Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 259/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa Powszechnej Kasy Oszczędności Banku Polskiego SA
przeciwko K. i D. D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 22 grudnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej apelację
pozwanej D. D. (punkt 2) oraz orzekającej o kosztach
postępowania apelacyjnego w stosunku do tej pozwanej (punkty
3 i 4) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 28 maja 2009 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej D.
D. na rzecz powoda: Powszechnej Kasy Oszczędności Banku Polskiego S.A. kwotę
200 000 zł, ograniczając na podstawie art. 319 k.p.c. odpowiedzialność pozwanej
do przysługującego jej udziału w prawie własności nieruchomości opisanej
szczegółowo w wyroku, oddalił powództwo w stosunku do pozwanego K. D. i orzekł
o kosztach procesu.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że w dniu 9 maja 1997 r.
Przedsiębiorstwo D. sp. z.o.o. reprezentowane przez członka zarządu K. D.,
zawarło ze strona powodową umowę kredytu w kwocie 350 000 zł z
przeznaczeniem na finansowanie bieżących potrzeb związanych z prowadzoną
działalnością. W umowie wskazano, że spłata kredytu jest zabezpieczona przez
hipoteki na określonych nieruchomościach, w tym należącej do pozwanych i
mającej urządzoną księgę wieczystą kw /.../ . W dniu 12 maja 1997 r. pozwana
stawiła się w kancelarii notarialnej, gdzie sporządzony został akt notarialny, w
którym notariusz w § 1 stwierdził, że jak wynika z okazanych przy akcie:
zaświadczenia oraz wniosku o wpis hipoteki PKO BP - Bank ten udzielił K. D.
kredytu na potrzeby spółki D. w wysokości 350 000 zł z odsetkami 28,6% rocznie;
stawająca oświadczyła, że Bank zażądał by kredyt ten został zabezpieczony przez
wpis hipoteki w kwocie 200 000 zł do księgi wieczystej kw /…/. W § 2 aktu
notarialnego pozwana powołując się na zaświadczenie oraz wniosek PKO BP,
opisane wyżej, oświadczyła, że wyraża zgodę na zabezpieczenie wyżej
wymienionego kredytu hipoteką w kwocie 200 000 zł z odsetkami oraz na to,
by hipoteka została wpisana do kw 6807.
W dniu 12 maja 1997 r. strona powodowa złożyła wniosek do Sądu
Rejonowego o wpisanie w księdze wieczystej nr /.../ stanowiącej własność K. i D.
D. hipoteki zwykłej w wysokości 200 000 zł z odsetkami 28,6% w stosunku rocznym
poczynając od dnia uruchomienia kredytu. Do wniosku zostało dołączone
zaświadczenie Banku stwierdzające między innymi udzielenie w dniu 9 maja 1997
r. kredytu w wysokości 350 000 zł zabezpieczonego na opisanej szczegółowo
nieruchomości stanowiącej własność sp. z o.o. D. i na nieruchomości stanowiącej
własność pozwanych wpisanej do kw /.../ . W zaświadczeniu wskazano, że kredyt
3
został udzielony na bieżące potrzeby firmy. Do wniosku o wpis załączono także
wypis aktu notarialnego z oświadczeniem pozwanej. Wniosek ten został
uwzględniony.
W postępowaniu upadłościowym spółki D. strona powodowa zgłosiła swoje
wierzytelności wynikające z umowy kredytowej z dnia 9 maja 1997 r. w wysokości
350 000 zł należności głównej i 42 136,12 zł tytułem odsetek, lecz nie uzyskała
zaspokojenia.
Sąd Okręgowy uznał, że powództwo w stosunku do pozwanego K. D. jest
nieuzasadnione bowiem pozwany nie był kredytobiorcą ani poręczycielem, jak
również nie złożył oświadczenia w formie aktu notarialnego wyrażającego zgodę na
ustanowienie hipoteki.
Oceniając powództwo skierowane przeciwko pozwanej Sąd pierwszej
instancji nie uwzględnił zarzutu, że jej oświadczenie woli złożone w akcie
notarialnym z dnia 12 maja 1997 r. o ustanowieniu hipoteki odnosiło się do
zabezpieczenia w ten sposób kredytu udzielonego K. D., a więc innej
wierzytelności, niż wskazana w pozwie i w umowie kredytowej z dnia 9 maja 1997 r.
Sąd Okręgowy stwierdził, że taka „inna wierzytelność” nie istniała, a oceniając
zgodnie z zasadami art. 65 k.c. oświadczenie woli pozwanej o ustanowieniu
hipoteki wskazał, że ustanawiając hipotekę na zabezpieczenie kredytu udzielonego
przez stronę powodową, pozwana odwołała się do dokumentów, z których w
żadnej mierze nie wynikało, iż strona powodowa udzieliła kredytu K. D. Stwierdził,
że pozwana wiedziała, jaki jest rzeczywisty układ stosunków między stronami i
wadliwe sformułowanie aktu notarialnego przez notariusza nie pozwalało na
przyjęcie jej innej woli. Ustanowiona przez nią hipoteka zabezpieczała kredyt
udzielony przez stronę powodową w dniu 9 maja 1997 r. spółce D., co uzasadniało
uwzględnienie powództwa wobec pozwanej na podstawie art. 319 k.p.c.
W wyniku apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem z dnia
22 grudnia 2009 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że oddalił
powództwo także w stosunku do pozwanej i orzekł o kosztach procesu.
Sąd drugiej instancji odwołując się również do zasad art. 65 k.c., inaczej niż
Sąd Okręgowy wyłożył oświadczenie woli pozwanej z dnia 12 maja 1997 r.
o ustanowieniu hipoteki. Stwierdził, że z oświadczenia tego ani z dokumentów
4
strony powodowej powołanych przez pozwaną w akcie notarialnym, nie wynika,
iż pozwana ustanowiła hipotekę dla zabezpieczenia wierzytelności strony
powodowej wynikającej z umowy kredytowej z dnia 9 maja 1997r zawartej
ze spółką D. Nie wynika to również, zdaniem Sądu, z treści wpisu tej hipoteki do
księgi wieczystej kw 6807 z dnia 13 maja 1997r. Sąd Apelacyjny wskazał, że
w akcie notarialnym z dnia 12 maja 1997r. stwierdzono, iż z zaświadczenia Banku
i jego wniosku o wpis hipoteki wynika, że Bank udzielił kredytu K. D. na bieżące
potrzeby spółki D. W istocie w powołanym w akcie notarialnym zaświadczeniu
Banku z dnia 9 maja 1997 r. nie wskazano podmiotu, któremu Bank udzielił kredytu,
stwierdzono tylko, że został on udzielony na bieżące potrzeby firmy, bez podania jej
nazwy. Również we wniosku o wpis hipoteki nie wskazano komu Bank udzielił
kredytu i także z treści wpisu hipoteki do kw 6807 nie można wyprowadzić wniosku
co do osoby kredytobiorcy. Skoro zatem z treści dokumentów powołanych w akcie
notarialnym nie wynikało kto jest kredytobiorcą, a została ona odczytana przez
notariusza i w rezultacie przez pozwaną w taki sposób, że kredyt został udzielony
K. D. na bieżące potrzeby firmy D., to, zdaniem Sądu Apelacyjnego, należy uznać
za wiarygodne twierdzenie pozwanej, zgodne z treścią aktu notarialnego, że
wyrażając zgodę na ustanowienie hipoteki, zabezpieczała wierzytelność wynikającą
z kredytu udzielonego K. D. na bieżące potrzeby firmy D. Oświadczenie pozwanej o
ustanowieniu hipoteki dotyczyło zatem innej wierzytelności niż wskazana w pozwie i
w umowie kredytowej z dnia 9 maja 1997 r., faktycznie dotyczyło wierzytelności
nieistniejącej i na jego podstawie hipoteka w ogóle nie powstała, co uzasadniało
oddalenie powództwa także w stosunku do pozwanej.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach, strona powodowa
w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 65 § 1 k.c. przez błędną
wykładnię prowadzącą do błędnej wykładni oświadczenia woli pozwanej zawartego
w akcie notarialnym z dnia 12 maja 1997 r. a także art. 65 ust. 1 u.k.w.h. przez
przyjęcie, że nie doszło do ustanowienia przez pozwaną hipoteki.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 365 § 1
w zw. z art. 382 i art. 391 k.p.c. przez nieuwzględnienie skutków prawomocnego
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 28 kwietnia 2009 r. oddalającego powództwo
wniesione przez pozwanych o uzgodnienie treści księgi wieczystej kw /.../ z
5
rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie przedmiotowej hipoteki, który
przesądza o istnieniu hipoteki i ustanowieniu jej na zabezpieczenie kredytu,
wskazanego przez stronę powodową w pozwie w rozpoznawanej sprawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzutom skargi kasacyjnej nie można odmówić słuszności.
Wykładnia zawartego w akcie notarialnym z dnia 12 maja 1997 r.
oświadczenia woli pozwanej o ustanowieniu hipoteki powinna po pierwsze
uwzględniać fakt, że ustanowienie hipoteki odbywa się na podstawie umowy stron,
a więc zgodnego oświadczenia woli obu stron, z których tylko jedno - oświadczenie
woli ustanawiającego hipotekę - przybiera formę aktu notarialnego. Treść tego
oświadczenia woli nie może być zatem oderwana od treści oświadczenia woli
drugiej strony. W szczególności, zgodnie z art. 65 § 2 k.c., należy badać jaki był
zgodny zamiar obu stron i cel umowy o ustanowieniu hipoteki, a więc przede
wszystkim jaką wierzytelność strony powodowej miała zabezpieczać hipoteka
ustanowiona przez pozwaną. Badając tę kwestię nie można pominąć bezspornej
okoliczności, że istniała tylko jedna wierzytelność strony powodowej wynikająca
z umowy kredytowej z dnia 9 maja 1997r. t.j wierzytelność wobec spółki D.
wynikająca z udzielonego tej spółce kredytu w kwocie 350 000 zł i że ta
wierzytelność miała być zabezpieczona hipoteką ustanowioną przez pozwaną.
Twierdzenie pozwanej, że przekonana była, iż dłużnikiem jest jej mąż K. D.
a nie spółka D. i w tym przekonaniu ustanowiła hipotekę na zabezpieczenie innej
wierzytelności, niż rzeczywiście wynikająca z umowy kredytowej z dnia 9 maja
1997 r., jest w istocie rzeczy twierdzeniem, że pozwana ustanawiając hipotekę
działała pod wpływem błędu co do osoby dłużnika i wierzytelności zabezpieczanej
hipoteką. Ponieważ jednak nie uchyliła się od skutków prawnych tak złożonego
oświadczenia woli, należało uznać je za skuteczne i ustalić jego rzeczywistą treść
na podstawie treści § 2 aktu notarialnego z dnia 12 maja 1997 r. oraz powołanych
w nim dokumentów strony powodowej. Jedynie w § 2 tego aktu zawarte jest
oświadczenie woli pozwanej i tylko jego treść oraz rozumienie przez pozwaną treści
dokumentów strony powodowej powołanych w tym oświadczeniu, jest istotna dla
ustalenia treści ustanowionej przez pozwaną hipoteki.
6
Dla oceny tych okoliczności na podstawie art. 65 k.c. nie ma natomiast
znaczenia w jaki sposób zrozumiała treść tych dokumentów notariusz, której je
także przedstawiono i która w § 1 aktu notarialnego błędnie opisała ich treść.
Niewątpliwie bowiem z dokumentów tych nie wynika, jak trafnie wskazał Sąd
pierwszej instancji, że powodowy Bank w umowie kredytowej z dnia 9 maja 1997 r.
udzielił kredytu K. D., co błędnie opisała notariusz w § 1 aktu notarialnego z dnia 12
maja 1997 r. To, że notariusz błędnie odczytała treść dokumentów strony
powodowej powołanych także przez pozwaną w oświadczeniu o ustanowieniu
hipoteki, nie może być przesłanką oceny, że w taki sam, błędny sposób rozumiała
ich treść pozwana i ustanowiła hipotekę dla zabezpieczenia nieistniejącej
wierzytelności. Notariusz nie była stroną umowy i jej świadomość co do treści
dokumentów stanowiących podstawę ustanowienia hipoteki jest bez znaczenia.
Decydująca dla ustalenia treści oświadczenia woli pozwanej o ustanowieniu
hipoteki jest rzeczywista wola stron tej umowy ujawniona w § 2 aktu notarialnego
z dnia 12 maja 1997 r. oraz w dokumentach sporządzonych przez stronę
powodową, obrazujących jej wolę i stanowiących podstawę oświadczenia woli
pozwanej. Chodzi przy tym o rzeczywistą wolę istniejącą w chwili zawierania
umowy. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia
29 czerwca 1995 r. III CZP 66/95 (OSNC 1995/12/168) sens oświadczenia woli
należy w pierwszej fazie ustalać mając na uwadze rzeczywiste ukonstytuowanie się
znaczenia między stronami, co oznacza, że uznaje się za wiążący sens
oświadczenia woli, w jakim zrozumiała je zarówno osoba składająca jak
i odbierająca to oświadczenie. Jeżeli jednak okaże się, że strony nie przyjmowały
tego samego znaczenia oświadczenia woli, konieczne jest przejście do drugiej fazy
wykładni, w której właściwy dla prawa sens oświadczenia woli ustala się na
podstawie przypisania normatywnego, czyli tak, jak adresat sens ten rozumiał
i rozumieć powinien. Decyduje zatem normatywny punkt widzenia odbiorcy
oświadczenia woli (drugiej strony umowy). Nadawca oświadczenia woli powinien
je formułować tak aby było ono zgodnie z jego wolą zrozumiane przez nadawcę.
Przeważa bowiem ochrona zaufania odbiorcy oświadczenia woli nad rozumieniem
nadawcy. Przy wykładni oświadczenia woli wyrażonego na piśmie, za podstawę
7
wykładni przyjmuje się przede wszystkim tekst dokumentu, choć dopuszczalne jest
także powołanie się na inne okoliczności i dowody.
Przy wykładni oświadczenia woli pozwanej o ustanowieniu hipoteki,
zawartego w § 2 aktu notarialnego nie można zatem pominąć jego treści, z której
wynika, że pozwana ustanowiła hipotekę na zabezpieczenie kredytu wymienionego
w zaświadczeniu Banku z dnia 9 maja 1997 r., a więc kredytu w kwocie 350 000 zł
udzielonego w dniu 9 maja 1997 r., bliżej opisanego w tym zaświadczeniu, bez
podania osoby dłużnika z zaznaczeniem, że kredyt został udzielony na potrzeby
firmy. Nie ulega wątpliwości, że w tym dniu powodowy Bank udzielił kredytu w tej
wysokości spółce D., a nie K. D. Pozwana, jako osoba ustanawiająca hipotekę na
zabezpieczenie spłaty cudzego kredytu powinna była niewątpliwie, dla ochrony
własnych interesów, ustalić i znać istotne postanowienia umowy kredytowej i
wiedzieć czyj kredyt zabezpiecza hipoteką. Jej świadomość w tym przedmiocie ma
decydujące znaczenie dla ustalenia treści oświadczenia woli o ustanowieniu
hipoteki, podobnie jak rozumienie treści tego oświadczenia pozwanej przez jego
odbiorcę - stronę powodową. Pominięcie tych okoliczności przez Sąd Apelacyjny i
przypisanie istotnego znaczenia świadomości notariusza co do treści dokumentów
stanowiących podstawę ustanowienia hipoteki, czyni zasadnym kasacyjny zarzut
naruszenia art. 65 k.c.
Uzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 365 k.p.c.
Faktem znanym Sądom z urzędu jest wydanie w dniu 29 kwietnia 2009 r.
przez Sąd Okręgowy w sprawie I Ca …/09 prawomocnego wyroku oddalającego
powództwo wytoczone przez K. i D. D. przeciwko Powszechnej Kasie
Oszczędności Bankowi Polskiemu S.A. w Warszawie o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie w dziale IV kw. /.../
wpisu spornej hipoteki zwykłej w kwocie 200 000 zł na rzecz pozwanego Banku. W
uzasadnieniu tego wyroku Sąd Okręgowy stwierdził między innymi, że
oświadczenie woli D. D. o ustanowieniu powyższej hipoteki było skuteczne i
hipoteka ta prawidłowo została wpisana na jej udziale w własności nieruchomości.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 30 maja 2003 r. III CKN
1137/00, z dnia 6 grudnia 2008 r. III CSK 125/08 i z dnia 2 czerwca 2010 r. III CSK
204/09 (niepubl.) wyrok wydany w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej
8
z rzeczywistym stanem prawnym korzysta z tzw. prawomocności rozszerzonej,
realizując funkcję ustrojową ksiąg wieczystych mającą zapewnić bezpieczeństwo
obrotu. Wiąże on zatem nie tylko strony, które brały udział w sprawie i sądy oraz
organy wymienione w art. 365 k.p.c., lecz także inne podmioty.
Oznacza to, że Sądy w rozpoznawanej sprawie są związane wskazanym
wyżej wyrokiem Sądu Okręgowego, którego skutkiem jest pozostawienie w dziale
IV księgi wieczystej kw /.../ wpisu hipoteki będącej przedmiotem roszczenia i sporu
w rozpoznawanej sprawie, w wyniku ustalenia, że powstała ona w sposób
prawidłowy. Należy przy tym podkreślić, że jedyną drogą do ustalenia, że hipoteka
nie powstała jest powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawny. Z tych względów niewątpliwie narusza art. 365 k.p.c. oraz art. 65
u.k.w.h. stwierdzenie Sądu Apelacyjnego zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku, iż przedmiotowa hipoteka w ogóle nie powstała, co stało się podstawą
oddalenia powództwa. Powyższe uchybienie Sądu drugiej instancji miało zatem
oczywisty wpływ na treść wyroku.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. uchylił wyrok Sądu
Apelacyjnego w zaskarżonej części i w tym zakresie przekazał sprawę temu
Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
jz