Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 1 września 2010 r.
II UZP 6/10
Przewodniczący SSN: Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozstrzygnięciu na rozprawie w dniu 1 września 2010 r.
sprawy z wniosku Mieczysława W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w G. o wysokość emerytury, na skutek zagadnienia prawnego przedsta-
wionego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 25 maja 2010 r.
[...]
„Czy wypłacone w latach 1970 - 1976 premie z funduszu premiowego Pań-
stwowych Gospodarstwach Rolnych podlegają uwzględnieniu w podstawie wymiaru
emerytury i renty na mocy art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity Dz.U. z
2009 r. Nr 153 poz. 1227)?”
p o d j ą ł uchwałę:
Wypłacone w latach 1970-1976 premie z funduszu premiowego w Pań-
stwowych Gospodarstwach Rolnych podlegają, ze względu na obowiązek
opłacania składki na cele emerytalne na podstawie ustawy z dnia 23 stycznia
1968 r. o funduszu emerytalnym (Dz.U. Nr 3, poz. 7 ze zm.), uwzględnieniu w
podstawie wymiaru emerytury i renty (art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jedno-
lity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
Postanowieniem z dnia 25 maja 2010 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku przedsta-
wił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości, a sprowadzające się do odpowiedzi na pytanie czy wpłacone w latach
2
1970-1976 premie z funduszu premiowego w Państwowych Gospodarstwach Rol-
nych podlegają uwzględnieniu w podstawie wymiaru emerytury i renty na mocy art.
15 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., po-
woływanej dalej jako ustawa o emeryturach i rentach).
Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się w sprawie, w której Sąd
Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni
wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2009 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w G. z dnia 12 listopada 2008 r. i zobowiązał organ rentowy do usta-
lenia wysokości emerytury Mieczysława W. od podstawy wymiaru składek z 20 lat
wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. Lata te obejmowały między
innymi podstawę wymiaru składek od wynagrodzenia z tytułu zatrudnienia wniosko-
dawcy w Państwowych Gospodarstwa Rolnych w latach 1970-1976. Do podstawy
wymiaru emerytury Sąd pierwszej instancji nakazał wliczyć premie z zysku wypłaco-
ne z funduszu premiowego, uznając, że istniał obowiązek odprowadzania od nich
składek na ubezpieczenie społeczne. Z wynagrodzeń tych zostały potrącone faktycz-
nie „składki emerytalne” w wysokości 3% ich podstawy.
Rozpoznając apelację organu rentowego od powyższego wyroku Sąd drugiej
instancji wskazał na wyłaniające się na powyższym tle następujące wątpliwości.
Podstawę prawną potrącenia składek z wypłaconych wnioskodawcy spornych premii
stanowiły przepisy ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o funduszu emerytalnym (Dz.U.
Nr 3, poz. 7 ze zm.). Mocą art. 1 ust. 1 tej ustawy utworzono fundusz emerytalny z
przeznaczeniem na wypłatę emerytur i rent oraz innych świadczeń emerytalnych
przewidzianych dla pracowników i ich rodzin. Zgodnie z art. 2 dochód funduszu sta-
nowiła między innymi część opłacanej przez zakład pracy składki na ubezpieczenia
społeczne w wysokości 8,5% podstawy wymiaru składki oraz składka na cele eme-
rytalne. Przepis art. 3 ustanawiał obowiązek opłacania składki na cele emerytalne w
wysokości do 3% wynagrodzenia przez osoby otrzymujące wynagrodzenie ze sto-
sunku pracy i z innych tytułów powodujących objęcie tych osób przepisami o po-
wszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników (ust. 1), za wyjątkiem osób
podmiotowo całkowicie zwolnionych od podatku od wynagrodzeń (ust. 2). Stosownie
do § 1 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1968 r. w sprawie
podstawy wymiaru i wysokości składki na cele emerytalne (Dz.U. Nr 5, poz. 29) pod-
stawę jej wymiaru stanowiły wynagrodzenia będące podstawą obliczania podatku od
3
wynagrodzeń i otrzymywane (między innymi) przez pracowników z tytułu stosunku
pracy. Składkę tę pobierały zakłady pracy potrącając ją przy wypłacie wynagrodzenia
i przekazywały łącznie ze składką na ubezpieczenia społeczne w terminie i na zasa-
dach określonych dla tej składki (§ 4 ust. 1 rozporządzenia).
Sąd Apelacyjny wskazał, że w konsekwencji w latach 1970-1976 funkcjono-
wały równolegle dwa rodzaje „oskładkowania” wynagrodzeń pracowników, w tym
pracowników państwowych gospodarstw rolnych. Pracownicy obowiązani byli opła-
cać składkę na cele emerytalne na podstawie ustawy o funduszu emerytalnym, przy
czym była ona co prawda potrącana z ich wynagrodzenia za pracę, ale - na mocy
przepisów rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 20 lutego 1968 r. w sprawie
podwyższania kwot wynagrodzenia wolnego od podatku od wynagrodzeń oraz obni-
żenia skal w podatku od wynagrodzeń (Dz.U. Nr 5, poz. 30) - przy jednoczesnym
zrekompensowaniu tego wydatku obniżonym podatkiem od wynagrodzenia odpo-
wiednio do wysokości składki na cele emerytalne. Natomiast zakład pracy opłacał z
własnych środków jedną składkę łączną na ubezpieczenia społeczne, ale w znacznie
wyższej wysokości i od innej podstawy wymiaru, którą były - stosownie do § 18 w
związku z § 3 pkt 1 rozporządzenia Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z dnia
19 sierpnia 1968 r. w sprawie obliczania podstawy wymiaru emerytury lub renty, za-
siłków z ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa oraz składek na ubez-
pieczenia społeczne (Dz.U. Nr 35, poz. 246) - zarobki w gotówce zaliczone w myśl
uchwały do osobowego funduszu płac. Chodzi tutaj o uchwałę Nr 8 Rady Ministrów z
dnia 12 stycznia 1965 r. w sprawie składników funduszu płac i pozostałych wynagro-
dzeń z tytułu pracy w jednostkach gospodarki uspołecznionej (M.P. Nr 2, poz. 5) oraz
uchwałę Nr 103 Rady Ministrów z dnia 25 maja 1971 r. w sprawie funduszu płac i
pozostałych wynagrodzeń z tytułu pracy w jednostkach gospodarki uspołecznionej
(M.P. Nr 31, poz. 196), których przepisy nie zaliczały funduszu premiowego w pań-
stwowych gospodarstwach rolnych do osobowego funduszu płac.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, w pierwszym rzędzie konieczne jest rozstrzy-
gnięcie kwestii czy do podstawy wymiaru emerytury i renty, o której stanowi art. 15
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, należy wliczyć roczną premię z funduszu pre-
miowego tworzonego z zysku w państwowych gospodarstwach rolnych w latach
1970-1976 już tylko z tego względu, że - z mocy ustawy o funduszu emerytalnym -
pracownicy opłacali potrącaną z niej składkę na fundusz emerytalny w wysokości 3%
otrzymanej premii brutto. W przypadku bowiem odpowiedzi pozytywnej na tak posta-
4
wione pytanie bezprzedmiotowa staje się odpowiedź na kolejne wyłaniające się za-
gadnienie, a mianowicie czy premię tę w istocie należałoby zaliczyć do wynagrodzeń
osobowych, a w rezultacie uznać, że stanowiła ona podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne.
Odnosząc się do pierwszej ze wskazanych kwestii Sąd Apelacyjny podniósł,
że niewątpliwie fundusz emerytalny, którego dochodem były między innymi składki
na cele emerytalne, był zasilany składką obciążającą pracownika. Opłacając składkę
pracownicy współtworzyli zatem fundusz, z którego wypłacano emerytury i renty. Z
tego punktu widzenia, skoro od premii z funduszu premiowego wpłacanego z zysku
w państwowych gospodarstwach rolnych pracownicy opłacili składkę na cele emery-
talne, to ten składnik ich wynagrodzenia, niezależnie od tego czy stanowił podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, należałoby wliczyć do podstawy wy-
miaru emerytury i renty. Przedmiotowa premia była obciążona składką, gdyż stano-
wiła podstawę wymiaru składki na cele emerytalne, a składka ta była obowiązkowa w
świetle art. 3 ust. 1 ustawy o funduszu emerytalnym.
Sąd drugiej instancji wskazał, że możliwe jest też inne rozwiązanie rozważa-
nego problemu, sprowadzające się do tezy, że opłacenie składki na cele emerytalne
nie powoduje wliczenia składnika wynagrodzenia podlegającego tylko tej składce do
podstawy wymiaru emerytury i renty w myśl art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach. Może za tym przemawiać okoliczność, że w istocie - w związku ze złożono-
ścią systemu „oskładkowania” w spornych latach - składki na ubezpieczenia społecz-
ne i składki na cele emerytalne należy uznać za różne rodzaje składek ze względu
na ich płatnika, wysokość, podstawy naliczania, źródła ustanowienia obowiązku ich
ponoszenia i przeznaczenie. Sąd Apelacyjny zwrócił przy tym uwagę, że wprowa-
dzenie składki na cele emerytalne nie stanowiło dodatkowego obciążenia dla pra-
cowników, gdyż koszt jej ponoszenia został wyrównany obniżeniem skali podatku od
wynagrodzeń. Można więc stwierdzić, że środki pieniężne pobierane wcześniej w
formie podatku zostały częściowo przesunięte do funduszu emerytalnego. Była to
kwestia sposobu dystrybucji tych środków, które ze sfery podatkowej zostały przesu-
nięte do sfery ubezpieczeń społecznych zasilając wprost fundusz emerytalny. Nie ma
zatem podstaw do przyjęcia, aby składki na ubezpieczenia społeczne i składki na
cele emerytalne traktować jako jeden rodzaj składki, a terminy te używać zamiennie.
Wychodząc z tego założenia można bronić stanowiska, że ilekroć ustawodawca w
przepisach posługuje się terminem „składka na ubezpieczenia społeczne" to określe-
5
nie to nie dotyczy składki na cele emerytalne, chyba że co innego wynika ze słownika
definicji legalnych danego aktu prawnego. W rozważanym przypadku tak jednak nie
jest, gdyż ani z art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach w związku z § 4 ust. 2
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych
zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr
11 poz. 63 ze zm., powoływanego dalej jako rozporządzenie), ani z art. 4 pkt 12
wskazanej wyżej ustawy, nie wynika, aby z pojęciem ubezpieczeń emerytalnych i
rentowych można wiązać wprowadzoną ustawą o funduszu emerytalnym składkę na
cele emerytalne.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny przychylił się do koncepcji, że ustawodawca
nie uwzględnił w podstawie wymiaru emerytur i rent tych składników wynagrodzenia,
które podlegały tylko składce na cele emerytalne, jeśli nie podlegały one oskładko-
waniu składką na ubezpieczenia społeczne naliczaną od wynagrodzeń osobowych.
Gdyby intencją prawodawcy było objęcie składki na cele emerytalne treścią art. 15
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, to obok podstawy wymiaru składki na ubez-
pieczenie społeczne i składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe wymieniłby
także podstawę wymiaru składki na cele emerytalne jako odrębnej od dwóch pozo-
stałych składek. Skoro ustawodawca tego nie uczynił, to należy raczej przyjąć, że
premia z funduszu premiowego tworzonego z zysku w państwowych gospodar-
stwach rolnych wypłacana w latach 1970-1976 wchodzi do podstawy wymiaru eme-
rytury i renty tylko wówczas, gdy w świetle obowiązujących w tym okresie przepisów
świadczenie to stanowiło podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.
Fakt odprowadzania składki na cele emerytalne od tych składników wynagrodzenia,
które nie stanowiły wynagrodzeń osobowych, nie uprawnia do uwzględnienia ich w
podstawie wymiaru emerytury i renty.
W dalszej części uzasadnienia Sąd Apelacyjny odniósł się szeroko do kolejnej
wątpliwości, a mianowicie czy premie z funduszu premiowego tworzonego z zysku w
państwowych gospodarstwach rolnych w latach 1970-1976 powinny - jako w istocie
zaliczone do wynagrodzeń osobowych - stanowić podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne. Ta część uzasadnienia została pominięta z tego względu,
że wskazana kwestia nie ma znaczenia dla odpowiedzi na przedstawione do roz-
strzygnięcia zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Stosownie do art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych, w zakresie istotnym dla rozstrzygnięcia niniejszego zagadnie-
nia prawnego podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi przeciętna podstawa wy-
miaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie spo-
łeczne na podstawie przepisów prawa polskiego w okresie 10 kolejnych lat kalenda-
rzowych, wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych po-
przedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę,
z uwzględnieniem ust. 6. Zgodnie z tym ostatnim przepisem, na wniosek ubezpie-
czonego podstawę wymiaru emerytury lub renty może stanowić przeciętna podstawa
wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe
w okresie 20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku,
wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. Nie budzi wątpliwości, że
zawarte w tych przepisach pojęcie „ubezpieczenia emerytalne i rentowe” to ubezpie-
czenia, o których mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych (art. 4
pkt 12 ustawy), a więc ubezpieczenia przewidziane od 1 stycznia 1999 r. w przepi-
sach ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.). Ponieważ art. 15 ust. 1 i 6
umożliwia ustalanie podstawy wymiaru świadczeń emerytalno-rentowych z okresów
poprzedzających tę datę, to niewątpliwie pojęcie ubezpieczenia społecznego i składki
na to ubezpieczenie należy odnosić do okresu, w którym podstawa wymiaru składki
była (powinna być) ustalana, przy uwzględnieniu obowiązującego w tym czasie stanu
prawnego. Potwierdza to § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985
r. (obowiązującego nadal na mocy art. 194 ustawy o emeryturach i rentach w zakre-
sie niesprzecznym z jej przepisami), w myśl którego przy ustalaniu czy istnieje obo-
wiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne od określonych składników
wynagrodzeń, stosuje się przepisy obowiązujące w okresie, z którego wynagrodzenie
jest uwzględniane w podstawie wymiaru. W przedstawionym do rozstrzygnięcia za-
gadnieniu prawnym chodzi więc w istocie o to czy obowiązujący w spornym okresie
system ubezpieczenia społecznego obejmował ubezpieczenie na wypadek starości
(emerytalne) niezależnie od wyodrębnienia w poszczególnych aktach prawnych po-
jęcia składki na ubezpieczenie społeczne i składki na cele emerytalne. Jeżeli bowiem
obowiązujący wówczas system przezorności na wypadek ryzyka starości miał taki
właśnie charakter, to nie ma żadnych istotnych i racjonalnych argumentów, aby
7
składki na cele emerytalne nie uznać de facto za składkę na ubezpieczenie spo-
łeczne.
Zastosowana przez Sąd Apelacyjny wykładnia językowa art. 15 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach oraz obowiązujących w spornym okresie przepisów mogłaby
istotnie prowadzić do rozłącznego traktowania składki na ubezpieczenie społeczne i
składki na cele emerytalne, a w konsekwencji do wniosku, że wynagrodzeń stano-
wiących podstawę wymiaru tej drugiej nie uwzględnia się w podstawie wymiaru
świadczeń emerytalno-rentowych, jeżeli równocześnie wynagrodzenia te nie stano-
wiły podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne. Taki rezultat wykładni
jest jednak wątpliwy już o tyle, że oznaczałby w istocie wyłączenie z obowiązującego
w rozpatrywanym okresie systemu ubezpieczenia społecznego tej części, która była
finansowana składką na cele emerytalne i uznanie jej za inną niż ubezpieczenie
społeczne formę przezorności na wypadek starości, lub - idąc dalej - wyłączenie
również z tego systemu części składki na ubezpieczenie społeczne opłacanej przez
pracodawcę i zasilającej fundusz emerytalny utworzony ustawą z dnia 23 stycznia
1968 r. W konsekwencji można by dojść do budzącego sprzeciw wniosku, iż fundusz
emerytalny nie był częścią systemu ubezpieczenia społecznego. Ponieważ wykład-
nia językowa wydaje się w tej sytuacji mało przydatna, konieczne staje się zastoso-
wanie innych metod interpretacyjnych, przede wszystkim historycznej, systemowej i
funkcjonalnej.
Obowiązująca nadal po drugiej wojnie światowej ustawa z dnia 28 marca 1933
r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.) określała w art. 1 na-
stępujące rodzaje ubezpieczeń: na wypadek choroby i macierzyństwa (pkt 1), na wy-
padek niezdolności do zarobkowania lub śmierci osoby ubezpieczonej wskutek wy-
padku w zatrudnieniu lub choroby zawodowej (pkt 2 lit. a) oraz wskutek wszelkich
przyczyn, w tym starości (pkt 2 lit. b w związku z art. 154 ust. 3), a składki opłacane
były na poszczególne rodzaje ubezpieczeń społecznych (art. 217 i nast.). Ustawa z
dnia 1 marca 1949 r. o zmianie niektórych przepisów o ubezpieczeniach społecznych
(Dz.U. Nr 18, poz. 109 ze zm., zwana dalej ustawą zmieniającą) w art. 1 zniosła od-
rębność finansową ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa, ubezpie-
czenia od wypadków i chorób zawodowych oraz ubezpieczenia emerytalnego robot-
ników i pracowników umysłowych, powierzając zarządzanie wspólnym funduszem
tych ubezpieczeń Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (ust. 1) oraz wprowadziła
jedną składkę łączną na wymienione wyżej ubezpieczenia (ust. 2). Nie budzi więc
8
wątpliwości, że składka ta objęła również dotychczasowe ryzyko zabezpieczenia na
wypadek starości, określone w ustawie zmieniającej jako ubezpieczenie emerytalne.
Kolejnych istotnych zmian w omawianym zakresie dokonano dekretem z dnia 25
czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 30, poz. 116 ze zm.), który wyłączył z ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o
ubezpieczeniu społecznym ryzyko na wypadek starości, stanowiąc w art. 1, że po-
wszechne zaopatrzenie emerytalne stanowi system obowiązkowego zabezpieczenia
pracowników i ich rodzin i jest realizowane z funduszów państwowych, tworzonych
ze składek opłacanych przez zakłady pracy, bez jakichkolwiek potrąceń z wynagro-
dzenia pracowników. W ramach tego systemu pracownikom przysługiwała między
innymi renta starcza (art. 3 pkt 1). Można z tego zasadnie wyprowadzić wniosek, że
opłacana przez pracodawcę i „zintegrowana” pod względem finansowym składka na
ubezpieczenia społeczne obejmowała nadal ubezpieczenie emerytalne, nazywane
przez ustawodawcę od 1954 r. zaopatrzeniem emerytalnym, gdyż terminologię tę
zachowano również w ustawie z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrze-
niu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.) i kolejnej usta-
wie z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Ustawą z dnia 23 stycznia 1968 r. o funduszu eme-
rytalnym utworzono fundusz emerytalny z przeznaczeniem na wypłatę emerytur, rent
i innych pieniężnych świadczeń emerytalnych przewidzianych dla pracowników i ich
rodzin oraz przysługujących również innym osobom, w tym między innymi żołnierzom
zawodowym, funkcjonariuszom MO i straży więziennej (art. 1 ust. 1 i 2 ustawy oraz §
1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 1968 r. w sprawie pokrywania
wydatków na zaopatrzenie emerytalne niektórych osób, Dz.U. Nr 31, poz. 205 ze
zm.). Na rzecz tego funduszu „przekierowano” z budżetu część opłacanej przez za-
kłady pracy składki na ubezpieczenia społeczne w wysokości 8,5% podstawy jej wy-
miaru (art. 2 pkt 1) oraz wprowadzono obowiązek opłacania przez pracownika
składki na cele emerytalne w wysokości 3% wynagrodzenia (art. 2 pkt 2 i art. 3 ust. 1
pkt 1). Fundusz emerytalny został zniesiony z dniem 1 stycznia 1987 r., a jego akty-
wa i pasywa przejęte przez nowo powstały Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (art.
25 ust. 1 i art. 39 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych, tekst pierwotny: Dz.U. Nr 42, poz. 202; jednolity tekst:
Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.). W tej ostatniej ustawie postanowiono, że
ubezpieczenie społeczne zapewnia ubezpieczonym i członkom ich rodzin świadcze-
9
nia pieniężne z tworzonych na ten cel funduszów, obejmując między innymi świad-
czenie emerytalne (art. 1 i 2), a dochodami Funduszu Ubezpieczeń Społecznych są
między innymi składki na ubezpieczenie społeczne, które w przypadku pracowników
opłacają zakłady pracy z własnych środków za okres trwania ubezpieczenia społecz-
nego każdego pracownika (art. 26 i art. 31 ustawy w pierwotnym brzmieniu). W § 5
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 1987 r. w sprawie zgłaszania pra-
cowników do ubezpieczenia społecznego oraz składek na to ubezpieczenie (Dz.U.
Nr 37, poz. 211 ze zm.) określono wysokość łącznej składki na ubezpieczenie spo-
łeczne pracowników.
W tej sytuacji nie powinno budzić zastrzeżeń stwierdzenie, że utworzony
ustawą z dnia 23 stycznia 1968 r. fundusz emerytalny został w istocie wyodrębniony
z dotychczasowego wspólnego funduszu ubezpieczeń społecznych finansowanego
łączną składką i obejmującego również ubezpieczenie emerytalne. Wątpliwości
mogą się natomiast rodzić na tle odrębnego potraktowania przez prawodawcę
składki na ubezpieczenia społeczne i składki na cele emerytalne nie tylko w przepi-
sach tej ustawy, ale również rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1968 r.
w sprawie podstawy wymiaru i wysokości składki na cele emerytalne oraz rozporzą-
dzenia Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z dnia 19 sierpnia 1968 r. w sprawie
obliczania podstawy wymiaru emerytury lub renty, zasiłków z ubezpieczenia na wy-
padek choroby i macierzyństwa oraz składek na ubezpieczenia społeczne, powoła-
nych przez Sąd Apelacyjny. Faktycznie, na pierwszy rzut oka mogłoby to stwarzać
wrażenie, że składka na cele emerytalne nie była składką na ubezpieczenie społecz-
ne i nie zaliczała się do funkcjonującego wówczas systemu ubezpieczeń społecz-
nych. Istotne jest zatem określenie, po pierwsze - w jakiej relacji pozostawała
składka na ubezpieczenia społeczne do składki na cele emerytalne i jakie miejsce
miały obie składki w systemie finansowania świadczeń na wypadek zajścia określo-
nych ryzyk, w tym ryzyka starości oraz po drugie - jakiej nazwy w stosunku do tego
systemu należałoby użyć.
Niewątpliwie zarówno składka na ubezpieczenia społeczne jak i składka na
cele emerytalne zasilały fundusz emerytalny, z tym że w przypadku pierwszej z nich
była to tylko część składki. Jest to oczywiste, skoro opłacana przez zakłady pracy
składka na ubezpieczenia społeczne była składką łączną i obejmowała wszystkie
rodzaje ubezpieczeń określonych w ustawie zmieniającej z dnia 1 marca 1949 r.
Natomiast nazwanie składki opłacanej przez pracowników składką na cele emery-
10
talne jednoznacznie określało jej przeznaczenie, którym było zasilenie wyłącznie fun-
duszu emerytalnego. Jeżeli się nadto uwzględni, że w sytuacji zwolnienia wynagro-
dzenia pracowników od podatku od wynagrodzeń i składki na cele emerytalne opła-
cana przez zakłady praca składka na ubezpieczenia społeczne podlegała podwyż-
szeniu, a w rezultacie większa część tej składki przekazywana była na fundusz eme-
rytalny (§ 2 i 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 października 1972 r. w spra-
wie wysokości składek na ubezpieczenia społeczne, Dz.U. Nr 72, poz. 277), to za-
sadnie można stwierdzić, że poprzez wyodrębnienie składki na cele emerytalne do-
szło do podziału składki z tytułu przezorności na wypadek starości pomiędzy pra-
cowników a uspołecznione zakłady pracy. Ryzyko to, z finansowego punktu widzenia
traktowane dotychczas zbiorczo z innymi ryzykami, zostało więc potraktowane od-
rębnie. Jednakże zarówno część składki na ubezpieczenia społeczne opłacanej
przez zakłady pracy, jak i składka na cele emerytalne opłacana przez pracowników,
odprowadzane były w ramach jednego systemu ochrony ryzyka starości, nazywane-
go wówczas zaopatrzeniem emerytalnym, a - w kontekście ustawy zmieniającej z
dnia 1 marca 1949 r. - będącego w istocie ubezpieczeniem emerytalnym. Z uwagi na
zamienne stosowanie przez ustawodawcę w omawianym okresie pojęć zabezpie-
czenia społecznego, zaopatrzenia emerytalnego i ubezpieczenia społecznego, nale-
ży przyjąć, że składką na ubezpieczenie społeczne w rozumieniu art. 15 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach była w spornym okresie zarówno składka na ubez-
pieczenia społeczne, jak i składka na cele emerytalne. W przeciwnym razie ciągłość
systemowa pomiędzy aktualnym i ówczesnym systemem ubezpieczenia emerytal-
nego mogłaby co najwyżej istnieć w zakresie części składki opłacanej przez zakłady
pracy na ubezpieczenia społeczne, ale już nie składki opłacanej przez pracowników
na cele emerytalne. Tymczasem nie budzi wątpliwości, że z powołanych wyżej aktów
prawnych wynika następstwo w zakresie zabezpieczenia na wypadek starości, reali-
zowanego w ramach ubezpieczenia emerytalnego, stanowiącego część ówczesnego
systemu ubezpieczeń społecznych. Należy tylko przypomnieć, że następcą funduszu
emerytalnego stał się utworzony ustawą z dnia 25 listopada 1986 r. Fundusz Ubez-
pieczeń Społecznych, którego środki pieniężne, wierzytelności i zobowiązania przejął
z dniem 1 stycznia 1999 r. fundusz emerytalny, wyodrębniony z utworzonego na
mocy przepisów ustawy systemowej Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (art. 55
pkt 1 i art. 116 ust. 1 tej ustawy).
11
Nie bez znaczenia jest okoliczność, że tak rozumiane ubezpieczenie emery-
talne można było w spornym okresie uznać za ubezpieczenie społeczne również w
znaczeniu ustrojowym. W art. 60 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 Konstytucji z 1952 r. ustrojodaw-
ca przesądził bowiem, że zabezpieczenie na wypadek starości ma mieć formę ubez-
pieczenia społecznego. Co prawda, w przepisach tych nie określono czym jest ubez-
pieczenie społeczne i jakie ma mieć formy, jednakże w oparciu o samą nazwę aktów
normatywnych z 1954 r., 1968 r. i 1982 r., wskazującą, że system zabezpieczenia na
wypadek starości jest systemem zaopatrzeniowym, nie można twierdzić, że pozo-
stawał on poza ubezpieczeniem społecznym w znaczeniu ustrojowym. Takiej kon-
cepcji sprzeciwia się jednoznacznie przedstawiona wyżej ewolucja regulacji praw-
nych odnoszących się do ubezpieczenia emerytalnego i składki na to ubezpieczenie.
Ta ostatnia była kolejno składką wyodrębnioną, następnie zintegrowaną - łączną na
ubezpieczenia społeczne (w tym ubezpieczenie emerytalne) i wreszcie składką de
facto podzieloną pomiędzy pracownika i zakład pracy i nazywaną składką na cele
emerytalne oraz składką na ubezpieczenia społeczne. Funkcjonalnie rzecz ujmując,
składka na cele emerytalne podkreślała przede wszystkim fakt opłacania jej przez
pracowników uczestniczących w tworzeniu funduszu emerytalnego. Trudno nato-
miast przyjąć, że była to jakaś odrębna składka funkcjonującą poza ubezpieczeniem
społecznym, która nie była płacona na ubezpieczenie emerytalne. Jej ustawowa na-
zwa nie powoduje, że przestaje to być składka na wchodzące w skład ubezpieczeń
społecznych ubezpieczenie emerytalne, odprowadzana w związku z pozostawaniem
w systemie emerytalnym (zaopatrzenia emerytalnego). W konsekwencji rozdzielne
potraktowanie przez ustawodawcę składki na cele emerytalne i na ubezpieczenia
społeczne nie powinno mieć znaczenia dla interpretacji art. 15 ust. 1 ustawy o eme-
ryturach i rentach, skoro obie składki przekazywane były do funduszu emerytalnego
finansującego jeden system ochrony na wypadek zajścia ryzyka starości i to nieza-
leżnie od zamiennego nazywania tego systemu przez ustawodawcę ubezpieczeniem
społecznym, zaopatrzeniem emerytalnym lub zabezpieczeniem społecznym.
Uwzględniając wyniki zastosowanych metod wykładni należy zatem uznać, że
dla potrzeb ustalania podstawy wymiaru emerytury na mocy art. 15 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach zasadne jest uwzględnianie w tej podstawie wynagrodzenia,
od którego opłacona została składka na cele emerytalne w rozumieniu ustawy z dnia
23 stycznia 1968 r. o funduszu emerytalnym. Powoduje to bezprzedmiotowość roz-
ważań drugiej z podniesionych przez Sąd Apelacyjnych kwestii.
12
Z powyższych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.
========================================