Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 124/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Jerzy Kwaśniewski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Marii P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 16 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 1 grudnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 1
grudnia 2009 r. oddalił apelację ubezpieczonej Marii P. od wyroku Sądu
Okręgowego z dnia 20 grudnia 2007 r., którym oddalono jej odwołanie od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w K. z dnia 15 grudnia 2005 r.
odmawiającej prawa do emerytury w obniżonym wieku z tytułu pracy w warunkach
szczególnych.
Sąd odwoławczy przyjął za własne ustalenia Sądu pierwszej instancji, zgodnie
z którymi wnioskodawczyni, urodzona 31 stycznia 1957 r., wykazała 26 lat, 7
miesięcy i 11 dni okresów składkowych i nieskładkowych. W okresie od 8 lutego
1986 r. do 31 marca 1988 r. była zatrudniona w Klinice Chirurgii na stanowisku
asystenta, a w okresie od 1 kwietnia 1988 r. do 24 czerwca 1997 r. w C. na
stanowisku starszego biologa specjalisty, wykonując w tym czasie pracę w
warunkach szczególnych wymienioną w dziale XII poz. 3 pkt 5 wykazu
stanowiącego załącznik do zarządzenia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i
Techniki z dnia 25 października 1983 r. (Dz. Urz. Nr 6, poz. 44), tj. technika
wykonującego pracę z materiałem biologicznie zakaźnym. Uzupełniając materiał
dowodowy o zeznania świadka Jana K., Sąd drugiej instancji ustalił dodatkowo, że
w okresie pracy na stanowisku młodszego asystenta biologa w Klinice Chirurgii
Szpitala Uniwersyteckiego w K. (od 8 lutego 1986 r. do 31 marca 1988 r.)
ubezpieczona nie miała kontaktu z materiałem biologicznie zakaźnym, zajmowała
się bowiem badaniem biopsyjnym głównie próbek guzów nowotworowych. W tym
stanie faktycznym Sąd Apelacyjny zaakceptował stanowisko Sądu Okręgowego, iż
sporny okres pracy w Szpitalu Uniwersyteckim nie był okresem wykonywania pracy
w warunkach szczególnych w rozumieniu art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.
U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.; dalej jako: ustawa emerytalna), który w ust.
4 odnośnie do rodzajów prac lub stanowisk odsyła do przepisów rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U.
3
Nr 8, poz. 43 ze zm.; dalej jako: rozporządzenie). Stosownie bowiem do § 1 pkt 2
rozporządzenia, właściwi ministrowie, kierownicy urzędów centralnych oraz
centralne związki spółdzielcze w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw
Socjalnych ustalają w podległych i nadzorowanych zakładach pracy stanowiska
pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach, wymienione w
wykazach A i B, a zatem jedynie zatrudnienie na stanowiskach ściśle ustalonych
przez te organy może zostać zaliczone do stażu w warunkach szczególnych. W
zarządzeniu Nr 37 Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki z dnia 25
października 1983 r. w sprawie prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze w zakładach pracy resortu nauki, szkolnictwa
wyższego i techniki, stanowiącym uszczegółowienie stanowisk objętych wykazem
prac wymienionych w załączniku do rozporządzenia, uwzględnione zaś zostało
stanowisko robotnika, technika wykonującego pracę z materiałem zakaźnym (w
warunkach laboratoryjnych). Prowadzenie przez wnioskodawczynię badań
laboratoryjnych na materiale biologicznym niemającym charakteru zakaźnego nie
stanowi więc w świetle zarządzenia pracy w warunkach szczególnych, pomimo
styczności z substancjami chemicznymi. Bez uwzględnienia spornego okresu staż
pracy ubezpieczonej w warunkach szczególnych wynosi 14 lat, 11 miesięcy i 19
dni, zamiast 15 lat wymaganych do nabycia prawa do emerytury w obniżonym
wieku na podstawie art. 32 ustawy emerytalnej, a tym samym nie można uznać, że
wnioskodawczyni nabyła prawo do tego świadczenia.
Ubezpieczona wywiodła skargę kasacyjną od tego wyroku, opierając ją na
naruszeniu:
1. przepisu § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze w związku z postanowieniami Działu XII
pkt 3 wykazu A stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia, przez błędną
wykładnię i niewłaściwe stosowanie, polegające na nieuzasadnionym ograniczeniu
zakresu prac w szczególnych warunkach opisanych w rozporządzeniu jako „prace
w prosektoriach i zakładach anatomopatologicznych, histopatologicznych i
medycyny sądowej” jedynie do takich prac, w których występuje kontakt z
materiałem biologicznie zakaźnym, podczas gdy treść powołanych przepisów nie
4
uzasadnia takiego ograniczenia;
2. przepisu § 1 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., a
także przepisów Działu XII poz. 3 pkt 5 wykazu stanowiącego załącznik do
zarządzenia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki z dnia 25
października 1983 r. w związku z art. 32 ust. 2 i 4 ustawy emerytalnej, w brzmieniu
obowiązującym przed 1 stycznia 2009 r., a nadto w związku z przepisem art. 55
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) i w związku z art. 92 ust. 1 i 2 oraz art. 93
ust. 2 i 3 Konstytucji RP, przez niewłaściwe stosowanie tych przepisów, polegające
na niedostrzeżeniu, iż przepisy zarządzenia wydanego przez ministra nie mogą
ograniczać praw podmiotowych obywateli, wynikających z ustaw i wydanych na ich
podstawie rozporządzeń;
3. przepisu art. 378 § 1 k.p.c. poprzez nierozpoznanie zarzutu apelacji
odnoszącego się do zarzuconego Sądowi Okręgowemu błędu w zakresie ustaleń
faktycznych obejmujących datę urodzenia odwołującej się.
Wskazując na takie zarzuty, skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 32 ust. 1 w związku z art. 46 ustawy emerytalnej,
ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia
1969 r., będącym pracownikami, o których mowa w ust. 2-3 art. 32 ustawy,
zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1 ustawy
emerytalnej. W myśl ust. 2 art. 32 ustawy emerytalnej, dla celów ustalenia
uprawnień, o których mowa w ust. 1, za pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne i otoczenia. Natomiast stosownie do ust. 4 art. 32, wiek
5
emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na
podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do
emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych. Sąd Najwyższy w
uchwale z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNP 2002 nr 10, poz. 243)
wskazał jako nadal stosowane „przepisy dotychczasowe" tylko niektóre przepisy
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, wyłączając dalsze obowiązywanie tych, które zawierały
upoważnienie dla ministrów, kierowników urzędów centralnych i centralnych
związków spółdzielczych do ustalenia wykazu stanowisk pracy w podległych im
zakładach pracy. Stwierdził, że odesłanie do wykazów obejmujących świadczenie
pracy w warunkach szczególnych nie obejmuje przepisów kompetencyjnych § 1
ust. 2-3 rozporządzenia. To pozwala na wniosek, że ustanowione przed dniem
wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach przepisy, o których mowa w
odesłaniu, to tylko przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.,
a wśród nich § 2 ust. 1 stanowiący, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do
świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy, § 4-
8a określające wiek emerytalny i staż wymagany od pracowników wykonujących
prace wyszczególnione w wykazach A i B stanowiących załącznik do
rozporządzenia oraz właśnie te wykazy. Nasuwa się zatem wniosek, że upadek
kompetencji do tworzenia wykazów obejmujących stanowiska, na których
świadczona jest praca w szczególnych warunkach, pozbawił mocy akty niższego
rzędu, wydane na poziomie resortowym, zawierające wykazy prac w szczególnych
warunkach wykonywanych w poszczególnych zakładach.
Określenie rodzajów prac lub stanowisk pracy oraz warunków, na podstawie
których przysługuje prawo do emerytury w wieku niższym niż powszechny,
powierzone zostało w art. 55 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) Radzie
Ministrów, z czego wypływa wniosek, że upoważnienie wynikające z § 2 ust. 2 tego
rozporządzenia nie stwarzało podstawy prawnej do wydawania aktów
6
wykraczających poza regulację rozporządzenia, lecz obejmowało tylko ustalenie
przez właściwych ministrów, kierowników urzędów centralnych oraz centralnych
związków spółdzielczych (w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw
Socjalnych) w podległych i nadzorowanych zakładach pracy stanowisk pracy, na
których są wykonywane prace w szczególnych warunkach. Tylko w granicach i na
podstawie rozporządzenia wymienione podmioty mogły wskazać, na których
stanowiskach w podległych im zakładach pracy wykonywane są prace
wyszczególnione w wykazach - załącznikach do rozporządzenia jako prace w
szczególnych warunkach, nigdy zaś ustanawiać wykazy nowych stanowisk pracy
jako pracy wykonywanej w szczególnych warunkach. Wykazy resortowe mają
zatem charakter informacyjny, techniczno-porządkujący, uściślający. Taki wykaz
resortowy ułatwia identyfikację określonego stanowiska pracy jako stanowiska
pracy w szczególnych warunkach - w szczególności, jeśli w wykazie stanowiącym
załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. nie wymienia
się konkretnych stanowisk, lecz operuje się pojęciem ogólnym. Innymi słowy,
zarządzenia resortowe mogą mieć znaczenie jedynie w sferze dowodowej. Z faktu,
że właściwy minister, kierownik urzędu centralnego, czy centralny związek
spółdzielczy, w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw Socjalnych, ustalił w
podległych i nadzorowanych zakładach pracy, że dane stanowisko pracy jest
stanowiskiem pracy w szczególnych warunkach, może płynąć domniemanie
faktyczne, że praca na tym stanowisku w istocie wykonywana była w takich
warunkach i odwrotnie, brak konkretnego stanowiska pracy w takim wykazie może -
w kontekście całokształtu ustaleń faktycznych - stanowić negatywną przesłankę
dowodową (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2010 r., II UK 218/09,
LEX nr 590247).
Reasumując, dla określenia, czy praca była wykonywana przez
ubezpieczonego w warunkach szczególnych podstawowe znaczenia mają wykazy
zawarte w załączniku do rozporządzenia, które Sąd Apelacyjny, rozstrzygając
niniejszą sprawę, całkowicie pominął. W szczególności nie zajął żadnego
stanowiska odnośnie do tego, dlaczego praca na stanowisku młodszego asystenta
biologa w Klinice Chirurgii Szpitala Uniwersyteckiego w K. polegająca na badaniach
biopsyjnych próbek guzów nowotworowych nie może być uznana za wymienioną w
7
dziale XII pkt 3 tego załącznika stanowiącym, że pracami w warunkach
szczególnych w służbie zdrowia i opiece społecznej są prace w prosektoriach i
zakładach anatomopatologicznych, histopatologicznych i medycyny sądowej, bez
żadnego ograniczenia do badań na materiale biologicznie zakaźnym. Oparcie się w
tym zakresie jedynie na zarządzeniu resortowym było nieprawidłowe, bo błędnie
Sąd Apelacyjny założył, że co do zasady niewymienienie jakieś stanowiska w
zarządzeniu resortowym powoduje, iż praca na tym stanowisku nie może być
kwalifikowana jako wykonywana w szczególnych warunkach, jak słusznie zarzuca
skarżąca.
Niezależnie jednak od tego zauważyć należy, że Sąd odwoławczy posłużył się
niewłaściwym zarządzeniem resortowym. Z uwagi na charakter zatrudnienia
ubezpieczonej w spornym okresie, o tym, czy wykonywała pracę w szczególnych
warunkach nie można było rozstrzygać na podstawie wykazu zawartego w
zarządzeniu Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, odnoszącego się do
zakładów pracy podległych temu Ministrowi, a nie do placówek służby zdrowia.
Wykaz stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze w zakładach pracy resortu zdrowia i
opieki społecznej stanowi załącznik do zarządzenia Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 12 lipca 1983 r. (Dz. Urz. MZiOS Nr 8, poz. 40 ze zm.), w którym
w dziale XII, poz. 3 wymienione są stanowiska, na których zatrudnieni w
prosektoriach i zakładach anatomopatologicznych, histopatologicznych i medycyny
sądowej pracownicy wykonują pracę w warunkach szczególnych. Z uwagi na
ogólne sformułowanie rodzajów prac w dziale XII pkt 3 załącznika do
rozporządzenia, właśnie to zarządzenie mogło być pomocne przy rozstrzyganiu o
charakterze pracy skarżącej w spornym okresie, a nie zarządzenie dotyczące
zakładów pracy podległych Ministrowi Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki.
Odnośnie do kwestii daty urodzenia ubezpieczonej, wskazanie w uzasadnieniu
wyroku roku 1957 jest prawdopodobnie wynikiem oczywistej omyłki, bowiem
wszelkie dane w tym zakresie zawarte są w aktach ZUS, tym niemniej należy
przyznać rację skarżącej, iż Sąd odwoławczy winien zająć stanowisko w tej kwestii,
skoro osiągnięcie określonego wieku jest warunkiem nabycia prawa do emerytury.
Podstawy skargi kasacyjnej okazały się zatem usprawiedliwione, wobec czego
8
Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 39821
w związku z art.
108 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.