Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 187/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSA Anna Kozłowska
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa P. – M. Banku Spółdzielczego
przeciwko C. C.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 7 października 2010 r.,
skarg kasacyjnych strony powodowej i pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 24 listopada 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok
Sądu Okręgowego z dnia 6 lutego 2009 r., (punkt I) i orzekającej
o kosztach procesu (punkt III) oraz kosztach sądowych (punkt
IV) i oddala apelację w całości;
oddala skargę kasacyjną pozwanego;
zasądza od pozwanego na rzecz strony powodowej
kwotę 13.834 (trzynaście tysięcy osiemset trzydzieści cztery)
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego
i kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 6 lutego 2009 r. utrzymał w mocy nakaz
zapłaty wydany przez ten Sąd w dniu 23 lipca 2008 r., którym nakazano
pozwanemu C. C. żeby zapłacił powodowi – P.-M. Bankowi Spółdzielczemu kwotę
205.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 28 czerwca 2008 r. i kosztami procesu
z ograniczeniem jego odpowiedzialności do prawa zaspokojenia się wierzyciela
z nieruchomości położonej w B, dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę
wieczystą nr /.../ . Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 24 listopada 2009 r. wyrok ten
zmienił w ten sposób, że wymieniony nakaz zapłaty utrzymał w mocy do kwoty
144.326,07 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 28 czerwca 2008 r., a pozostałej
części nakaz zapłaty uchylił i powództwo oddalił, oddalił apelację pozwanego w
pozostałej części oraz orzekł o kosztach procesu i kosztach sądowych.
Podstawą rozstrzygnięcia sprawy przez Sąd Apelacyjny są ustalenia, według
których powód, działający wówczas pod nazwą „Bank Spółdzielczy w Z.” i „C.”
spółka z o.o. zawarli w dniu 11 grudnia 2003 r. umowę o świadczenie usług w
zakresie kredytowania i prowadzenia innych operacji obciążonych ryzykiem.
Przewidziano w niej, że w celu zabezpieczenia należności Banku mogących
powstać w wyniku realizacji umowy, pozwany ustanowi hipotekę kaucyjną do
wysokości 900.000 zł na stanowiącej jego własność nieruchomości położonej w B.
W dniu 12 grudnia 2003 r. pozwany złożył oświadczenie w formie aktu notarialnego
o ustanowieniu takiej hipoteki. Jeszcze w dniu 16 listopada 2003 r. Nadzwyczajne
Walne Zgromadzenie Wspólników Spółki „C.” podjęło uchwałę upoważniającą
pozwanego, będącego prezesem zarządu tej Spółki, do zaciągnięcia w jej imieniu
zobowiązań do wysokości 1.200.000 zł, mających na celu uzyskanie kredytów
bankowych przeznaczonych na finansowanie przez Spółkę inwestycji i działalności
bieżącej. W dniu 12 grudnia 2003 r. powód i Spółka „C.” zawarli umowę kredytową.
Powód udzielił Spółce kredytu średnioterminowego, w wysokości ostatecznie
określonej na 350.000 zł. W umowie wskazano, że zabezpieczeniem jej jest
hipoteka kaucyjna na nieruchomości pozwanego. Ustalono, że kredyt jest
oprocentowany według zmiennej stopy procentowej i że jego oprocentowanie może
ulec zmianie w przypadku zmiany stóp procentowych NBP (redyskonta weksli,
kredytu lombardowego) i w razie innych wymienionych okoliczności. Wobec
3
niewywiązywania się przez kredytobiorcę z zobowiązań umownych pozwany
wypowiedział umowę kredytową i wezwał pozwanego jako dłużnika rzeczowego
do wykonania zobowiązania.
Sąd Apelacyjny uznał, że umowy z dnia 11 grudnia 2003 r. nie można
traktować jako umowy zobowiązującej pozwanego do ustanowienia hipoteki
kaucyjnej. Przyjął, że ważna jest umowa kredytowa z dnia 12 grudnia 2003 r.
i ważne jest ustanowienie w tym dniu hipoteki jako zabezpieczenia udzielonego
kredytu. Zdaniem Sądu zarzut pozwanego, że brak uchwały wspólników Spółki „C”
zezwalającej na zaciągnięcie kredytu powoduje nieważność umowy kredytowej nie
jest zasadny, gdyż uchwałą taką była uchwała z dnia 16 listopada 2003 r. Sąd
Apelacyjny podzielił natomiast zarzut pozwanego, że klauzula dotycząca
oprocentowania kredytu zmienną stopą procentową zawarta w umowie kredytowej
z dnia 12 grudnia 2003 r. nie odpowiada warunkom, które powinna spełniać taka
klauzula. „Okoliczności, od zaistnienia których ma być uzależniona zmiana
wysokości oprocentowania, muszą bowiem być tak skonkretyzowane, aby w
przyszłości mogła być dokonana ocena, czy rzeczywiście one wystąpiły i czy w
związku z tym zmiana oprocentowania była obiektywnie usprawiedliwiona. Ponadto
muszą być wskazane kryteria zmiany stopy oprocentowania kredytu, pozwalające
na skontrolowanie dokonanych przez bank zmian stawek odsetkowych, w razie ich
zakwestionowania”. Sankcją braku szczegółowego określenia warunków zmiany
oprocentowania kredytu nie jest jednak, jak twierdził pozwany, nieważność umowy
kredytowej, lecz bezskuteczność klauzuli o zmiennym oprocentowaniu. W
konsekwencji, przyjmując, że powód wykazał istnienie wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką do wysokości dochodzonej należności głównej, tj. do
kwoty 144.326,07 zł, Sąd Apelacyjny uznał, iż nakaz zapłaty należy utrzymać w
mocy w części dotyczącej tej kwoty, a w pozostałej części nakaz zapłaty podlega
uchyleniu, a powództwo w tej części – oddaleniu.
Od wymienionego wyroku Sądu Apelacyjnego skargi kasacyjne wniosły
obie strony.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części zmieniającej wyrok
Sądu pierwszej instancji. Podstawą jego skargi kasacyjnej jest naruszenie prawa
4
materialnego, a to art. 6 k.c. w zw. z art. 95 ust. 1 i art. 96 ust. 1 Pr. bank., art. 359
§ 1 k.c., art. 244 § 1 i art. 365 k.p.c., art. 76 pkt 1 Prawa bankowego (Pr. bank.)
w zw. z art. 359 § 1 i art. 3531
k.c., art. 481 § 1 i § 2 w zw. z art. 359 § 2 k.c., art. 95
ust. 1 i art. 96 ust. 1 Pr. bank. oraz naruszenie przepisów postępowania – art. 224
§ 1 w zw. z art. 217 § 2 i art. 252 oraz art. 382 i art. 13 § 2 k.p.c., art. 365 § 1
w zw. z art. 328 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 227 i 233 § 1 w zw. z art. 382
i art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. Powód wniósł o zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej przez niego części i utrzymanie w mocy nakazu zapłaty w całości.
Pozwany zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części utrzymującej nakaz
zapłaty w mocy. Podstawą jego skargi kasacyjnej jest naruszenie prawa
materialnego, a to art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 65 ust. 1 w zw. z art. 102 ust. 1 i 2
ustawy o księgach wieczystych i hipotece (u.k.w.h.) w zw. z art. 65 § 1 i 2 k.c.,
art. 245 § 1 i 2 w zw. z art. 156 i 158 w zw. z art. 73 § 2 k.c., art. 5351
k.c.
w zw. z art. 76 pkt 1 Pr. bank. w zw. z art. 58 § 1 i 3 k.c., art. 230 w zw. z art. 17 § 1
k.s.h. oraz naruszenie przepisów postępowania – art. 244 § 1 i art. 252
w zw. z. art. 227 w zw. z art. 365 § 1 w zw. z art. 361 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Pozwany wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej przez niego
części i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Co do skargi kasacyjnej pozwanego.
1. Skarżący zarzucił naruszenie przepisów postępowania wskazanych
w skardze kasacyjnej przez przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że sądy,
co do istnienia zobowiązania stwierdzonego bankowym tytułem egzekucyjnym
związane są treścią tego tytułu w sytuacji zaopatrzenia go w klauzulę wykonalności
przez sąd powszechny, choć treść bankowego tytułu egzekucyjnego nie jest
oświadczeniem sądu i nie ma mocy dokumentu urzędowego. Zarzut ten
nie wskazuje na naruszenie przez Sąd Apelacyjny przepisów postępowania.
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny wyraził trafny pogląd,
że postanowienie sądu o nadaniu klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu korzysta z mocy dokumentu urzędowego (art. 244 k.p.c.), z którym
wiąże się domniemanie autentyczności i prawdziwości tego, co zostało w nim
5
urzędowo zaświadczone, a zatem wykonalność bankowego tytułu egzekucyjnego
odnośnie wskazanego w nim zobowiązania. Należy dodać, że podstawą
wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego są księgi banku i inne dokumenty
związane z dokonywaniem czynności bankowych (art. 96 ust. 1 Pr. bank.), a księgi
rachunkowe banków i wyciągi z tych ksiąg podpisane przez osoby upoważnione
do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku
i opatrzone pieczęcią banku oraz wszelkie wystawione w ten sposób oświadczenia
zawierające m.in. zobowiązania mają moc prawną dokumentów urzędowych
(art. 95 ust. 1 Pr. bank.). Bankowy tytuł egzekucyjny jest takim oświadczeniem.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że pozwany nie przedstawił żadnych dowodów mających
zaprzeczyć prawdziwości twierdzeń powoda co do wysokości zobowiązania
wymienionego w tym dokumencie. Pozwany nie podważył tego stwierdzenia,
nie może zatem skutecznie bronić się, że powód nie wykazał wysokości
dochodzonej w sprawie należności.
2. Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że umowa z dnia 11 grudnia 2003 r.
nie zawierała postanowień stanowiących zobowiązanie ze strony pozwanego
do ustanowienia hipoteki kaucyjnej, zobowiązanie takie nie było potrzebne,
a pozwany ustanawiając hipotekę dokonał czynności rozporządzającej.
W oświadczeniu pozwanego o ustanowieniu hipoteki kaucyjnej, złożonym w dniu
12 grudnia 2003 r., wprawdzie nawiązano wprost do zawartej w dzień wcześniej
umowy i aczkolwiek umowa ta miała charakter umowy ramowej, jednakże
nie można pomijać jej wyraźnego związku z zawartą następnego dnia umową
kredytową. O związku tym świadczy nie tylko bliskie w czasie zawarcie tych umów,
ale także ich treść. W umowie kredytowej wprost stwierdzono, że jej
zabezpieczeniem będzie hipoteka kaucyjna, której przedmiot i zakres w pełni
odpowiada hipotece kaucyjnej ustanowionej przez pozwanego. Dla wykładni
oświadczenia woli pozwanego o ustanowieniu hipoteki kaucyjnej nie jest
bez znaczenia, że co prawda w innym charakterze, bo jako upoważniony
do działania reprezentant Spółki „C.”, ale brał on udział przy zawieraniu umowy z
dnia 11 grudnia 2003 r. Jest zatem zrozumiałe, że składając w dniu zawarcia
umowy kredytowej – przy zawarciu której również brał udział – oświadczenie o
ustanowieniu hipoteki, miał świadomość, że hipoteka ta będzie stanowiła
6
zabezpieczenie udzielonego kredytu. Nie można zatem podzielić zarzutów
skarżącego co do nieistnienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, jak i braku
możliwości określenia wierzytelności zabezpieczonej tą hipoteką, konsekwencją
czego byłaby nieważność umowy o ustanowieniu hipoteki (art. 58 § 1 k.c. w zw. z
art. 65 ust. 1 w zw. z art. 102 ust. 1 i 2 u.k.w.h. w zw. z art. 65 § 1 i 2 k.c., art. 245 §
1 i 2 w zw. z art. 156 i 158 w zw. z art. 73 § 2 k.c.).
3. Nie jest zasadny zarzut naruszenia art. 230 w zw. z art. 17 § 1 k.s.h.
wobec braku uchwały wspólników Spółki „C.” na zaciągnięcie kredytu,
powodującego nieważność umowy kredytowej z dnia z dnia 12 grudnia 2003 r.
Po pierwsze, Sąd Apelacyjny trafnie, po dokonaniu analizy treści uchwały
i okoliczności jej podjęcia, uznał, że uchwałą taką jest uchwała walnego
zgromadzenia wspólników Spółki „C.” z dniu 16 listopada 2003 r. Po drugie
uprawniony jest pogląd Sądu Apelacyjnego znajdujący oparcie w piśmiennictwie
prawniczym, że także przed zmianą art. 230 k.s.h. dokonaną ustawą z dnia
12 grudnia 2003 r. (Dz. U. Nr 229, poz. 2276), która weszła w życie z dniem
15 stycznia 2004 r., czynność dokonana z naruszeniem wymienionego przepisu
nie podlega dyspozycji art. 17 § 1 k.s.h. i nie jest bezwzględnie nieważna.
Po trzecie, w zarzutach od nakazu zapłaty pozwany nie zarzucił nieważności
umowy kredytowej z dnia 12 grudnia 2003 r. ze względu na brak uchwały
wspólników Spółki „C.” na zaciągnięcie kredytu i w dalszym postępowaniu nie
wykazał, że z zarzutu tego nie mógł skorzystać lub że potrzeba jego powołania
wynikła później. W tej sytuacji pozwany utracił prawo powoływania się na ten zarzut
(art. 495 § 3 k.p.c.).
4. Wobec dokonania przez Sąd Najwyższy odmiennej od dokonanej przez
Sąd Apelacyjny oceny ważności postanowienia umowy kredytowej z dnia
12 grudnia 2003 r., przewidującego zmienną stopę oprocentowania kredytu
(zob. niżej pkt II), zarzut naruszenia art. 5351
k.c. w zw. z art. 76 pkt 1 Pr. bank.
w zw. z art. 58 § 1 i 3 k.c. przez przyjęcie, że niezgodne z wymaganiami ustawy
ustalenie w umowie kredytowej zmiennej stopy oprocentowania kredytu powoduje
bezskuteczność tego postanowienia, a nie nieważność całej umowy, stał się
bezprzedmiotowy.
7
Powyższe względy spowodowały oddalenie skargi kasacyjnej pozwanego
(art. 39814
k.p.c.).
II. Co do skargi kasacyjnej powoda.
Przepis art. 76 Pr. bank dopuszcza zastosowanie zmiennej stopy
oprocentowania kredytu, z tym że stosownie do pkt 1 tego przepisu należy
w umowie kredytowej określić warunki zmiany stopy procentowej kredytu.
Umowa kredytowa zawarta w dniu 12 grudnia 2003 r. pomiędzy powodem a Spółką
„C.”, wbrew ocenie Sądu Apelacyjnego, spełnia ten warunek. Określono w niej
bowiem, że kredyt jest oprocentowany według zmiennej stopy procentowej i że jego
oprocentowanie może ulec zmianie w przypadku zmiany stóp procentowych NBP
(redyskonta weksli, kredytu lombardowego) i innych wymienionych okoliczności.
Rację ma Sąd Apelacyjny, że okoliczności, od zaistnienia których ma być
uzależniona zmiana wysokości oprocentowania, powinny być tak skonkretyzowane,
żeby można było cenić, czy rzeczywiście one wystąpiły i czy w związku z tym
zastosowana przez kredytodawcę zmiana oprocentowania była usprawiedliwiona.
W sytuacji, gdy powód zmieniając stopę oprocentowania kredytu przyjętą w chwili
zawarcia umowy powołał się na dokonaną przez Radę Polityki Pieniężnej zmianę
stopy procentowej weksli przyjmowanych od banków przez Narodowy Bank Polski
do redyskonta, zaistnienie tej okoliczności, bez względu na brak innych
okoliczności, które według umowy mogły także uzasadniać zmianę stopy
oprocentowania kredytu, uzasadniało tę zmianę. Zaistnienie okoliczności w postaci
zmiany stopy redyskonta weksli w NBP jest łatwe do ustalenia. Możliwa jest też
ocena, czy podwyższenie to usprawiedliwiało wielkość o jaką powód podwyższył
oprocentowanie kredytu. Inną kwestią jest, że dla oceny tej potrzebne byłoby
dokonanie odpowiedniej kalkulacji, wymagającej wzięcia pod uwagę wielu
czynników, w związku z czym konieczne byłoby przeprowadzenie na tę okoliczność
odpowiednich dowodów, w tym zapewne z opinii biegłego (po uwzględnieniu, że
ciężar dowodu obciążać powinien bank). W sytuacji, gdy pozwany nie zarzucił, że
podwyższenie stopy redyskonta weksli w NBP w ogóle nie dawało powodowi
uprawnienia do podwyższenia oprocentowania kredytu bądź w takim stopniu jak to
powód uczynił, w sprawie zbędne było ustalenie okoliczności, które potwierdzałyby
lub negowały istnienie tego uprawnienia. Pogląd Sądu Apelacyjnego co do potrzeby
8
określenia w umowie kredytowej nie tylko okoliczności, od zaistnienia których ma
być uzależniona zmiana wysokości oprocentowania, ale i mechanizmu w jaki
przekładają się one na tę zmianę, należy rozumieć jako słuszny postulat pod
adresem ustawodawcy i – bez względu na to jaka jest treść art. 76 pkt 1 Pr. bank.
– pod adresem stron umów kredytowych, przede wszystkim banków, aby
uwzględniały go przy zawieraniu umów.
Z powyższych względów zarzut skargi kasacyjnej powoda wydania
zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 76 pkt 1 Pr. bank. w zw. z art. 359 § 1
i art. 3531
k.c. należało uznać za zasadny. Pomimo i wobec niezasadności innych
zarzutów podniesionych w skardze kasacyjnej powoda jest to okoliczność
wystarczająca do uwzględnienia tej skargi (art. 39816
k.p.c.).
O kosztach postępowania i kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 108
§ 1 zd. pierwsze w zw. z art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99 k.p.c. w zw. z § 12 ust. 1 pkt 2
oraz ust. 4 pkt 1 i § 6 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę
prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).
jz