Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 28 października 2010 r., III CZP 65/10
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela Banku Polska Kasa Opieki
S.A. w W. przeciwko "K." sp.j. Przedsiębiorstwu Wielobranżowemu K. Krzysztof, S.
Elżbieta w K. o nadanie klauzuli wykonalności, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 28 października 2010 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 15
kwietnia 2010 r.:
„Czy w postępowaniu o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli
wykonalności znajduje zastosowanie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.?”
podjął uchwałę:
W postępowaniu o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli
wykonalności nie ma zastosowania art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy dla Krakowa – Śródmieścia w Krakowie postanowieniem z dnia
12 stycznia 2010 r. odrzucił wniosek Banku PKO S.A. w W., jako następcy
prawnego poprzedniego wierzyciela o nadanie na jego rzecz klauzuli wykonalności
prawomocnemu nakazowi zapłaty z dnia 13 lutego 2008 r.
Wniosek rozpatrywany był po raz trzeci; w pierwszym przypadku został
oddalony, w drugim zaś nastąpiło jego odrzucenie. Sąd Rejonowy ponownie
odrzucając wniosek postanowieniem z dnia 12 stycznia 2010 r. zastosował art. 199
§ 1 pkt 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., uznając, że zaistniała powaga rzeczy
osądzonej.
Sąd Okręgowy, rozpoznając zażalenie, powziął wątpliwości sformułowane w
przedstawionym zagadnieniu prawnym. Uzasadnił je stwierdzeniem, że w
orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, iż postępowanie o
nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu ma charakter pomocniczy w
stosunku do postępowania rozpoznawczego. Zdaniem tego Sądu, może to
oznaczać, że orzeczenia wydane w postępowaniu klauzulowym nie korzystają z
powagi rzeczy osądzonej. Kolejny wniosek o nadanie tytułowi egzekucyjnemu
klauzuli wykonalności, którego podstawę faktyczną tworzą te same okoliczności, nie
podlegałby zatem odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., lecz należałoby
go rozpoznać merytorycznie.
W doktrynie i judykaturze prezentowany jest – jak zaznaczył Sąd Okręgowy –
także pogląd odmienny, zgodnie z którym postępowanie klauzulowe kwalifikowane
jest jako autonomiczne, stanowiące „pomost” między postępowaniem
rozpoznawczym i egzekucyjnym. W ramach tego postępowania często dochodzi do
badania na podstawie dowodów z dokumentów uprawnień poprzedników prawnych
wierzycieli oraz odpowiedzialności następców prawnych dłużników, ich małżonków,
wspólników spółek handlowych osobowych, nabywców przedsiębiorstw, a więc
podmiotów, które z różnych względów nie brały udziału w postępowaniu
rozpoznawczym. Ta okoliczność, świadcząca o samodzielności postępowania o
nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, może przemawiać za
zasadnością odpowiedniego stosowania art. 199 § 1 pkt 2 w związku z art.13 § 2
k.p.c. w postępowaniu klauzulowym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Postępowanie o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności
uregulowane jest w kodeksie postępowania cywilnego w ramach postępowania
egzekucyjnego, obok właściwego postępowania egzekucyjnego oraz postępowania
podziałowego. Pierwsze z nich ma na celu stworzenie podstawy egzekucji, tj. tytułu
wykonawczego, celem drugiego jest przeprowadzenie egzekucji, w trzecim zaś
postępowaniu następuje podział sumy uzyskanej z egzekucji świadczeń
pieniężnych.
Kryterium w postaci usytuowania przepisów normujących postępowanie
klauzulowe nie może rozstrzygać o jego charakterze (uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 9 listopada 1994 r., III CZP 143/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 46). W doktrynie
oraz judykaturze dominuje pogląd, że postępowanie klauzulowe ma charakter
autonomiczny. Podkreśla się, że jest postępowaniem odrębnym zarówno w
stosunku do poprzedzającego go postępowania rozpoznawczego, jak i
późniejszego właściwego postępowania egzekucyjnego. Różnice jakie można
dostrzec w wypowiedziach zawartych w judykatach oraz opracowaniach z zakresu
prawa egzekucyjnego dotyczą jedynie sposobu określenia postępowania
klauzulowego, któremu przydaje się różne nazwy, tj. pomocniczego,
przygotowawczego lub wstępnego do właściwego postępowania egzekucyjnego, a
także jako „pomostu” między postępowaniem rozpoznawczym i egzekucyjnym. (np.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2003 r., III CZP 90/02, OSNC 2003,
nr 11, poz. 145 lub postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2000 r., III CZ
48/00, nie publ.). W literaturze trafnie zauważono, że określenie postępowania
klauzulowego jako „pomostu” między postępowaniem rozpoznawczym a
postępowaniem egzekucyjnym ma charakter metaforyczny, podkreślający, że jest to
postępowanie łączące postępowanie rozpoznawcze i właściwe postępowanie
egzekucyjne; ma ono jednak swą autonomię i odrębność.
Autonomiczny charakter postępowania klauzulowego wynika przede
wszystkim z jego funkcji. Sąd, rozpoznając wniosek o nadanie tytułowi
egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, nie tylko sprawdza, czy spełnia on
wymagania przewidziane dla danego rodzaju tytułu egzekucyjnego (np. art. 777
k.p.c.) oraz czy nadaje się do wykonania w drodze egzekucji sądowej (art. 783 § 1
k.p.c.), ale nierzadko bada również kwestie materialnoprawne w celu wyjaśnienia,
czy wystąpiło zdarzenie, od którego uzależnione jest wykonanie tytułu
egzekucyjnego, tj. nadejście terminu spełnienia świadczenia albo ziszczenie się
warunku, uzależniającego wykonanie zobowiązania (art. 786-7862
k.p.c.). Ustala
także podmiotowy i przedmiotowy zakres egzekucji, badając następstwo prawne lub
kwestię, czy dłużnik oraz ewentualnie inne osoby ponoszą ograniczoną
odpowiedzialność za określone zobowiązanie (art. 7781
, 783 § 1, art. 787-7871
,
788, 789-7891
i 792 k.p.c.). Kwestie te z oczywistych względów nie podlegają
badaniu we właściwym postępowaniu egzekucyjnym, przekazane więc zostały do
postępowania klauzulowego z jednoczesnym wprowadzeniem do tego
postępowania istotnych ograniczeń dowodowych, zapobiegających przekształceniu
się postępowania klauzulowego w sui generis postępowanie rozpoznawcze.
Samoistny charakter postępowania klauzulowego można dostrzec w sposób
wyraźny, gdy sąd nadaje klauzulę wykonalności pozasądowemu tytułowi
egzekucyjnemu, np. aktowi notarialnemu lub bankowemu tytułowi egzekucyjnemu,
a powstały w ten sposób tytuł wykonawczy nie będzie wykonywany we właściwym
postępowaniu egzekucyjnym; w takiej sytuacji postępowanie klauzulowe jest
jedynym postępowaniem sądowym w danej sprawie cywilnej. Mając na względzie
rozróżnienie postępowań na główne (postępowanie w sprawie), wpadkowe
(incydentalne) oraz uboczne, należy więc postępowanie klauzulowe kwalifikować
jako postępowanie główne (w sprawie), w którym sąd orzeka o dopuszczalności
wykonania w drodze egzekucji sądowej świadczenia stwierdzonego w określonym
akcie (tytule egzekucyjnym).
Postępowanie klauzulowe przebiega według przepisów art. 776-795 k.p.c.;
mają w nim zastosowanie także przepisy ogólne zamieszczone w tytule wstępnym
kodeksu postępowania cywilnego (art.1-14 k.p.c.) oraz część przepisów ogólnych o
postępowaniu egzekucyjnym, które objęte są tytułem I (art. 758-843 k.p.c.). Uznanie
postępowania klauzulowego za autonomiczne pozwala w kwestiach
nieuregulowanych jego przepisami na odpowiednie stosowanie – zgodnie z art.13 §
2 k.p.c. – przepisów o procesie, a zarazem determinuje prezentowany w doktrynie
pogląd, według którego postanowienie w przedmiocie nadania tytułowi
egzekucyjnemu klauzuli wykonalności jest postanowieniem kończącym
postępowanie w sprawie.
Uznanie postępowania klauzulowego za autonomiczne, a wydanego w jego
ramach postanowienia w przedmiocie nadania tytułowi egzekucyjnemu klauzuli
wykonalności za postanowienie kończące postępowanie w sprawie nie oznacza, że
w postępowaniu tym występuje przesłanka sprawy prawomocnie osądzonej.
Powaga rzeczy osądzonej (res iudicata) jest definiowana jako rozstrzygnięcie co do
istoty sprawy zawarte w prawomocnych wyrokach oraz postanowieniach
orzekających co do istoty sprawy, z wyjątkiem postanowień oddalających wniosek,
które są objęte tzw. względną powagą rzeczy osądzonej (art. 523 k.p.c.).
Abstrahując od rozważań teoretycznych, obejmujących aspekt pozytywny powagi
rzeczy osądzonej (wiążące ustalenie istnienia albo nieistnienia określonej normy
prawnej indywidualno-konkretnej) oraz jej aspekt negatywny, powodujący określone
skutki procesowe (m.in. art.199 § 1 pkt 2 i art. 379 pkt 3 k.p.c.), a także prekluzję
materiału procesowego, należy stwierdzić, że przesłanki sprawy prawomocnie
osądzonej nie można odpowiednio stosować w postępowaniu klauzulowym, byłoby
to bowiem sprzeczne z charakterem wskazanych funkcji postępowania
klauzulowego. Jak zaznaczono, powaga rzeczy osądzonej jest atrybutem wyłącznie
wyroków (art. 366 k.p.c.) oraz postanowień rozstrzygających istotę sprawy w
postępowaniu nieprocesowym, a więc orzeczeń merytorycznych (art. 366 w
związku z art. 13 § 2 k.p.c.). W postępowaniu klauzulowym, mimo że ma ono
charakter autonomiczny, w którym sąd bada – w przypadkach, gdy mają
zastosowanie art. 786-7862
, art. 788 § 1, art. 783 § 1, art. 787-7871
lub art. 792
k.p.c. – zagadnienia materialnoprawne, nie dochodzi do merytorycznego
rozpoznania sprawy cywilnej („osądzenia sprawy”).
Podstawowe funkcje postępowania klauzulowego polegają na ustaleniu, czy
dany akt spełnia wymagania zawarte w przepisach ustawy dla określonego rodzaju
tytułu egzekucyjnego oraz stwierdzeniu, czy postanowienia aktu nadają się do
wykonania w drodze egzekucji sądowej. Pozostałe funkcje tego postępowania
dotyczące badania zagadnień materialnoprawnych (ustalenie podmiotowego i
przedmiotowego zakresu egzekucji oraz zbadanie, czy wystąpiło zdarzenie, od
którego uzależnione jest wykonanie tytułu egzekucyjnego) mają charakter
subsydiarny; zostały włączone do postępowania klauzulowego w celu
przyśpieszenia postępowania i nieodsyłania wierzyciela na drogę postępowania
rozpoznawczego w razie konieczności zbadania zagadnień nieskomplikowanych, z
zastrzeżeniem, że może to nastąpić wyłącznie na podstawie dowodu z dokumentów
oraz wyjątkowo, tylko bowiem w niektórych przypadkach, na podstawie wyraźnego
przepisu ustawy. Zasadą jest, że ostateczna treść podstawy egzekucji sądowej jest
określana w chwili wydania tytułu egzekucyjnego. Należy ponadto podkreślić, że
badanie w postępowaniu klauzulowym zagadnień o charakterze
materialnoprawnym jest uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do tytułów
egzekucyjnych pozasądowych (art.7861
, art.7862
k.p.c.). Z regulacji o charakterze
wyjątkowym zawartych w przepisach określających zakres kognicji sądu w
postępowaniu klauzulowym oraz z subsydiarnych funkcji postępowania
klauzulowego nie można jednak wyprowadzać wniosku o możliwości stosowania
art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., nawet w sposób odpowiedni (art. 13 § 2 k.p.c.).
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak
w uchwale (art. 390 k.p.c.).