Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 76/10
UCHWAŁA
Dnia 22 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa Łukasza K. i małoletniej Sary K.
reprezentowanej przez przedstawiciela ustawowego Łukasza K.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji „W.” S.A.
w W.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 października 2010 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 28 maja 2010 r.,
„Czy najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje – na
podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. – zadośćuczynienie
pieniężne za doznaną krzywdę w sytuacji, gdy śmierć
poszkodowanego nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce
przed dniem 3 sierpnia 2008 r.?”
podjął uchwałę:
Najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na
podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c.
zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, gdy śmierć
nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem
3 sierpnia 2008 r.
Uzasadnienie
2
Zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia powstało przy
rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy apelacji od wyroku Sądu Rejonowego z dnia
23 lutego 2010 r., uwzględniającego powództwo Łukasza K. i Sary K. przeciwko
Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji „W.” Spółce Akcyjnej w W. o zapłatę
zadośćuczynienia za krzywdę doznaną w następstwie śmierci Karoliny K. (żony
powoda i matki powódki) w wypadku komunikacyjnym, który wydarzył się 8
października 2007 r. Sąd Rejonowy, zasądzając z tego tytułu na rzecz powodów
kwoty po 20.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wyrokowania, uznał, że
zgłoszone przez nich roszczenia znajdują oparcie w art. 448 w związku z art. 24 § 1
k.c., gdyż wskutek śmierci osoby najbliższej, spowodowanej zawinionym
działaniem sprawcy wypadku, doszło do bezprawnego naruszenia dóbr osobistych
powodów w postaci więzi rodzinnych.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację powódki od wyroku Sądu Rejonowego,
dostrzegł zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, które sformułował
w sentencji postanowienia z dnia 28 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą kwestii dopuszczalności
dochodzenia roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę doznaną
wskutek śmierci osoby najbliższej na gruncie stanu prawnego obowiązującego
przed nowelizacją art. 446 k.c., dokonaną ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie
ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731)
i ewentualnej podstawy prawnej uzasadniającej to roszczenie, a ściślej rzecz
ujmując, czy znajduje ono usprawiedliwienie w art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c.
Niewątpliwie dodany w wyniku wspomnianej nowelizacji do art. 446 k.c.
kolejny (4) paragraf, przewidujący – na wzór art. 166 k.z. – expressis verbis
możliwość przyznania przez sąd najbliższym członkom rodziny zmarłego
odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę,
nie ma zastosowania do krzywd powstałych – jak w rozpoznawanej sprawie – przed
3 sierpnia 2008 r. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2009 r.,
I PK 97/09, nie publ. oraz z dnia 10 listopada 2010 r., I CSK 248/10, nie publ.).
3
Zasądzenia zadośćuczynienia nie uzasadnia również art. 446 § 3 k.c., gdyż –
według przeważającego stanowiska judykatury oraz doktryny – przepis ten, nawet
przy jego szerokiej wykładni, nie dopuszcza kompensowania samej tylko szkody
niemajątkowej spowodowanej śmiercią najbliższego członka rodziny (por. m.in.
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 stycznia 1967 r., I PR 424/67, nie publ; z dnia
27 listopada 1974 r., II CR 658/74, nie publ.; z dnia 30 listopada 1977 r., IV CR
458/77, nie publ.; z dnia 15 października 2002 r., II CKN 985/00, nie publ.; z dnia
25 lutego 2004 r., II CK 17/03, nie publ.; z dnia 30 czerwca 2004 r., IV CK 445/03,
nie publ.; z dnia 9 marca 2007 r., V CSK 459/06, nie publ.; z dnia 16 kwietnia
2008 r., V CSK 544/07, nie publ. oraz z dnia 30 marca 2009 r., V CSK 250/09,
nie publ.). Skoro zaś w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy powodowie –
w następstwie śmierci osoby bliskiej – nie doznali wstrząsu psychicznego
prowadzącego do rozstroju zdrowia, lecz krzywdy w postaci cierpień psychicznych
i fizycznych, podstawy do kompensaty tego uszczerbku nie może stanowić art. 445
§ 1 k.c. Prawidłowo zatem Sąd Okręgowy, formułując zagadnienie prawne,
wykluczył możliwość poszukiwania podstawy prawnej roszczeń zgłoszonych przez
powodów na gruncie wymienionych przepisów. Zasadne jest tym samym pytanie,
czy do oceny tych roszczeń znajduje zastosowanie art. 448 w związku z art. 24 § 1
k.c. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie wymaga rozważenia, czy więź rodzinna
może być uznana za dobro osobiste członka rodziny zmarłego.
Odnosząc się do tej kwestii należy zauważyć, że katalog dóbr osobistych
określony w art. 23 k.c. ma charakter otwarty. W orzecznictwie i w piśmiennictwie
przyjmuje się zgodnie, że ochroną przewidzianą w art. 23 i 24 k.c. objęte są
wszelkie dobra osobiste rozumiane jako pewne wartości niematerialne związane
z istnieniem i funkcjonowaniem podmiotów prawa cywilnego, które w życiu
społecznym są uznawane za doniosłe i zasługujące z tego względu na ochronę.
W judykaturze uznano, że do katalogu dóbr osobistych należy np. prawo do
intymności i prywatności, płeć człowieka, prawo do planowania rodziny, tradycja
rodzinna, pamięć o osobie zmarłej.
Trudno byłoby znaleźć argumenty sprzeciwiające się zaliczeniu do tego
katalogu także więzi rodzinnych. Więzi te stanowią fundament prawidłowego
funkcjonowania rodziny i podlegają ochronie prawnej (art. 18 i 71 Konstytucji RP,
4
art. 23 k.r.o.). Skoro dobrem osobistym w rozumieniu art. 23 k.c. jest kult pamięci
osoby zmarłej, to – a fortiori – może nim być także więź miedzy osobami żyjącymi.
Nie ma zatem przeszkód do uznania, że szczególna więź emocjonalna między
członkami rodziny pozostaje pod ochroną przewidzianą w art. 23 i 24 k.c. Pogląd
taki pojawił się już w nowszym w orzecznictwie. Sąd Apelacyjny w Gdańsku
w uzasadnieniu wyroku z dnia 23 września 2005 r., I ACa 554/05 (nie publ.)
stwierdził, że szczególna więź rodziców z dzieckiem, przysługująca zarówno
dziecku, jak i rodzicom w prawidłowo funkcjonującej rodzinie, zasługuje na status
dobra osobistego, podlegającego ochronie przewidzianej w art. 24 § 1 k.c. Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CK 307/09
(nie publ.) uznał natomiast, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić
naruszenie dóbr osobistych członków rodziny zmarłego i uzasadniać przyznanie im
zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. Biorąc pod uwagę wskazane wyżej
przesłanki, poglądu tego – wbrew zastrzeżeniom zgłaszanym w piśmiennictwie –
nie można postrzegać jako nieuprawnioną próbę kreowania („na siłę”) nowej
postaci dobra osobistego.
Przyjęcie zaprezentowanego zapatrywania nasuwa – rzecz jasna – pytanie
o sens wprowadzenia przez ustawodawcę unormowania przewidującego wprost
przyznanie zadośćuczynienia za krzywdę wskutek śmierci osoby bliskiej. Jeżeli
bowiem przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c. możliwe było dochodzenie tego
zadośćuczynienia na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. – w brzmieniu
obowiązującym po nowelizacji tych przepisów, dokonanej ustawą z dnia
23 czerwca 1996 r. o z mianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 114, poz. 542)
– to mogłoby się wydawać, że takie szczególne rozwiązanie nie było potrzebne.
Wniosek taki trudno byłoby jednak zaakceptować. Dodanie art. 446 § 4 k.c. nie jest
jedynie wyrazem woli ustawodawcy potwierdzenia dopuszczalności dochodzenia
zadośćuczynienia na gruncie przepisów obowiązujących przed wejściem w życie
tego przepisu, lecz dokonania zmiany w ogólnej regule wynikającej z art. 448 k.c.
przez zawężenie kręgu osób uprawnionych do zadośćuczynienia. Gdyby nie
wprowadzono art. 446 § 4, roszczenia tego mógłby dochodzić każdy, a nie tylko
najbliższy członek rodziny. Przepis ten ułatwia dochodzenie zadośćuczynienia,
gdyż umożliwia jego uzyskanie bez potrzeby wykazywania jakichkolwiek innych –
5
poza w nim wymienionych – przesłanek. Niewątpliwie wzmacnia też on wykładnię
art. 446 § 3 k.c. wiążącą funkcję tego przepisu wyłącznie z ochroną majątkową. Nie
można zatem zasadnie twierdzić, że art. 446 § 4 k.c. stanowi swoiste superfluum,
pozbawione głębszego sensu normatywnego.
Rozważania powyższe prowadzą do wniosku, że po wprowadzeniu art. 446
§ 4 k.c. podstawę dochodzenia zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przed dniem
3 sierpnia 2008 r. w następstwie naruszeniem deliktem dobra osobistego w postaci
szczególnej więzi rodzinnej łączącej osobę zainteresowaną ze zmarłym stanowi
art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).
Kontakt: saos_malpka_saos_kropka_org_kropka_pl | Wersja SAOS: 0.9.13