
a w szczególności z zeznań świadka Adama J. i akt postępowania upadłościowego
wynikało, iż większość środków trwałych została sprzedana po 4 latach po niskiej
cenie. Nie sposób też było podzielić zarzutu wyrażonego w apelacji organu
rentowego, iż organ dokonał wszelkich czynności zmierzających do
wyegzekwowania składek. Co prawda ZUS dokonał zarówno zajęcia rachunków
bankowych spółki - jak również złożył u właściwego Naczelnika Urzędu
Skarbowego trzy tytuły egzekucyjne, jednak należało zważyć, że tytuły te zostały
złożone w dniach 3 września i 11 października 2001 r. oraz 18 września 2002 r.
Pierwsze dwa tytuły obejmowały należności sprzed okresu, kiedy wnioskodawca
został prezesem zarządu spółki, trzeci z nich natomiast datuje się na okres po
złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości - 6 czerwca 2002 r. Upadłość ogłoszono w
dniu 18 września 2002 r. Ostatecznie więc słusznie uznał Sąd Okręgowy, iż ZUS
nie wykazał podstawowej przesłanki odpowiedzialności zarządu za zobowiązania
spółki tzn. nie wykazał bezskuteczności egzekucji.
Organ rentowy w skardze kasacyjnej wniesionej od wyżej wskazanego
wyroku Sądu Apelacyjnego zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie przepisu art. 116 § 1 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa w związku z art. 31 i art. 32 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych polegającym na
przyjęciu przez Sądy pierwszej oraz drugiej instancji stanowiska, że termin
bezskuteczność egzekucji dotyczy wyłącznie bezskuteczność egzekucji tzw.
singularnej, zamiast również uniwersalnej (błędna wykładnia prawa materialnego),
a w konsekwencji zaprzeczeniu związku zachodzącego między ustalonym stanem
faktycznym a hipotezą zastosowanej normy prawnej objawiającym się w tym, że
pomimo poczynionych ustaleń w ramach postępowania dowodowego,
wskazujących, iż należności składkowe Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział
we W. nie zostały faktycznie uzyskane w całości od zobowiązanego podmiotu -
„Przedsiębiorstwa G. " sp. z o.o. w ramach administracyjnego postępowania
5
egzekucyjnego (egzekucji singularnej), jak również w postępowaniu upadłościowym
(egzekucji uniwersalnej) Sąd Apelacyjny , jak i Sąd Okręgowy nie stwierdził
wystąpienia konstytutywnej przesłanki bezskuteczności egzekucji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna organu rentowego okazała się uzasadniona w kwestii
udowodnienia bezskuteczności egzekucji. Przepis art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej nie ustanawia wprost obowiązku wierzyciela do udowodnienia
bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce przez wskazanie przeprowadzenia
postępowania egzekucyjnego. W przypadku, gdy istnieją oczywiste powody do
stwierdzenia, że postępowanie egzekucyjne nie przyniesie oczekiwanego skutku,
bezskuteczność egzekucji może być dowodzona również w inny sposób.
Oczywiście, najprostszym środkiem zmierzającym do celu jest wydanie - w
uzasadnionych przypadkach - postanowienia o umorzeniu postępowania
egzekucyjnego przeprowadzonego na podstawie tytułu wykonawczego
wystawionego zalegającemu podatnikowi. Przesłankę do umorzenia postępowania
egzekucyjnego - z uwagi na brak majątku - zawiera przepis art. 59 § 2 ustawy o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zgodnie z nim, postępowanie
egzekucyjne może być umorzone w przypadku stwierdzenia, że w postępowaniu
egzekucyjnym dotyczącym należności pieniężnej nie uzyska się kwoty
przewyższającej wydatki egzekucyjne. Mając jednak na względzie, iż wierzyciel nie
musi wykazywać, że wyczerpano wszystkie możliwe sposoby egzekucji, możliwe
byłoby pod pewnymi warunkami zwolnienie organu rentowego z obowiązku
uprzedniego wszczęcia postępowania egzekucyjnego wobec spółki zanim wyda
decyzję na zasadzie art. 116 Ordynacji podatkowej, na podstawie której żądać
będzie spełnienia długu od osób trzecich. Zasadne to będzie w sytuacji, gdy na
podstawie innych dowodów przeprowadzonych poprzez właściwy organ w
postępowaniu, które tak jak postępowanie egzekucyjne za podstawowy cel stawia
zaspokojenie wierzycieli zostanie wykazane, że oczywista jest niemożność
przeprowadzenia skutecznej egzekucji z majątku spółki. Powyższe nie jest jednak
równoznaczne z sytuacją, gdy organ rentowy sam ocenia, iż z braku majątku spółki
6
egzekucja jest bezskuteczna. Uznanie egzekucji za bezskuteczną zatem może
nastąpić także w przypadku, kiedy na przykład w postępowaniu upadłościowym:
- oddalono wniosek o ogłoszenie upadłości zgodnie z przepisem art. 13 § 1
ustawy - Prawo upadłościowe (sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli
majątek dłużnika oczywiście nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów
postępowania, sąd może również oddalić wniosek w razie stwierdzenia, że
przedmioty majątkowe wchodzące w skład majątku dłużnika są obciążone
zastawem, zastawem rejestrowym lub hipoteką, a pozostały jego majątek nie
wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania). W wyroku z 7 maja 1997
r. sygn. akt II CKN 117/97, LEX nr 50806, Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał, że
„przy określaniu właściwego czasu dla wystąpienia o otwarcie postępowania
układowego względnie o ogłoszenie upadłości (...) należy uwzględnić funkcje
ochronne tych postępowań wobec wierzycieli, nie może to zatem być moment, w
którym wniosek o upadłość musi zostać oddalony, bo majątek dłużnika nie
wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego",
- umorzono postępowanie z powodu braku środków na koszty postępowania
zgodnie z przepisem art. 218 § 1 pkt 1 ustawy - Prawo upadłościowe (sąd umarza
postępowanie upadłościowe, gdy się okaże, że majątek pozostały po wyłączeniu z
niego przedmiotów majątkowych dłużnika obciążonych hipoteką, zastawem,
zastawem rejestrowym lub wpisem do rejestru statków nie wystarcza nawet na
zaspokojenie kosztów postępowania),
- wierzyciel nie uzyskał pełnego zaspokojenia w wyniku zakończenia
postępowania upadłościowego. Oczywiście można powyższy katalog rozszerzyć o
inne zdarzenia prawne, które jednak muszą posiadać wspólną cechę w postaci
ustalenia niemożności zaspokojenia wierzyciela w oparciu o procedury ustalone
przepisami prawa.
Mając powyższe na uwadze stwierdzić należy, że w sytuacji, gdy w ogóle nie
wszczęto postępowania egzekucyjnego a bezskuteczność egzekucji nie została
ustalona w innym przewidzianym prawem postępowaniu, nie można tak
stwierdzonej bezskuteczności uznać, iż spełnia ona wymogi z art. 116 Ordynacji
podatkowej - tj. powoduje stan w którym nie ma jakichkolwiek wątpliwości, iż nie
zachodzi żadna możliwość zaspokojenia egzekwowanej wierzytelności z
7
jakiejkolwiek części majątku spółki. Taką pewność daje zaś tylko wszczęcie
postępowania egzekucyjnego. Przedstawiona interpretacja spełnia przy tym funkcję
gwarancyjną, zabezpieczającą osobę trzecią przed przedwczesnym i
nieuzasadnionym orzeczeniem jej odpowiedzialności za zaległości podatkowe
(składkowe) spółki. Jeżeli chodzi zaś o problem możliwości wykazywania
bezskuteczności egzekucji już po wszczęciu postępowania egzekucyjnego,
zaaprobować należy pogląd Naczelnego Sądu Administracyjnego wynikający z
uchwały siedmiu sędziów z dnia 8 grudnia 2008 r., II FPS 6/08 (POP 2009 nr 1,
poz. 21), że dowodem na tę okoliczność nie musi być wydane po przeprowadzeniu
postępowania egzekucyjnego przez organ egzekucyjny postanowienie o umorzeniu
egzekucji z uwagi na jej bezskuteczność. Stan bezskuteczności egzekucji może
być bowiem stwierdzony w toku egzekucji administracyjnej lub sądowej, czego
konsekwencją jest, zgodnie z art. 71 § 1 u.p.e.a. i art. 913 § 1 k.p.c., możliwość
zwrócenia się przez organ egzekucyjny (lub wierzyciela w toku egzekucji sądowej)
do sądu o nakazanie dłużnikowi wyjawienia majątku.
Mając na uwadze powyższe rozważania oraz ustalenia faktyczne
poczynione w niniejszej sprawie, a mianowicie: wystąpienie organu rentowego w
dniu 6 czerwca 2002 r. z wnioskiem o upadłość spółki, co w konsekwencji - w
wyniku przeprowadzonego postępowania upadłościowego - doprowadziło jedynie
do zaspokojenia w części wierzytelności organu rentowego (uległy zaspokojeniu
wierzytelności według kategorii IIA w 100% - w kwocie 205.175 złotych, w kategorii
III w 10,48% - w kwocie 32.110,05 złotych. Natomiast nie zostały zaspokojone
wierzytelności według kategorii VI w łącznej kwocie 72.032,35 złotych oraz według
kategorii VII w kwocie 86.521,60 złotych) należy zgodzić się z stanowiskiem
zaprezentowanym w skardze kasacyjnej, że w związku z okolicznością
zakończenia postępowania upadłościowego do dnia wydania zaskarżonej przez
Jana K. decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział we W., organ rentowy
wydając konstytutywną decyzję o odpowiedzialności wnioskodawcy w zgodzie z
treścią art. 116 § 1 ordynacji podatkowej wykazał, że egzekucja z majątku spółki
okazała się ostatecznie bezskuteczna, bowiem został spieniężony przez syndyka
upadłości „Przedsiębiorstwa G. " sp. z o.o. cały jej majątek, a pomimo tego
wierzyciel (organ rentowy) nie uzyskał wszystkich przypadającej jemu
8
wierzytelności w postaci należności składkowych. Wskazać należy zatem, że
bezskuteczność egzekucji w myśl art. 116 powołanej ustawy została wykazana.
Kwestią ponownego postępowania w niniejszej sprawie jest ustalenie, czy zostały
spełnione dalsze przesłanki wymienione w wyżej wskazanym przepisie, od których
uzależniona został odpowiedzialność osób trzecich za długi spółki kapitałowej.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.