Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 114/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Przedsiębiorstwa Handlowego
"Tengger West - Awa" Spółki z o.o.
przeciwko Budimex S.A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 sierpnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy uwzględnił żądanie powoda – Syndyka Masy Upadłości
Przedsiębiorstwa Handlowego „Tengger West – Awa” – spółki z o.o. o zasądzenie
od pozwanego – „Budimex Dromex” S.A. kwoty 224.730,73 zł z odsetkami.
Żądanie to obejmowało zwrot kaucji gwarancyjnych, powierzonych pozwanemu
inwestorowi w związku z zawarciem umów o roboty budowlane. Rozstrzygnięcie to
zapadło po dokonaniu następujących ustaleń faktycznych.
Przedsiębiorstwo Handlowe „Tengger West – Awa” zawarło z poprzednikiem
prawnym obecnego pozwanego 10 umów o roboty budowlane; w każdej z tych
umów zastrzeżono, że pozwany inwestor będzie uprawniony do pomniejszenia
należnego powodowi wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane w wysokości
5 % wartości przedmiotu umowy tytułem tzw. kaucji gwarancyjnej i do zatrzymania
kwoty takiej kaucji na czas objęty gwarancję wykonawcy robót. Roboty określone
w umowach zostały wykonane i odebrane przez pozwanego inwestora. Pozwany
zatrzymał kaucje gwarancyjne w łącznej wartości 371.881,45 zł. W kwietniu 2003 r.
ogłoszono upadłość powoda – Przedsiębiorstwa Handlowego „Tengger West –
Awa”; pozwany zgłosił do masy upadłości wierzytelność w kwocie 534.710 zł,
podnosząc jednocześnie zarzut potrącenia kwoty wzajemnej wierzytelności
upadłego wobec pozwanego w łącznej wysokości 534,710 zł. W projekcie listy
wierzytelności syndyk uznał zgłoszoną przez pozwanego wierzytelność w zakresie
kwoty 161.032,34 zł, a w pozostałej części (tj. do kwoty 373.677,66) odmówił jej
uznania.
Analizując treść art. 32 § 2 prawa upadłościowego z 1934 r., Sąd Okręgowy
stwierdził, że z dniem ogłoszenia upadłości powodowej spółki (tj. z dniem
14 kwietnia 2003 r.) zaktualizował się obowiązek pozwanego zwrotu otrzymanych
kaucji, ponieważ w tym dniu doszło do przekształcenia się zobowiązania
niepieniężnego w zobowiązanie pieniężne i to ostatnie stało się już płatne. Oznacza
to, że zobowiązania powoda (wykonawcy) z tytułu udzielonej gwarancji na
wykonane roboty budowlane przekształciły się w zobowiązania pieniężne,
zaktualizował się też obowiązek pozwanego inwestora do zwrotu zatrzymanych
kaucji, stanowiących zabezpieczenie przyszłych i ewentualnych roszczeń
3
inwestorów wobec wykonawcy robót budowlanych. Skoro pozwany (inwestor)
zgłosił swoją wierzytelność do masy upadłości powoda (wykonawcy) i złożył
oświadczenie o potrąceniu tej wierzytelności z wierzytelnością obejmującą zwrot
kaucji gwarancyjnych, to tym samym żądał ustalenia istnienia i wysokości
wierzytelności w stosunku do upadłego powoda (wykonawcy robót). Wierzytelność
powoda została ostatecznie uznana do wysokości 161.032,24 zł. Odmowa
uznania wierzytelności w części nie tamuje możliwości jej dochodzenia przeciwko
upadłemu po zakończeniu (umorzeniu) postępowania upadłościowego. Oznacza to
niedopuszczalność dochodzenia przez pozwanego (inwestora) wierzytelności
z tytułu roszczeń z gwarancji przed ukończeniem postępowania upadłościowego.
Zarzut potrącenia nie mógł być zatem uwzględniony w postępowaniu
upadłościowym (art. 169 prawa upadłościowego z 1934 r.).
Apelacja pozwanego inwestora została oddalona. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, przepis art. 32 prawa upadłościowego z 1934 r. usuwa różnice
między wierzytelnościami pieniężnymi i niepieniężnymi. W postępowaniu
upadłościowym nie mogą być pomijane wierzytelności, które powstały jeszcze
przed wszczęciem upadłości i nie nastąpił jeszcze termin spełnienia świadczenia.
Sąd drugiej instancji podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że z dniu ogłoszenia
upadłości strony powodowej (wykonawcy robót) jej zobowiązania z tytułu
udzielonych gwarancji przekształciły się w zobowiązania pieniężne i z tym dniem
stały się płatne. Tym samym aktualny stał się również obowiązek pozwanego
inwestora obejmujący zwrot wpłaconych kaucji gwarancyjnych. Przekształcenie
obowiązków gwarancyjnych w wierzytelność pieniężną na podstawie art. 32 prawa
upadłościowego z 1934 r. dochodzi do skutku niezależnie od tego, czy wady
zabezpieczone gwarancją w ogóle wystąpiły. W przepisie tym przyjęto bowiem
pewną fikcję, że wady powstały i powinny być usunięte w chwili ogłoszenia
upadłości. Nie ma zatem znaczenia zarzut apelacyjny niepowstania wymagalności
roszczeń o zwrot kaucji gwarancyjnych z racji nieupłynięcia jeszcze okresu
gwarancyjnego. Z dniem ogłoszenia upadłości wykonawcy jego zobowiązania
gwarancyjne (lub z tytułu rękojmi) przekształciły się wymagalne zobowiązania
pieniężne, toteż stało się wymagalne także roszczenia (akcesoryjne) o zwrot kaucji
4
gwarancyjnej i obowiązek zwrotu kaucji zaktualizował się w dniu ogłoszenia
upadłości wykonawcy robót budowlanych.
W skardze kasacyjnej strony pozwanej podniesiono zarzut naruszenia art. 32
§ 2 prawa upadłościowego z 19354 r. w zw. z art. 536 ustawy z dnia 28 lutego
2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. nr 60, poz. 535 ze zm., cyt.
dalej jako „p.u.n.”). Skarżąca wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i wyroku
Sądu pierwszej instancji i oddalenie powództwa, ewentualnie - o zmianę
zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie apelacji w całości i oddalenie
powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W związku z ogłoszeniem upadłości powoda (wykonawcy robót
budowlanych) w kwietniu 2003 r. w rozpoznanej sprawie należało stosować
przepisy prawa upadłościowego z 1934 r. (art. 536 p.u.n.).
Żądaniem pozwu objęte są kwoty tzw. kaucji gwarancyjnych zatrzymanych
przez pozwanego inwestora zgodnie z porozumieniami kaucyjnymi, przewidzianymi
w dziesięciu umowach o roboty budowlane łączących powoda (wykonawcę)
z poprzednikiem prawnym pozwanego inwestora. W porozumieniach tych
zastrzeżono, że pozwany (inwestor) będzie uprawniony do pomniejszenia
należnego powodowi wynagrodzenia określonego w umowie o roboty budowlane
o 5% i do zatrzymania tej kwoty na czas objęty gwarancją wykonawcy po
wykonaniu i odbiorze robót budowlanych przez inwestora. Wspomniane
porozumienia kaucyjne były umieszczane w postanowieniach poszczególnych
umów o roboty budowlane dotyczących „warunków płatności” inwestora.
2. Przepisy art. 32 Prawa upadłościowego z 1934 r. (obecnie art. 91 p.u.n.)
nie mają zastosowania, oczywiście, do wierzytelności (także pieniężnych) upadłego
przysługujących mu wobec innych podmiotów. Art. 32 § 1 i § 2 obejmuje tylko
zobowiązania (pieniężne i niepieniężne) upadłego, które mogą być zgłoszone przez
wierzyciela do masy upadłości (tak trafnie też – wyrok Sądu Najwyższego z dnia
23 marca 2006 r., II CSK 35/06, niepubl.).
Należy stwierdzić, że oba Sądy meriti zaakceptowały dość szczególny
sposób dochodzenia zwrotu kwot pieniężnych stanowiących kaucje gwarancyjne,
5
zatrzymane przez inwestora zgodnie z postanowieniami porozumień
gwarancyjnych. Przyjęły bowiem możliwość przekształcenia zobowiązania
wykonawcy robót, obejmującego usunięcie wad w przyjętym przez inwestora
przedmiocie umowy, w zobowiązanie pieniężne (art. 32 § 2 prawa upadłościowego;
tzw. transformacja ex lege). Takie przekształcone zobowiązania mogły następnie
zostać zgłoszone do masy upadłości wykonawcy robót. Wymagalność ulegającego
przekształceniu roszczenia powoduje, zdaniem Sądów, również skutek prawny
w postaci powstania wymagalności także roszczenia (roszczeń) o zwrot
zatrzymanych kaucji pieniężnych, przy czym Sąd Apelacyjny dostrzegł ścisły,
akcesoryjny związek prawny między przekształconym (nowym) roszczeniem
pieniężnym a roszczeniem o zwrot kaucji w ramach odpowiedniej umowy o roboty
budowlane.
Powstaje zatem kwestia możliwości zastosowania przepisu art. 32 § 2 prawa
upadłościowego do zobowiązań wykonawcy robót budowlanych obejmujących
naprawę wad pojawiających się w związku z wykonaniem takich robót. W wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2002 r., IV CKN 1488/00 (niepubl.)
stwierdzono, że odpowiedzialność producenta, który udzielił gwarancji, nie wygasa
na skutek ogłoszenia jego upadłości, a przepis art. 32 § 2 prawa upadłościowego
z 1934 r. przewiduje jedynie zamianę zobowiązań niepieniężnych upadłego na
zobowiązania pieniężne, a nie wyłączenie jego odpowiedzialności. W wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., II CSK 35/06 (niepubl.) przyjęto, że sam fakt
zawarcia umowy nie jest tożsamy z powstaniem długu”, a „dla ustalenia długu
konieczne jest wystąpienie zdarzenia powodującego dług”. Z ustaleń dokonanych
przez Sądy meriti w tym orzeczeniu wynika, że wady robót budowlanych nie
ujawniły się jeszcze przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy robót.
W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 lutego 2008 r., II CSK
463/07 (niepubl.) wyjaśniono, że zobowiązanie gwarancyjne ulega zmianie
(zgodnie z art. 32 § 2 prawa upadłościowego z 1934 r.), gdy zobowiązany z tego
tytułu nie wykonał obowiązku przed ogłoszeniem upadłości.
W przedstawionych orzeczeniach Sądu Najwyższego trafnie eksponuje się
możliwość przekształcenia zobowiązania gwarancyjnego, obejmującego usunięcie
wad m.in. robót budowlanych, w zobowiązanie pieniężne (art. 32 § 2 prawa
6
upadłościowego z 1934 r.) dopiero wówczas, gdy nastąpiła prawna aktualizacja
obowiązku gwarancyjnego zobowiązanego, a więc – pojawiła się już określona
wada indywidualizująca ten obowiązek (i samo świadczenie zobowiązanego)
jeszcze przed ogłoszeniem upadłości dłużnika. Tylko wówczas niepieniężny (choć
majątkowy) obowiązek świadczenia dłużnika gwarancyjnego (w postaci usunięcia
wady) mógłby ulec ex lege transformacji w obowiązek świadczenia pieniężnego
w rozumieniu art. 32 § 2 prawa upadłościowego z 1934 r. Nie można zatem
podzielić sugerowanej przez Sąd Apelacyjny takiej interpretacji tego przepisu,
że „przyjęto w nim pewną fikcję, iż wady zaistniały i powinny być usunięte z dniem
ogłoszenia upadłości”. Za taką interpretacją nie przemawiają także same funkcje
postępowania upadłościowego, eksponowane w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku, m.in. zasada równości wierzycieli upadłego pod względem możliwości
zaspokojenia ich należności, szybkość takiego zaspokojenia.
Przy interpretacji przepisów art. 32 § 1 i § 2 prawa upadłościowego z 1934 r.
(i obecnego art. 91 p.u.n.) należy zwrócić uwagę na to, że wiążą one wyraźnie
kwestię powstania wymagalności roszczenia pieniężnego wobec upadłego
z terminem wykonania zobowiązania. W odniesieniu do świadczenia wynikającego
z zobowiązania pieniężnego, których „termin płatności” jeszcze nie nastąpił,
obowiązuje reguła, że stają się one wymagalne („płatne”) z dniem ogłoszenia
upadłości dłużnika (art. 32 § 1). Natomiast zobowiązanie majątkowe niepieniężne,
transformowane w zobowiązanie pieniężne na podstawie art. 32 § 2, staje się
wymagalne („płatne”) z dniem ogłoszenia upadłości, chociażby termin wykonania
zobowiązania jeszcze nie nastąpił. Oznacza to, że ustawowa modyfikacja
zobowiązania niepieniężnego w zobowiązanie pieniężne mogłaby nastąpić jedynie
przy założeniu, iż można „przyśpieszyć” (na dzień ogłoszenia upadłości) termin
spełnienia już istniejącego (zindywidualizowanego prawnie) świadczenia
pieniężnego w chwili ogłoszenia upadłości. W odniesieniu do gwarancyjnego
zobowiązania upadłego dłużnika (obejmującego obowiązek usunięcia wady
przedmiotu umowy o roboty budowlane) wspomniany obowiązek świadczenia
mógłby zaktualizować się zatem nie wcześniej niż dopiero z chwilą powstania wady w
zakresie prac budowlanych. Warto zauważyć, że podobną do art. 32 § 1 i § 2 prawa
upadłościowego z 1934 r. (art. 91 p.u.n.) regulację przewidziano m.in. w art. 458 k.c.,
7
statuującym natychmiastową wymagalność roszczenia wierzyciela bez względu na
zastrzeżony termin spełnienia świadczenia.
Należy stwierdzić, że Sąd Apelacyjny nietrafnie dostrzega związek natury
akcesoryjnej między przekształconym zobowiązaniem gwarancyjnym (gdyby takie
przekształcenie istotnie nastąpiło) a roszczeniem o zwrot kaucji gwarancyjnych.
Sąd ten nie powołuje się przy tym na odpowiednie postanowienia umów o roboty
budowlane, z których taka więź akcesoryjna istotnie mogłaby wynikać. Ponadto
związku takiego nie sposób wyprowadzić tylko z takiej konstatacji, że „kaucja
gwarancyjna służy umocnieniu, prawa gwarancji, jej istnienie i treść zależy od
innego prawa, z którym jest funkcjonalnie związana” (s. 6 uzasadnienia).
W „warunkach płatności” przewidziane zostały jednak określone reguły
zatrzymywania i zwrotu kwot pieniężnych stanowiących kaucje. Jurydyczny cel
w postaci stworzenia odpowiedniego, osobistego zabezpieczenia określonej
wierzytelności tzw. pieniężną kaucją gwarancyjną nie implikuje sam przez się
wspomnianej akcesoryjności. Tym bardziej nie może być uzasadniona koncepcja
jak gdyby automatycznego „zaktualizowania się obowiązku pozwanego w zakresie
zwrotu zatrzymanych kaucji” (s. 3 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Z przedstawionych względów należało uznać za uzasadniony zarzut
naruszenia art. 32 § 2 prawa upadłościowego z 1934 r. Oznaczało to konieczność
uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).