Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 230/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Halina Kiryło (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Iwulski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku Przedsiębiorstwa Budownictwa Komunalnego Sp. z o.o. w O.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wysokość składki na ubezpieczenie wypadkowe,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 14 kwietnia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 23 marca 2009 r.
podwyższył płatnikowi składek - Przedsiębiorstwu Budownictwa Komunalnego
Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w O. stopę procentową składki na
ubezpieczenie wypadkowe za okres rozliczeniowy od 1 kwietnia 2009 r. do 31
marca 2010 r. - o 100%.
Płatnik składek wniósł odwołanie od powyższej decyzji domagając się
uznania, iż nie zachodzą podstawy do zwiększenia składki, a ewentualnie
podwyższenia jej maksymalnie do 3,1%, zamiast do 5,6%
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia
8 grudnia 2009 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że ustalił
odwołującemu się- w okresie rozliczeniowym od dnia 1 kwietnia 2009 r. do dnia 31
marca 2010 r. - stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe w
wysokości 3,1 % podstawy jej wymiaru, a w pozostałym zakresie oddalił odwołanie.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że podczas kontroli przeprowadzonej przez
Państwową Inspekcję Pracy w dniach od 4 do 12 listopada 2008 r. u płatnika
składek na miejscu prowadzonej przez niego budowy budynku mieszkalnego
wielorodzinnego nr 15 przy ul. K., inspektor pracy stwierdził rażące naruszenie
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, polegające na zatrudnieniu dwóch
pracowników na skraju stropodachu 3-piętrowego budynku bez żadnego
zabezpieczenia ich przed upadkiem z wysokości. Ponadto inspektor stwierdził inne
nieprawidłowości, jak: brak balustrad zabezpieczających otwory technologiczne
klatek schodowych oraz otwory balkonowe w ścianach zewnętrznych. W efekcie tej
kontroli inspektor pracy wydał decyzję o wstrzymaniu prac związanych z
murowaniem ścian na krawędzi stropodachu do czasu skutecznego
zabezpieczenia pracowników przed upadkiem z wysokości. Kolejna kontrola
przeprowadzona przez inspektora pracy w dniu 13 lutego 2009 r. w miejscu
3
prowadzonej przez płatnika składek budowy budynku mieszkalnego
wielorodzinnego nr 19 przy ul. K. ujawniła, iż nadzorujący pracę dopuszczał
pracownika do prac związanych z obsługą betoniarki „150 1" o mocy 1,1 kW
napędzanej prądem trójfazowym mimo, że nie posiadał on koniecznych uprawnień
do wykonywania tego typu prac oraz dopuszczał innego pracownika,
nieposiadającego ku temu uprawnień, do prac związanych z montażem
rusztowania metalowego typu „Warszawa". Ponadto na budowie eksponowane
było rusztowanie typu „Poznań" nieposiadające wydzielonego bezpiecznego pionu
komunikacyjnego i pracownik przechodził z niższego na wyższy pomost
rusztowania na wysokości 6 m po konstrukcji rusztowania. W związku z tym
inspektor pracy wydał decyzje opatrzone rygorem natychmiastowej wykonalności
nakazujące konwalidowanie spostrzeżonych nieprawidłowości. Natomiast
kierownik budowy został ukarany mandatem w wysokości 1.500 zł., który uiścił, a
przedsiębiorstwo nie odwołało się od tych nakazów, wykonując je. Na podstawie
ustaleń z dwóch wyżej opisanych kontroli PIP wystąpiła z wnioskiem do ZUS
Oddział w Płocku Inspektoratu w O. o podwyższenie płatnikowi składki na
ubezpieczenie wypadkowe o 100%. Do tego czasu odwołujące się
przedsiębiorstwo uiszczało składkę na ubezpieczenie wypadkowe w wysokości
2,8% podstawy wymiaru, natomiast zaskarżoną decyzją Zakład Ubezpieczeń
Społecznych podwyższył tę składkę o l00%, czyli do 5,6 % podstawy jej wymiaru.
W ocenie Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie zachodziły podstawy do
zastosowania przepisu art. 36 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o
ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
(tekst jedn. Dz. U. z 2009 r., Nr 199, poz. 1673 ze zm.). Za rażące naruszenie
przepisów BHP należy uznać wykonywanie przez dwóch pracowników prac na
skraju stropodachu 3-piętrowego budynku bez żadnego zabezpieczenia ich przed
upadkiem z wysokości oraz brak wydzielonego bezpiecznego pionu
4
komunikacyjnego w rusztowaniu typu „Poznań" w skutek czego pracownik
przechodził z niższego na wyższy pomost rusztowania na wysokości 6m
konstrukcji rusztowania.
Dlatego Sąd Okręgowy na mocy art. 47714
§ 1 k.p.c. oddalił odwołanie w
zakresie ustalenia, że nie doszło do rażącego naruszenia zasad BHP, a co za tym
idzie - ustalenia, że nie zachodziły podstawy do podwyższenia składki na
ubezpieczenie wypadkowe.
Analizując, czy podwyższenie składki wypadkowej o 100% było uzasadnione,
Sąd Okręgowy wziął pod uwagę okoliczność, iż pozostałe uchybienia spostrzeżone
przez inspektora PIP nie miały charakteru rażącego naruszenia przepisów BHP.
Nadto Sąd miał też na względzie fakt, że w ostatnim okresie rozliczeniowym, tj. od
dnia 1 kwietnia 2008 r. do dnia 31 marca 2009 r., średnioroczne zatrudnienie w
Przedsiębiorstwie Budownictwa Komunalnego Spółce z o.o. wynosiło 194 osoby, a
od dnia 1 kwietnia 2009 r. do dnia 31 października 2009 r. - 238 osób. Natomiast
na budowie, gdzie stwierdzono opisane powyższe uchybienia, zatrudnionych było
jedynie około 20 pracowników. Tymczasem podwyższona składka wypadkowa
obciąża pracodawcę za wszystkich pracowników. Samo zaś podwyższenie składki
jest swoistym środkiem przymusu wobec przedsiębiorcy, by przestrzegał zasad
BHP. W przedmiotowej sprawie odwołujące przedsiębiorstwo niezwłocznie usunęło
wszystkie spostrzeżone uchybienia opisane w nakazach. Tym samym osiągnięty
został cel, któremu służy podwyższenie składki wypadkowej.
Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 22 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2007 r., Nr 11,
poz. 74 ze zm.) stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe wynosi od
0,4% do 8,12%. Przed wydaniem zaskarżonej decyzji odwołujący płacił składkę
wypadkową w wysokości 2,8%. Mając na uwadze wszystkie okoliczności sprawy
Sąd doszedł do przekonania, że wystarczającą dolegliwością dla odwołującego
5
będzie podwyższenie składki na okres rozliczeniowy od 1 kwietnia 2009 r. do 31
marca 2009 r. do 3,l%. Na podstawie art. 47714
§ 2 k.p.c. zmienił więc w tym
zakresie zaskarżoną decyzję.
Apelację od powyższego wyroku wniósł organ rentowy, zaskarżając go w
części objętej punktem 1 i zarzucając temu orzeczeniu naruszenie prawa
materialnego poprzez błędną wykładnię przepisu art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 30
października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych w zakresie uznania, że istnieją podstawy do ustalenia stopy
procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe w wysokości 3,10 % zamiast
5,60 %. Wskazując na powyższe apelujący wniósł o zmianę zaskarżonej części
wyroku poprzez oddalenie odwołania od decyzji z dnia 23 marca 2009 r.
W uzasadnieniu apelacji podniesiono, że treść przepisu art. 36 ust. 1
ustawy z dnia 30 października 2002 r. (wyżej cytowanej) nie daje uprawnień do
interpretacji, wedle której możliwe jest podwyższenie stopy procentowej o
jakąkolwiek inną wartość poza 100 %. Zdaniem skarżącego podwyższenie o 100
% należy rozumieć jako jedyną dopuszczalną możliwość zmiany obowiązującej
stopy procentowej i w związku z tym niezasadne jest dokonywanie jakiegokolwiek
miarkowania jej wysokości.
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 14
kwietnia 2010 r. zmienił zaskarżony wyrok w pkt 1 w ten sposób, że ustalił w
okresie rozliczeniowym od 1 kwietnia 2009 r. do 31 marca 2010 r. składkę na
ubezpieczenie wypadkowe Przedsiębiorstwa Budownictwa Komunalnego Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w O. w wysokości 3,6% podstawy wymiaru i
oddalił apelację pozostałym zakresie oraz nie obciążył organu rentowego kosztami
zastępstwa procesowego strony przeciwnej.
Zdaniem Sądu drugiej instancji istotą niniejszego sporu jest kwestia
wykładni art. 36 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
6
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jednolity:
Dz. U. z 2009 r., Nr 199, poz. 1673 ze zm.), który stanowi, że inspektor pracy może
wystąpić do jednostki organizacyjnej ZUS właściwej ze względu na siedzibę
płatnika składek z wnioskiem o podwyższenie - w drodze decyzji - płatnikowi
składek, u którego w czasie dwóch kolejnych kontroli stwierdzono rażące
naruszenie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, o 100 % stopy procentowej
składki na ubezpieczenie wypadkowe ustalanej na najbliższy rok składkowy.
Problem sprowadza się zaś do pytania, czy w razie przyjęcia, iż naruszenie przez
płatnika składek zasad bezpieczeństwa i higieny pracy było rażące, Zakład
Ubezpieczeń Społecznych może podwyższyć stopę procentową składki na
ubezpieczenie wypadkowe o wartość mniejszą niż 100%, czy też nie ma
możliwości miarkowania jej.
W ocenie Sądu Apelacyjnego już sama wykładnia językowa tego przepisu
prowadzi do wniosku, że organ rentowy może dokonać owego podwyższenia tylko
o tę wartość. Wskazuje na to użycie w komentowanym przepisie wyrażenia
„podwyższenie (...) o 100 % stopy procentowej składki". Gdyby ustawodawca
przyznawał ZUS w takiej sytuacji możliwość decyzji, co do wysokości
podwyższenia stopy procentowej składki, użyłby innego wyrażenia np.
„podwyższenie (...) o maksymalnie 100 % stopy procentowej składki".
O ile słuszne jest stanowisko skarżącego, iż przewidziane w art. 36 ust. 1
ustawy podwyższenie składki wypadkowej wynosi sztywno 100%, to zdaniem Sądu
drugiej instancji nie można zgodzić się z wnioskiem, iż w niniejszej sprawie tak
podwyższona składka powinna wynosić 5,6 %. Cytowany przepis posługuje się
wszak wyrażeniem „stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe
ustalanej na najbliższy rok składkowy". Należy mieć na względzie, iż w świetle art.
2 oraz art. 27 i nast. ustawy stopa procentowa składki na ubezpieczenie
wypadkowe jest ustalana przez ZUS na dany rok składkowy tj. od dnia 1 kwietnia
7
danego roku do dnia 31 marca następnego roku, dlatego w kolejnych latach
składkowych może mieć inną wartość. Nie ulega wątpliwości, iż skoro decyzja
organu rentowego w przedmiocie podwyższenia składki na ubezpieczenie
wypadkowe została wydana w dniu 23 marca 2009 r. tj. pod koniec roku
składkowego trwającego od 1 kwietnia 2008 r. do 31 marca 2009 r., to ustalona na
mocy art. 36 ustawy nowa stopa procentowa składki powinna obowiązywać od
najbliższego roku składkowego, a więc od 1 kwietna 2009 r. do 31 marca 2010 r.
Jeśli zaś chodzi o stopę procentową składki, która powinna być
powiększona o 100% na mocy art. 36 ustawy, to w ocenie Sądu Apelacyjnego z
wykładni językowej tego przepisu wynika, iż podwyższeniu podlega stopa
procentowa składki z roku składkowego z daty wydania decyzji w tym zakresie.
Skoro zatem w roku składkowym, w którym organ rentowy wydał zaskarżoną
decyzję, obowiązywała odwołującego - jako płatnika składek na ubezpieczenie
wypadkowe - stopa procentowa składki na to ubezpieczenie 1,80%, a nie 2,80%
jak błędnie przyjął Sąd Okręgowy, to taka stopa podlegała podwyższeniu o 100%,
co daje wartość 3,60%. Stopa procentowa składki na poziomie 2,80 % miała
obowiązywać w okresie rozliczeniowym od 1 kwietnia 2009 r. do 31 marca 2010 r.
Dlatego też wysokość 3,6% podstawy wymiaru powinna być przyjęta przez organ
rentowy jako stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe dla
odwołującego na najbliższy rok składkowy, w odniesieniu do daty wydania
zaskarżonej decyzji tj. 1 kwietnia 2009 r. – 31 marca 2010 r.
Powyższy wyrok w części obejmującej pkt II i III został zaskarżony skargą
kasacyjną organu rentowego. Skargę oparto na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię przepisu art.36 ust. l ustawy z dnia 30
października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych ( Dz. U. Nr 199 z 2002 r. poz. 1373 ze zm.), poprzez uznanie,
iż stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe za rok składkowy od 1
8
kwietnia 2009 r. do 31 marca 2010 r. ustalona dla Przedsiębiorstwa Budownictwa
Komunalnego Spółki z o.o. ma ulec podwyższeniu do wysokości 3,6 %.
Wskazując na powyższą podstawę skarżący wniósł o uchylenie i zmianę
wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części oraz poprzedzającego go
wyroku Sądu Okręgowego i oddalenie odwołania płatnika składek oraz zasądzenie
kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
W uzasadnieniu skargi wskazano, że zaskarżona decyzja z dnia 23 marca
2009 r. dotyczyła wymiaru wysokości składki na rok składkowy od 1 kwietnia .2009
r. do 31 marca 2010 r. i podwyższeniu uległa składka za ten właśnie rok. Z
okresem składkowym od 1 marca 2008 r. do 31 kwietnia 2009 r. , z którego Sąd
Apelacyjny przyjął wysokość spornej składki, łączy ją data wydania decyzji, co jest
znikomym związkiem z punktu widzenia regulacji przewidzianej w art. 36 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Wystarczy, aby decyzja o wymiarze składek na najbliższy rok składkowy, tj. od 1
kwietnia 2009 r. do 31 marca 2010 r. została wydana kilka dni później, czyli
począwszy od 1 kwietnia 2009 r., a koncepcja zaprezentowana przez Sąd
Apelacyjny nie mogłaby zostać zastosowana. Czyni to niepoprawnym
rozumowanie zaprezentowane w uzasadnieniu wyroku. Uzależnia bowiem
wysokość składki na dany rok od daty wydania decyzji, a nie od zasady
ustanowionej w przepisie regulującym wysokość składki. Niezasadne jest przyjęcie,
że podwyższeniu na najbliższy rok składkowy ma ulec składka obowiązująca w
innym roku, tj. w niniejszej sprawie w roku poprzednim. Podwyższenie nie może
dotyczyć składki obowiązującej w innym roku składkowym, niż przedmiot
rozpoznania, gdyż składka taka nie pozostaje w jakimkolwiek związku ze składką
ustaloną na kolejny rok składkowy.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną płatnik składek wniósł o jej oddalenie i
zasądzenie od organu rentowego kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
9
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem słuszny jest
zarzut naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Analizę prawidłowości przedmiotowego orzeczenia rozpocząć wypada od
przytoczenia treści art. 36 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych ( jednolity tekst:
Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322), zgodnie z którym inspektor pracy może
wystąpić do jednostki organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych właściwej
ze względu na siedzibę płatnika składek z wnioskiem o podwyższenie płatnikowi
składek, u którego w czasie dwóch kolejnych kontroli stwierdzono rażące
naruszenie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, o 100% stopy procentowej
składki na ubezpieczenie wypadkowe ustalanej na najbliższy rok składkowy.
Decyzję w tej sprawie wydaje Zakład.
W świetle cytowanego przepisu przesłanką wymierzenia płatnikowi przez
Zakład Ubezpieczeń Społecznych kary w postaci podwojenia stopy procentowej
składki na ubezpieczenie wypadkowe jest stwierdzenie przez inspektora pracy
rażącego naruszenia zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przy czym naruszenia
te nie mają jednorazowego charakteru, lecz muszą być ujawnione w trakcie dwóch
kolejnych kontroli, następujących bezpośrednio po sobie i oddzielonych czasem
wyznaczonym przez kontrolerów celem wyeliminowania uchybień dostrzeżonych w
trakcie pierwszej kontroli. Chodzi zatem o naruszenia przepisów bezpieczeństwa i
higieny pracy zaistniałe w warunkach swoistej „recydywy”, wskazującej na pewną
uporczywość płatnika w nieprzestrzeganiu tychże zasad. Ustanowiony przez
ustawodawcę tryb postępowania w tej sprawie inicjowany jest wnioskiem inspektora
pracy, a wymierzenie przedmiotowej sankcji przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych jest obligatoryjne. Również wysokość, o jaką podwyższa się stopę
procentową składki, została unormowana w sposób sztywny, bez jakiejkolwiek
możliwości jej miarkowania przez organ rentowy.
Istota niniejszego sporu sprowadza się do pytania, co jest podstawą owego
podwyższenia.
Z literalnego brzmienia art. 36 ust. 1 ustawy wynika, że podwyższeniu o
100% podlega stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe ustalana
na najbliższy rok składkowy następujący po roku składkowym , w którym inspektor
10
pracy wystąpił do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z wnioskiem o takie
podwyższenie. W myśl art. 27 ustawy stopę procentową składki ustala się bowiem
na rok składkowy, który zgodnie z art. 2 pkt 8 ustawy obejmuje okres od 1 kwietnia
danego roku do 31 marca następnego roku. Skoro postępowanie o wymierzenie
płatnikowi wyższej o 100% stopy procentowej składki następuje na wniosek
inspektora pracy, to data złożenia takiego wniosku stanowi punkt odniesienia w
wyznaczaniu najbliższego roku składkowego, w jakim ma obowiązywać tak
podwyższona stopa procentowa.
Jednocześnie komentowany przepis stanowi o stopie procentowej „ustalanej
na najbliższy rok składkowy”, a zatem nie może to być stopa już ustalona i
stosowana w roku składkowym poprzedzającym rok, którego dotyczy przedmiotowe
podwyższenie. Stopę procentową składki ustala zaś Zakład Ubezpieczeń
Społecznych lub sam płatnik według zasad skodyfikowanych w art. 28 – 33 ustawy.
Jest ona zróżnicowana w zależności od liczby osób zgłoszonych do ubezpieczenia
wypadkowego, kategorii ryzyka właściwej dla grupy działalności, do jakiej należy
płatnik oraz kategorii ryzyka określonej dla danego płatnika (mierzonych
wskaźnikami częstości poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem,
wypadkach przy pracy śmiertelnych i ciężkich, stwierdzonych chorób zawodowych
oraz zatrudnionych w warunkach zagrożenia). To uzależnienie wysokości stopy
procentowej składki od wymienionych wielkości o zmiennym charakterze
wymusza coroczne jej uaktualnianie.
Reasumując : podwyższeniu w trybie art. 36 ustawy podlega stopa
procentowa składki przysługująca od płatnika w wysokości ustalanej w myśl zasad
art. 28 – 33 na następny rok składkowy po tym, w jakim na podstawie wniosku
inspektora pracy wszczęto postępowanie w tej sprawie. Sens omawianej kary
sprowadza się do tego, że za stwierdzone naruszanie przepisów bezpieczeństwa i
higieny pracy przez kolejny rok składkowy płatnik będzie zmuszony uiszczać
składkę według podwojonej stopy procentowej należnej w tymże roku.
Przyjęcie koncepcji Sądu Apelacyjnego oznaczałoby, iż podwyższona o 100%
dotychczasowa, aktualna w mijającym roku składkowym stopa procentowa składki
na ubezpieczenie wypadkowe obowiązywałaby w najbliższym roku, niezależnie od
tego, jaka stopa procentowa składki powinna być stosowana w świetle art. 28 – 33
11
ustawy do danego płatnika w tymże kolejnym roku. Takie zastosowanie
przedmiotowej sankcji w rzeczywistości eliminowałoby coroczny tryb ustalania
aktualnej stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe i odrywałoby
określaną dla płatnika na najbliższy ( w rozumieniu art. 36 ustawy) rok stopę
procentową od kryteriów wynikających z unormowań art. 28 - 33.
Podzielając zarzuty skarżącego, Sąd Najwyższy z mocy art. 39815
§1 k.p.c.
oraz art. 108§2 w związku z art. 398²¹ k.p.c. orzekł o uchyleniu przedmiotowego
wyroku i przekazaniu sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.