Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 148/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSA Anna Kozłowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Henryka W.
przeciwko Jackowi M. i Jackowi M.
o ustalenie i wydanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 3 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 października 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Henryk W. w pozwie skierowanym przeciwko Jackowi M. i Jackowi M.
domagał się ustalenia nieważności umowy sprzedaży nieruchomości położonej w
S. przy ul. Z. nr [...] zawartej przez pozwanych w formie aktu notarialnego w dniu 1
lutego 2008r. oraz wydania mu tej nieruchomości.
Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2009 r. Sąd Okręgowy ustalił, że umowa
sprzedaży zawarta dnia 1 lutego 2008r. pomiędzy pozwanymi Jackiem M. i Jackiem
M. w Kancelarii Notarialnej notariusza Jana B. w S. (nr aktu A Rep.[...]) dotycząca
nieruchomości o powierzchni 0.1304 ha, opisanej w księdze wieczystej KW [...]
Sądu Rejonowego w S., jest nieważna, a w pozostałej części powództwo oddalił.
W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy ustalił, że powód w dniu
22 sierpnia 2000r. zawarł z Marianem B. przedwstępną umowę sprzedaży
nieruchomości położonej w S., dla której w Sądzie Rejonowym w S. była
prowadzona księga wieczysta KW [...]. Marian B. wystąpił z powództwem o
unieważnienie tej umowy, jednakże wyrokiem z dnia 4 maja 2004r. powództwo
zostało oddalone. W kolejnej sprawie, oznaczonej sygn. akt I C 443/05, Sąd
Okręgowy wyrokiem z dnia 31 stycznia 2006 r. zobowiązał Mariana B. do złożenia
oświadczenia woli, że przenosi na Henryka W. własność nieruchomości, objętej
umową przedwstępną. Wyrok ten uprawomocnił się 30 maja 2006 r. W dniach 16
maja 2007 r. i 13 czerwca 2007 r. Marian B. zawarł z Jackiem M., w formie aktu
notarialnego, umowę sprzedaży tej nieruchomości. Następnie w dniu 1 lutego
2008 r. Jacek M. sprzedał nieruchomość aktem notarialnym Jackowi M. Jacek M.
widział o łączącej powoda z Marianem B. umowie przedwstępnej, zeznawał
bowiem jako świadek w sprawie z powództwa Mariana B. przeciwko Henrykowi W.
o ustalenie nieważności umowy przedwstępnej.
W ocenie Sądu Okręgowego, zawarta w dniu 1 lutego 2008 r. pomiędzy
pozwanymi umowa jest sprzeczna zasadami współżycia społecznego, co w myśl
art. 58 §3 k.c. czyni ją nieważną. Jacek M. wiedział, że Marian B. jest zobowiązany
do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na powoda własności
nieruchomości, zatem sprzeczne z zasadami współżycia społecznego byłoby
3
tolerowanie sytuacji, w której prawomocny wyrok Sądu jest ignorowany, a pozwany
Jacek M., wiedząc o prawie powoda, kupuje i sprzedaje nieruchomość, która winna
być przeniesiona na powoda. Zakwestionowana umowa naruszyła tym samym
zasady uczciwego obrotu, zaufania i dobrych obyczajów. Oddalając powództwo o
wydanie nieruchomości, Sąd Okręgowy wskazał, że nieruchomość pozostaje w
faktycznym władaniu powoda, a żaden z pozwanych nie jest jej samoistnym
posiadaczem.
Na skutek apelacji pozwanego Jacka M., Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29
października 2009 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo
o ustalenie. Dokonując oceny prawnej żądania Sąd ten wskazał, że zważywszy na
podstawę prawną dochodzonego roszczenia, to jest art. 189 k.p.c., ocenie w
pierwszej kolejności winien podlegać interes prawny powoda. Powód, domagając
się stwierdzenia nieważności umowy, wskazywał, że zamierza zapobiec zawieraniu
dalszych umów sprzedaży nieruchomości stanowiącej jego własność. Sąd I
instancji nie badał interesu prawnego powoda, interes ten zaś nie istnieje, gdy
uzyskanie ochrony prawnej jest możliwe na drodze innego powództwa niż
powództwo o ustalenie. Powód nie był wpisany do księgi wieczystej jako właściciel,
wpisani byli natomiast kolejno Marian B., Jacek M. i Jacek M., i ta okoliczność
umożliwiła dokonywanie umów sprzedaży. Obaleniu domniemania z art. 3 ustawy o
księgach wieczystych i hipotece służy powództwo o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Skoro zaś powód dąży do
zapobieżenia zawierania kolejnych umów, właściwą drogą zabezpieczenia jego
interesu jest powództwo z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Sąd
Apelacyjny wskazał, że zawarcie umowy sprzedaży przez osobę, która nie jest
właścicielem „nie powoduje nieważności, ale rzutuje na skutki rozporządzające
umowy, to jest nie wywołuje tego skutku”. Wyrok wydany w procesie o ustalenie nie
będzie także przesłanką w ewentualnym procesie odszkodowawczym, zatem i ta
okoliczność nie uzasadniała przyjęcia interesu prawnego powoda. Stąd powództwo
podlegało oddaleniu.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powód zarzucił
naruszenie art. 189 k.p.c. przez błędne przyjęcie, że nie wykazał istnienia interesu
prawnego. Domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do
4
ponownego rozpoznania, ewentualnie – uchylenia wyroku i orzeczenia co do istoty
sprawy przez uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna została sporządzona w formie trzech pism procesowych
i nie można nie zauważyć, że ich treść nie jest spójna. W piśmie z dnia 1 lutego
2010 r. skarżący wyraża pogląd, że jest osobą, na rzecz której istniał określony
prawomocnym wyrokiem obowiązek przeniesienia własności nieruchomości,
tymczasem nieruchomość została sprzedana osobie trzeciej przez osobę, która
miała obowiązek przeniesienia własności na jego rzecz. W ocenie skarżącego
zaistniała sytuacja uzasadniała przyjęcie po jego stronie interesu prawnego
w ustaleniu nieważności umowy, jego zamiarem jest bowiem przywrócenie stanu
prawnego jaki istniał przed zawarciem umowy przez pozwanych. Zawarcie zaś
przez pozwanych umowy nastąpiło w sposób sprzeczny z bezwzględnie
obowiązującymi przepisami. Z kolei w piśmie procesowym z dnia 9 lutego 2010 r.
skarżący wyraża pogląd, że stał się właścicielem nieruchomości na skutek wyroku
zobowiązującego Mariana B. do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na
niego własności nieruchomości, a zatem Marian B. sprzedając Jackowi M.
nieruchomość nie był jej właścicielem.
Wyrok wydany w dniu 31 stycznia 2006 r., sygn. akt I C 443/05, z powództwa
Henryka W. przeciwko Marianowi B. o złożenie oświadczenia woli o przeniesieniu
własności nieruchomości w wykonaniu zawartej przez strony w dniu 22 sierpnia
2000 r. umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości, zobowiązywał Mariana B.
„do złożenia oświadczenia woli, że przenosi na powoda własność nieruchomości
położonej w S. przy ul. Z. [...] mającej urządzoną księgę wieczysta nr Kw [...]
prowadzoną przez Sąd Rejonowy w S.”. Treść wyroku wskazuje, że skarżący
nietrafnie wywodził, iż na jego rzecz istniało stwierdzone prawomocnym wyrokiem
roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości. Z chwilą bowiem
uprawomocnienia się wyroku w sprawie I C 443/05, powód stał się właścicielem
nieruchomości, bez potrzeby składania odrębnego oświadczenia w formie aktu
notarialnego. Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
7 stycznia 1967 r. III CZP 32/66, (OSNC 1968 r. z. 12, poz.199) prawomocne
5
orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego
oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.p.c.).
Jeżeli oświadczenie to ma stanowić składnik umowy, jak ma być zawarta pomiędzy
stronami, do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego
oświadczenia woli przez drugą stronę zachowaniem wymaganej formy. Nie dotyczy
to jednak zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej (art. 390 §2
k.c.) oraz wypadków, gdy sąd uwzględnia powództwa o stwierdzenie obowiązku
zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda; w takich wypadkach
orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę.
Uzyskując własność powód nie ujawnił swego prawa w księdze wieczystej;
jako właściciel nieruchomości nadal figurował w niej Marian B. Marian B.
sprzedając Jackowi M. w dniach 16 maja i 13 czerwca 2007 r. udziały
w nieruchomości, rozporządził prawem, które do niego już nie należało.
Rozporządzenie rzeczą cudzą nie jest jednak nieważne. Zasada nemo plus iuris in
alium transferre potest quam ipse habet oznacza, że nikt nie może przenieść więcej
praw niż sam ma. Stąd też kupujący nie nabywa własności jeżeli nie miał jej
sprzedawca. Dlatego umowa sprzedaży nieruchomości zawarta przez osobę
niebędącą właścicielem nie wywołuje skutku rozporządzającego, jednakże brak po
stronie sprzedawcy przymiotu właściciela nie wpływa na ważność czynności
zobowiązującej. Dla zawarcia umowy o skutkach obligacyjnych ustawa nie wymaga
bowiem, aby zbywcy przysługiwało prawo do rzeczy. Umowa zobowiązująca może
być poddana ocenie zgodności z zasadami współżycia społecznego, jednakże dla
stwierdzenia na podstawie art. 58 § 2 k.c. nieważności takiej umowy wymagane
byłoby wykazanie okoliczności szczególnych, innych niż wiedza sprzedawcy
o nieprzysługiwaniu mu prawa własności.
Kolejny nabywca nieruchomości od osoby niebędącej właścicielem również
nie nabywa własności, skoro nie przysługiwała ona jego poprzednikowi i również
w tym wypadku brak przymiotu właściciela nie czyni umowy nieważną a jedynie
bezskuteczną. Konstruowanie zatem procesowego żądania ustalenia nieważności
umowy z powodu braku przymiotu właściciela po stronie zbywcy jest nieadekwatne
do skutków prawnych, jakie ów brak powoduje i już tylko z tej przyczyny powództwo
o ustalenie nieważności umowy podlegało oddaleniu.
6
W tym miejscu dodać należy, że zasada bezskuteczności nabycia od osoby
nieuprawnionej doznaje przełamania w odniesieniu do ruchomości, w razie
powstania okoliczności przewidzianych w art. 169 § 1 k.p.c., a w odniesieniu do
nieruchomości – w razie istnienia podstawy do stosowania art. 5 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece (tekst jednol. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.).
Dostrzec przy tym należy, że powód nie domagał się ustalenia nieważności
umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości zawartej
pomiędzy pozwanymi. W dodatku nie został przeprowadzony żaden dowód na
istnienie okoliczności uzasadniających sprzeczność takiej czynności z zasadami
współżycia społecznego ( art. 58 §2 k.c.).
Sposób poszukiwania ochrony prawnej na drodze powództwa o ustalenie
albo też powództwa z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece zależy
w zasadzie od oczekiwanych przez powoda następstw. Celem postępowania
o uzgodnienie księgi wieczystej jest usunięcie istniejącej niezgodności i jest to
akcja związana z funkcją ustrojową ksiąg wieczystych, mającą zapewnić
bezpieczeństwo obrotu, a wyrok wydany w takiej sprawie ma rozszerzoną
prawomocność. Powództwo mające zaś podstawę prawną w art. 189 k.p.c. zmierza
do udzielenia ochrony osobie, która ma interes prawny w jej uzyskaniu przy czym
chodzi tu o sferę prawną tej osoby (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
9 września 2004 r. II CK 497/03 Lex nr 182088). Jeżeli żądanie ustalenia dotyczy
prawa własności nieruchomości mającej urządzoną księgę wieczystą, w której jako
właściciel wpisany jest pozwany, art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece
jest przepisem szczególnym, pozwalającym uzyskać wyrok będący podstawą wpisu
stanu prawnego zgodnego ze stanem rzeczywistym. Spór o prawo własności
odmienne od ujawnionego w księdze wieczystej musi być bowiem oparty na normie
ustawowej pozwalającej na odstępstwo od art. 365 k.p.c. w związku z art. 13 § 2
k.p.c. Została ona zawarta w przepisie szczególnym art. 10 ust. 1 u.k.w.h., dlatego
prawidłowo Sąd Apelacyjny orzekł, że wyrok wydany na podstawie art. 189 k.p.c.
nie realizuje interesu prawnego powoda związanego z przedmiotem sporu (por.
wyrok Sądu Najwyższego z 27 sierpnia 200 8r. II CSK 105/08, Lex 465897).
7
Z powyższego wynika, że skarga kasacyjna nie miała uzasadnionych
podstaw (art. 39814
k.p.c.), podlegała przeto oddaleniu.