Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 października 2010 r., III CZP 64/10
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SA Jan Kremer
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Urszuli D. przy uczestnictwie Janiny M.,
Marzeny M., Krzysztofa T., Marka T. i Małgorzaty T. o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 13 października
2010 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Lublinie
postanowieniem z dnia 24 marca 2010 r.:
„Czy w sytuacji, gdy w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku Sąd nie
zaznaczył, iż nabycie spadku nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza,
dopuszczalne jest wniesienie apelacji w tym przedmiocie?”
podjął uchwałę:
Nie jest dopuszczalna apelacja co do braku w postanowieniu o
stwierdzeniu nabycia spadku wzmianki, że przyjęcie spadku nastąpiło z
dobrodziejstwem inwentarza.
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku, mimo dziedziczenia spadku przez wszystkich spadkobierców z
dobrodziejstwem inwentarza, nie zawarł wzmianki o sposobie nabycia spadku. Z
tego powodu jedna z uczestniczek wniosła apelację, w której zarzuciła naruszenie
§ 145 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. –
Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 – dalej:
„regulamin sądowy"), zgodnie z którym w przypadku nabycia spadku z
dobrodziejstwem inwentarza, należy to „zaznaczyć” w postanowieniu o stwierdzeniu
nabycia spadku.
W toku postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy w Lublinie powziął
poważne wątpliwości co do dopuszczalności apelacji w wypadku niezaznaczenia
przez sąd w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, że spadek
został nabyty z dobrodziejstwem inwentarza i w związku z tym – na podstawie art.
390 § 1 k.p.c. – przedstawił je Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia. Wskazał,
że podzielając koncepcję, iż sąd ma obowiązek orzec o dziedziczeniu spadku z
dobrodziejstwem inwentarza w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku, należałoby – w razie zaniechania takiego rozstrzygnięcia – przyjąć
możliwość złożenia wniosku o uzupełnienie postanowienia na podstawie art. 351 §
1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Za takim rozwiązaniem przemawia też argument, że
rozstrzygnięcie o nabyciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza ma charakter
akcesoryjny wobec orzeczenia o nabyciu spadku. Powstają jednak wątpliwości,
gdyż w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że postanowienie o
stwierdzeniu nabycia spadku ma charakter niepodzielny, co oznacza
niedopuszczalność zaskarżenia jednej jego części bez zakwestionowania całości
rozstrzygnięcia. Poza tym brak stwierdzenia, że nabycie spadku nastąpiło z
dobrodziejstwem inwentarza można traktować jako wyraz stanowiska sądu, iż
nabycie spadku nastąpiło wprost, co uzasadniałoby możliwość wniesienia apelacji
od takiego rozstrzygnięcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Zakres kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzeniu nabycia spadku i treść
postanowienia kończącego to postępowanie wynika przede wszystkim z art. 670
i 677 k.p.c., z których wynika, że sąd spadku wyjaśnia z urzędu, kto i z jakiego
tytułu jest spadkobiercą, a w orzeczeniu wymienia, poza spadkodawcą, wszystkich
spadkobierców oraz ich udziały. W stosunku do spadków otwartych przed dniem 14
lutego 2001 r. sąd ma także obowiązek ustalenia, czy w skład spadku wchodzi
gospodarstwo rolne i który ze spadkobierców spełnia kryteria ustawowe do jego
dziedziczenia (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN
1093/00, "Izba Cywilna" 2002, nr 11, s. 47). W odniesieniu do innych spadków sąd
w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku nie ustala nawet ogólnie składu
majątku spadkowego. Wyjątek stanowią sytuacje objęte art. 961 k.c., ponieważ dla
określenia części ułamkowych, w jakich spadkobiercy są powołani do spadku,
konieczne jest ustalenie składu i wartości spadku oraz poszczególnych
przedmiotów majątkowych przeznaczonych w testamencie oznaczonej osobie;
ustalenie to zawiera się w uzasadnieniu postanowienia.
W praktyce sądowej powszechnie realizuje się postulat wskazywania w
postanowieniu także daty i miejsca zgonu spadkodawcy oraz tytuł powołania, a w
razie dziedziczenia testamentowego – określania testamentu, a w wypadku
dziedziczenia ustawowego wskazywania stosunku małżeństwa albo stopnia
pokrewieństwa spadkobierców.
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd samodzielnie rozstrzyga
wyłaniające się w toku postępowania sporne między uczestnikami kwestie mające
dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. Poza zakresem badania i orzekania
sądu pozostają więc okoliczności niemające wpływu na nabycie spadku przez
spadkobierców, jak np. istnienie zapisów lub uprawnienie do zachowku. Dopuszcza
się rozstrzyganie pewnych kwestii prejudycjalnych, takich jak np. ważność
testamentu, wyłącza się natomiast możliwość orzekania o żądaniu uznania
spadkobiercy za niegodnego, żądanie to bowiem sąd rozpoznaje w procesie
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 1967 r., III CZP 44/67, OSPiKA
1967, nr 11, poz. 258 oraz uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 26 lutego 1968 r., III CZP 101/67, OSNCP 1968, nr 12, poz. 203).
Szczególna sytuacja procesowa w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku
powstaje w związku z treścią art. 1026 k.c., z którego wynika, że stwierdzenie to nie
może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że
wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu
spadku. Wskutek tego sąd spadku, jeżeli wydaje postanowienie kończące
postępowanie w sprawie przed upływem tego terminu, musi wyjaśnić, czy takie
oświadczenia przez wszystkich spadkobierców zostały złożone; w razie ustalenia
negatywnego, postanowienie takie nie zostaje wydane, a przeszkoda ustanie z
chwilą upływu terminu, o którym mowa w art. 1026 k.c. W związku z tym nie ulega
wątpliwości, że kwestia, czy zostały złożone oświadczenia o przyjęciu lub
odrzuceniu spadku ma znaczenie tylko w określonym ustawowo przedziale czasu i
z jednego tylko punktu widzenia; do czasu złożenia tych oświadczeń lub upływu
terminu do ich złożenia nabycie spadku nie jest ostateczne.
Zwraca uwagę okoliczność, że ustawodawca, mimo istotności oświadczenia o
przyjęciu lub odrzuceniu spadku dla sprawy o stwierdzenie nabycia spadku, wśród
wymagań dotyczących postanowienia kończącego postępowania nie zawarł
wymagania, ażeby sąd wskazywał, czy spadek został przez spadkobierców przyjęty
wprost, czy z dobrodziejstwem inwentarza. Należy podkreślić, że dokonywanie
wzmianki co do sposobu przyjęcia spadku ma charakter uniwersalny i nie zależy od
tego, czy przyjęcie spadku nastąpiło w sposób rzeczywisty, a więc przez złożenie
oświadczenia, czy w wyniku fikcji prawnej (art. 1015 § 2 k.c.). W doktrynie uważa
się za pożądane zamieszczanie takiej wzmianki, poglądu tego jednak bliżej się nie
uzasadnia. (...)
Otwarcie spadku następuje z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 924 k.c.) i w
konsekwencji tego zdarzenia dochodzi z mocy prawa do nabycia przez
spadkobiercę (spadkobierców) praw i obowiązków wchodzących w skład spadku
(art. 925 k.c.). Nabycie spadku nie zostało uzależnione od złożenia przez
spadkodawcę wyraźnego oświadczenia lub uzyskania formalnego orzeczenia,
postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ma zatem charakter deklaratoryjny.
Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku oraz treść tego oświadczenia to
zdarzenia istotne z punktu widzenia odpowiedzialności spadkobierców z tytułu tzw.
długów spadkowych. Znaczenie ma m.in. zakres odpowiedzialności spadkobierców
z tytułu zadłużenia spadkodawcy, powiązanej z instytucją przyjęcia spadku.
Problem ten, poza sytuacją przewidzianą w art. 1026 k.c., nie jest jednak
przedmiotem zainteresowania sądu w toku postępowania o stwierdzeniu nabycia
spadku. Co więcej, także sąd prowadzący postępowanie o dział spadku tylko w
ograniczonym stopniu zajmuje się długami spadkowymi; rozpoznaniem w
postępowaniu działowym są objęte jedynie wzajemne roszczenia
współspadkobierców z tytułu spłaconych długów spadkowych (art. 686 in fine
k.p.c.), w tym postępowaniu nie orzeka się natomiast o długach spadkowych
jeszcze niespłaconych.
Reasumując, nie ulega wątpliwości, że zagadnienie nabycia spadku z
dobrodziejstwem inwentarza nie ma żadnego znaczenia dla samego stwierdzenia
nabycia spadku i określenia zakresu dziedziczenia przez poszczególnych
spadkobierców, jak też nie stanowi w tym postępowaniu kwestii prejudycjalnej.
Można więc uznać, że zawarcie w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku
wzmianki co do sposobu przyjęcia spadku nie jest ani potrzebne, ani uzasadnione
celem tego postępowania, natomiast spory związane z zakresem odpowiedzialności
za długi spadkowe zarówno dłużnicy, jak i wierzyciele muszą rozwiązywać w drodze
innych postępowań sądowych, np. w sprawie z powództwa wierzyciela z tytułu
odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Ze względu na art. 319 k.p.c.,
sąd, rozstrzygający spór między wierzycielem a spadkobiercą może w wyroku
zastrzec pozwanemu prawo do powoływania się w toku postępowania
egzekucyjnego na ograniczenie jego odpowiedzialności. W orzecznictwie
jednoznacznie wskazuje się, że przewidziane w tym przepisie zastrzeżenie odnosi
się również do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a sąd jest
obowiązany zamieścić w wyroku to zastrzeżenie z urzędu, nawet w toku
postępowania apelacyjnego (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października
1977 r., II CR 335/77, OSNCP 1978, nr 9, poz. 159).
Podobną regulację zawiera art. 792 k.p.c., który ma zastosowanie w
postępowaniu klauzulowym; jeżeli tytuł egzekucyjny był już wydany przeciwko
spadkodawcy, to sąd na wniosek spadkobiercy może poczynić zastrzeżenie
dotyczące ograniczenia jego odpowiedzialności w klauzuli wykonalności wydanej
przeciwko niemu. Jeżeli natomiast spadkobierca złożył oświadczenie o przyjęciu
spadku z dobrodziejstwem inwentarza już po nadaniu przeciwko niemu klauzuli
wykonalności to wprawdzie nie może żądać takiego ograniczenia w treści klauzuli
wykonalności, jednakże może na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. wytoczyć
powództwo przeciwegzekucyjne (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 września
1985 r., III CZP 49/85, OSNC 1986, nr 7-8, poz. 109).
Pojawia się oczywiście kwestia relacji przepisów kodeksu postępowania
cywilnego dotyczących zakresu kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzenie
nabycia spadku do § 145 ust. 2 regulaminu sądowego. Rozważając tę relację
należy podkreślić, że regulamin sądowy jest aktem wykonawczym. Zgodnie z
upoważnieniem zawartym w art. 41 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o
ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm. – dalej: "Pr.u.s.p."),
Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa,
wydaje w drodze rozporządzenia regulamin wewnętrznego urzędowania sądów
powszechnych określający wewnętrzną organizację i porządek funkcjonowania
sądów, porządek czynności w sądach, porządek urzędowania organów sądów i
wykonywania zadań sędziów pełniących funkcje kierownicze, tok czynności
administracyjnych w sprawach należących do właściwości sądów, dopuszczalne
systemy i rozkład czasu urzędowania oraz szczegółowe warunki udostępniania
pomieszczeń dla uczestników postępowania, świadków i innych osób
przebywających w sądach. Wydając rozporządzenie, należy brać pod uwagę
zasady sprawności, racjonalności, ekonomicznego i szybkiego działania,
uwzględniając potrzeby zapewnienia rzetelnego wykonywania zadań powierzonych
sądom. Przytoczona delegacja nie uprawnia Ministra Sprawiedliwości do
formułowania w regulaminie norm o charakterze procesowym, tzn. odnoszących się
do sposobu dokonywania czynności procesowych, w szczególności czynności
sądowych. Jest to zrozumiałe, gdyż przepisy prawa procesowego powinny być
zawarte w ustawie jako akcie regulującym prawa i obowiązki stron postępowania
oraz kompetencję organów procesowych. Jedynie w zakresie uzupełniającym lub
uszczegółowiającym może wchodzić w rachubę regulacja zawarta w aktach
niższego rzędu. Symptomatyczne jest zresztą zawarte w art. 41 § 1 Pr.u.s.p.
wskazanie dla Ministra Sprawiedliwości, że chodzi o regulamin wewnętrznego
urzędowania sądów powszechnych, bezpośrednim więc adresatem regulacji
regulaminowej są sądy powszechne, nie zaś inni uczestnicy postępowania
sądowego.
Analiza § 145 ust. 2 regulaminu sądowego prowadzi do wniosku, że chodzi tu
jedynie o unormowanie natury porządkowej i organizacyjnej, nie zaś o regulację
dotyczącą zakresu działania (kompetencji) sądu. Przepis ten nie wyznacza zakresu
kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzeniu nabycia spadku, gdyż jest on
wyznaczony odpowiednimi przepisami kodeksu postępowania cywilnego oraz
charakterem prawnym tego postępowania. Tezę o wyłącznie porządkowym i
technicznym znaczeniu omawianej regulacji regulaminowej potwierdza fakt, że
wymaga ona od sądu jedynie „zaznaczenia" w postanowieniu, iż nabycie spadku
nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza. (...) Przepis § 145 ust. 2 nie rozszerza
kognicji sądu spadku w kierunku wyjaśniania kwestii sposobu przyjęcia spadku, lecz
jedynie nakazuje, w razie ustalenia przez sąd, że doszło do przyjęcia spadku z
dobrodziejstwem inwentarza, zaznaczyć to w postanowieniu. Wyraźnie zresztą
wskazano, że sąd nie „orzeka" w tym przedmiocie, lecz jedynie ma „zaznaczyć", iż
doszło do nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Treść całej regulacji § 145 regulaminu sądowego także prowadzi do wniosku o
jedynie porządkowym charakterze ust. 2, zgodnie bowiem z ust. 1, w postanowieniu
o stwierdzeniu nabycia spadku w razie dziedziczenia ustawowego należy podać,
czy spadkobierca był małżonkiem spadkodawcy, czy jego krewnym i w jakim
stopniu, a także wskazać imiona rodziców spadkobiercy, a przy dziedziczeniu
testamentowym określić rodzaj testamentu i datę jego sporządzenia. Również to
unormowanie, chociaż odnosi się do treści postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku, nie wpływa na zakres kognicji sądu, lecz jedynie wskazuje, jak powinna być
ujęta redakcja tego postanowienia. Można więc przyjąć, że omawiany przepis
mieści się w zawartym w art. 41 §1 Pr.u.s.p. określeniu „porządek czynności w
sądach".
Oznacza to, że w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku sąd nie ma
obowiązku wyjaśniania sposobu przyjęcia spadku, często jednak, respektując
wskazówkę przewidzianą w § 145 ust. 2 regulaminu sądowego, sąd takiego
ustalenia dokonuje. Następuje to w razie wyraźnego oświadczenia przez
któregokolwiek z uczestników postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, że
przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1012 k.c.). (...) Można
przyjąć, że sens § 145 ust. 2 polega na tym, że jakkolwiek nie nakłada na sąd
obowiązku badania, czy doszło do nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza,
to jednak jeśli sąd dokona takiego stwierdzenia (np. w razie odebrania stosownego
oświadczenia w czasie postępowania), dokonuje odpowiedniego zaznaczenia w
postanowieniu. Zaletą takiej wzmianki jest to, że wierzyciele otrzymują informację o
ograniczonej odpowiedzialności spadkobiercy (spadkobierców) z tytułu długów
spadkowych. (...)
Niewątpliwie brak tego zaznaczenia może być uznany za naruszenie § 145
ust. 2 regulaminu sądowego, naruszenie to jednak nie stanowi uchybienia
procesowego i powinno być ocenione jedynie w sensie techniczno-organizacyjnym,
związanym z redakcją sentencji postanowienia. W razie więc zaniechania
dokonania w postanowieniu wzmianki o nabyciu spadku z dobrodziejstwem
inwentarza, apelacja w tym zakresie nie jest dopuszczalna ze względu na brak
substratu zaskarżenia. Z tej przyczyny nie można podzielić sugestii Sądu
Okręgowego, że skoro sąd nie zawarł odpowiedniego rozstrzygnięcia, to tym
samym rozstrzygnął tę kwestię negatywnie. (...)
Należy odnieść się jeszcze do stanu prawnego dotyczącego poświadczania
dziedziczenia przez notariusza. Z art. 95c § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. –
Prawo o notariacie (jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.) wynika,
że w protokole dziedziczenia zamieszcza się także oświadczenia spadkobierców co
do tego, czy były składane oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli
natomiast od dnia otwarcia spadku nie upłynęło sześć miesięcy, w protokole
dziedziczenia należy zamieścić oświadczenia spadkobierców o prostym przyjęciu
spadku lub przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu
spadku, chyba że oświadczenia tej treści zostały już przez spadkobierców
uprzednio złożone (art. 95c § 3). W takim przypadku należy zamieścić wzmiankę o
dacie, miejscu i treści złożonych przez poszczególnych spadkobierców oświadczeń.
Charakterystyczne jest, że jednocześnie nie wymaga się od notariusza, ażeby w
samym akcie poświadczenia dziedziczenia zawierał wzmiankę o sposobie nabycia
spadku (zob. art. 95f). Takie stanowisko ustawodawcy jest zrozumiałe, gdyż taka
wzmianka nie miałaby waloru prawnego.
Podsumowując należy wskazać, że zakres zastosowania § 145 ust. 2
regulaminu sądowego jest ograniczony tylko do wypadków, w których niejako przy
okazji głównego nurtu postępowania ujawnia się fakt nabycia spadku z
dobrodziejstwem inwentarza, nie dotyczy zaś wypadku, gdy do takiego ujawnienia
nie doszło albo nabycie spadku nastąpiło nie z dobrodziejstwem inwentarza, lecz
wprost. Zalecana w regulaminie sądowym ze względów praktycznych wzmianka
powinna być zamieszczona w sentencji postanowienia, a nie – jak uczynił Sąd
pierwszej instancji – w uzasadnieniu. Ze względu na ściśle określoną kognicję sądu
w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku nie można jednak przyjąć, że
wzmianka ta ma moc wiążącą w stosunku do innych sądów. Także z punktu
widzenia wierzycieli nie ma prawnego znaczenia okoliczność, że w postanowieniu
sąd dokonał wzmianki lub jej zaniechał. Wzmianka nie przesądza definitywnie
kwestii odpowiedzialności spadkobiercy z tytułu długu spadkowego, i odwrotnie,
brak wzmianki nie szkodzi uprawnieniom wierzyciela.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.