Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 98/10
POSTANOWIENIE
Dnia 21 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
w sprawie z wniosku Bogusławy W., Danuty K. i Antoniego K.
przy uczestnictwie Mieczysława F., Józefa F., Kazimierza F., Edwarda F.,
Mirosława G., Janiny S., Wojciecha O., Łucji Z. i Józefa G.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki Janiny S.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 16 września 2009 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 27 października 2008 r. stwierdził, że
spadek po Władysławie F. nabyły wprost, na podstawie ustawy, dzieci rodzeństwa
spadkodawcy.
Sąd ten ustalił, że Władysław F. zmarł w dniu 3 marca 2007 r. jako
bezdzietny wdowiec, a jego rodzice oraz rodzeństwo zmarli przed nim. Żaden ze
spadkobierców nie przyjął spadku, nie odrzucił go, nie zrzekł się dziedziczenia, ani
nie został uznany za niegodnego dziedziczenia.
W dniu 3 kwietnia 1991 r. Władysław F. sporządził testament alograficzny, w
którym do całego spadku powołał swoją żonę, zaś w dniu 23 grudnia 2006 r.
sporządził – w obecności trzech świadków – testament ustny, w którym powołał do
spadku Antoniego K., niepozostającego z nim w stosunku pokrewieństwa.
Dokument stwierdzający treść testamentu ustnego sporządzono w dniu 16 czerwca
2007 r. Wskazano w nim datę i miejsca złożenia oświadczenia spadkodawcy, nie
oznaczono natomiast miejsca jego sporządzenia. Oba testamenty zostały otwarte i
ogłoszone przez Sąd Rejonowy w W. W chwili ich sporządzania spadkodawca miał
zachowaną pełną zdolność do czynności prawnych. Do rozrządzeń doszło w
warunkach swobody testowania. Ostatniego testamentu spadkodawca nie zmienił
ani nie odwołał. W chwili sporządzania testamentu ustnego miał 99 lat, był słaby
fizycznie i cierpiał na zawroty głowy.
Sąd Rejonowy uznał oba testamentu za bezskuteczne i stwierdził nabycie
spadku na podstawie ustawowego porządku dziedziczenia. O bezskuteczności
testamentu alograficznego zadecydował fakt, że powołana w nim do dziedziczenia
żona zmarła przed spadkodawcą, natomiast testamentu ustnego – okoliczność, że
jego treść nie została stwierdzona w sposób przewidziany w art. 952 § 2 k.c.
W piśmie z dnia 16 czerwca 2007 r. nie wskazano bowiem miejsca jego
sporządzenia. Brak ten nie został skutecznie uzupełniony pisemnym
oświadczeniem z dnia 15 grudnia 2007 r., gdyż treść testamentu ustnego może
zostać stwierdzona tylko w jednym dokumencie. Z uwagi zaś na upływ terminu
określonego w art. 952 § 3 k.c. nie było możliwe stwierdzenie treści testamentu
ustnego przez zgodne zeznania świadków.
3
Sąd Okręgowy na skutek apelacji wnioskodawców, postanowieniem z dnia
16 września 2009 r. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, iż
stwierdził, że spadek po Władysławie F. nabył w całości wprost na podstawie
testamentu szczególnego z dnia 23 grudnia 2006 r. Antoni K.
Sąd Okręgowy, podzielając ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd
pierwszej instancji, uzupełnił je jedynie w zakresie ustalenia, że świadkowie obecni
przy sporządzeniu testamentu ustnego mieli pełną świadomość występowania
w takiej roli. Uznał, że w rozpoznawanej sprawie zostały spełnione przesłanki
ważności i skuteczności testamentu ustnego. Nie podzielił przy tym zapatrywania,
iż niedopuszczalne jest stwierdzenie treści testamentu ustnego więcej niż jednym
pismem. Stwierdził przy tym, że pisma z dnia 16 czerwca 2007 r. i z dnia 15 grudnia
2007 r. czynią zadość wymaganiu spisania oświadczenia woli spadkodawcy,
przewidzianemu w art. 952 § 2 k.c.
W skardze kasacyjnej uczestniczka Janina S. wniosła o uchylenie
postanowienia Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy skargi kasacyjnej
podniosła zarzuty naruszenia art. 952 § 1, 2 i 3 k.c. Drugą podstawę wypełniła
zarzutami obrazy art. 328 § 2 w związku z art. 391 i art. 13 § 2 k.p.c., art. 253
zdanie drugie k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 227 i 233 w związku z
art. 13 § 2 k.p.c.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną wnioskodawca Antoni K. wniósł o jej
oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnieniu, choć nie wszystkie
podniesione w niej zarzuty okazały się zasadne.
Za usprawiedliwiony należy uznać zarzut naruszenia art. 952 § 1 k.c.
Zgodnie z tym przepisem, testament ustny może zostać sporządzony jedynie
wtedy, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek
szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe
lub bardzo utrudnione. U podstaw zaskarżonego postanowienia legło lakoniczne
stwierdzenie, że sporządzenie przez Władysława F. testamentu ustnego
4
podyktowane zostało obawą rychłej śmierci. Sąd Okręgowy, formułując taki
wniosek, nie wyjaśnił, jakie konkretne okoliczności świadczyły o wystąpieniu tej
okoliczności. Kwestią tą – z uwagi na przyjętą koncepcję rozstrzygnięcia – nie
zajmował się również Sąd pierwszej instancji. Sąd ten wprawdzie ustalił, że
Władysław F. w chwili sporządzenia testamentu ustnego miał 99 lat, był słaby
fizycznie i cierpiał na zawroty głowy, jednakże uchylił się od oceny tych okoliczności
przez pryzmat przesłanek ważności testamentu ustnego, gdyż ostatecznie orzekł
na podstawie ustawowego porządku dziedziczenia.
Badanie przez sąd, czy w konkretnym stanie faktycznym zaistniała
w świadomości testatora obawa rychłej śmierci, uzasadniająca sporządzenie
testamentu ustnego, jest procesem skomplikowanym i powinno zostać
przeprowadzone w sposób wnikliwy, z zachowaniem odpowiedniej dozy
ostrożności. W judykaturze utrwalił się pogląd, że o przesłance obawy rychłej
śmierci można mówić wówczas, gdy subiektywne przekonanie spadkobiercy oparte
jest na uzasadniających je okolicznościach (zob. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 28 marca 2000 r., II CKN 875/98, nie publ.). Do okoliczności tych zaliczyć
można takie stany chorobowe lub skutki nagłych wypadków, które – w świetle
wiedzy medycznej oraz doświadczenia życiowego – mogą spowodować rychły
zgon. Ustalając istnienie obawy rychłej śmierci nie można pomijać indywidualnych
właściwości organizmu spadkodawcy, w tym jego wieku. Jednocześnie podkreśla
się, że dla stwierdzenia istnienia obawy rychłej śmierci nie wystarczy ani sam
podeszły wiek spadkodawcy, ani utrzymujący się przez dłuższy czas zły stan
zdrowia na tle przewlekłego schorzenia (zob. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 24 czerwca 1974 r., III CRN 118/74, nie publ.). Okoliczności te, choć
niewątpliwie przybliżają niebezpieczeństwo zgonu, nie powodują automatycznie
możliwości sporządzenia testamentu w formie ustnej. Dopiero, gdy w stanie
zdrowia następuje nagłe pogorszenie lub pojawiają się nowe rokowania wskazujące
na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy, można mówić
o spełnieniu tej przesłanki (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca
2003 r., V CK 120/02, OSNC 2004, nr 10, poz. 159). Również sam fakt, że śmierć
nastąpiła krótko po sporządzeniu testamentu ustnego, nie wystarcza do
5
stwierdzenia jego ważności (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 15 kwietnia
2003 r., V CK 9/02, nie publ.).
W orzecznictwie podkreśla się, że dla ustalenia obawy rychłej śmierci
niezbędna jest z reguły wiedza medyczna, czyli wiadomości specjalne, w związku
z czym sąd powinien z urzędu rozważyć potrzebę zasięgnięcia dowodu z opinii
biegłego (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2008 r., I CSK
381/07, nie publ.).
Przy ocenie istnienia rozważanej przesłanki nie można wreszcie pomijać
szczególnego celu, któremu ma służyć unormowanie przyjęte w art. 952 § 1 k.c.
(zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 20 marca 1984 r., III CRN 37/84, nie
publ.). Każdorazowa ocena konkretnego przypadku sporządzania testamentu
szczególnego musi uwzględniać wszystkie jego okoliczności, w tym także te, które
wyłączały możliwość określonych zachowań testatora ze względu na nagłość
zdarzenia i stan zdrowia, uzasadniających obawę rychłej śmierci. Inna ocena tych
okoliczności prowadziłaby do unicestwienia woli testatora, który ze względu na stan
zdrowia zagrażający jego życiu, mógł jedynie sporządzić testament szczególny.
Okoliczności świadczące o istnieniu u spadkodawcy obawy rychłej śmierci
mogą być ustalane za pomocą każdego dowodu, w tym dowodu z zeznań
świadków. To samo odnosi się do ustalenia, czy świadkowie byli świadomi, że
spadkodawca składa wobec nich oświadczenie ostatniej woli. W odniesieniu do
tych okoliczności nie ma żadnych szczególnych reguł dowodowych. Ograniczenia w
dowodzeniu – na co słusznie zwrócił uwagę Sąd Okręgowy – dotyczą stwierdzania
samej treści testamentu ustnego (art. 952 § 2 i 3 k.c., art. 662 k.p.c.). Z art. 952 § 3
k.c. wynika, że treść testamentu ustnego może być stwierdzona na podstawie
zeznań świadków, dopiero wtedy, gdy nie sporządzono pisma, o którym mowa w
art. 952 § 2 k.c., lub gdy jest ono wadliwe, nastąpiła śmierć spadkodawcy i nie
upłynęło jeszcze sześć miesięcy od chwili otwarcia spadku (por. postanowienie SN
z dnia 8 kwietnia 1999 r., III CKN 190/98, OSNC z 1999 r., nr 11, poz. 190).
Przyjęcie przez Sąd Okręgowy jako podstawy prawnej rozstrzygnięcia
art. 952 § 1 k.c. bez przeprowadzania analizy przesłanki obawy rychłej śmierci,
warunkującej sporządzenie ważnego testamentu ustnego, usprawiedliwia nie tylko
6
zarzut naruszenia tego przepisu, ale nie pozwala skutecznie odeprzeć również
zarzutu obrazy art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Wyjaśnienie
podstawy prawnej orzeczenia z przytoczeniem przepisów prawa polega nie tylko na
ich wskazaniu, ale także na wyjaśnieniu, dlaczego w konkretnej sytuacji prawnej
mają zastosowanie powołane przepisy i w jaki sposób wpływają one na
rozstrzygnięcie sprawy rozpatrywanej przez sąd (zob. wyrok SN z dnia 28 lipca
2004 r., III CK 302/03, nie publ.).
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym podziela pogląd – wyrażony
w postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 grudnia 1975 r., III CRN 343/75,
nie publ. – dopuszczający możliwość pisemnego uzupełnienia pisma
stwierdzającego testament ustny o wskazanie miejsca jego sporządzenia, jeżeli
uzupełnienie nastąpiło w terminie przewidzianym w art. 952 § 2 k.c. Wbrew
stanowisku skarżącej, Sąd Okręgowy aprobując powyższe zapatrywanie nie
naruszył art. 952 § 2 k.c.
Chybione okazały się zarzuty naruszenia pozostałych wskazanych
w skardze kasacyjnej przepisów postępowania, zmierzające w istocie do
podważenia dokonanej przez Sąd Okręgowy oceny wiarygodności pisma
uzupełniającego spisane wcześniej oświadczenie spadkodawcy. Wobec takiego
ukierunkowania tych zarzutów wystarczy przypomnieć, że podstawy skargi
kasacyjnej nie mogą stanowić zarzuty dotyczące oceny dowodów (art. 3983
§ 3
k.p.c.).
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.