Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 248/10
POSTANOWIENIE
Dnia 9 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z wniosku M. M.
o zwolnienie z domu pomocy społecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego […]
z dnia 19 stycznia 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania wraz
z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 16 marca 2006 r. orzekł umieszczenie
M. M. (ur. w 1953 r.), bez jej zgody w domu pomocy społecznej.
W lipcu 2009 r. . M. wystąpiła z wnioskiem o zwolnienie jej z zakładu.
Wniosek został oddalony postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 30
października 2009 r., który uznał, że sytuacja wnioskodawczyni nie uległa zmianie.
Wnioskodawczyni w dalszym ciągu wymaga opieki i nie może sama egzystować, a
zwolnienie jej z domu pomocy społecznej stanowiłoby zagrożenie dla jej zdrowia i
życia.
Na podstawie informacji dyrektora Domu Pomocy Społecznej dla Dorosłych
[…] (dalej „DPS"), gdzie przebywa wnioskodawczyni, Sąd Rejonowy ustalił, że nie
ma możliwości jej powrotu do poprzedniego środowiska, gdyż jest zameldowana w
zakładzie na stałe, córka wnioskodawczyni nie chce zabrać jej do siebie, a syn nie
utrzymuje z nią kontaktu. W DPS wnioskodawczyni ma zapewnioną całodobowa
opiekę, może wychodzić na spacery, otrzymuje stały zasiłek w wysokości 444 zł,
niewystarczający jednak do utrzymania poza zakładem. W oparciu o opinię
psychiatryczną z 9 kwietnia 2009 r. stwierdził, że wnioskodawczyni cierpi na
chorobę psychiczną w postaci organicznego zaburzenia osobowości i zachowania i
nie jest zdolna do zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb życiowych, w
związku z czym wymaga opieki ze strony innych osób. Pozbawienie jej takiej opieki
stanowi zagrożenie dla jej życia, gdyż wnioskodawczyni nie jest zdolna do
samodzielnej egzystencji, planowania i podejmowania decyzji oraz racjonalnego
gospodarowania posiadanymi zasobami finansowymi. Wnioskodawczyni nie potrafi
przedstawić jak poradzi sobie poza DPS -em, twierdzi, że renta wystarczy jej na
utrzymanie, zaś za mieszkanie zapłaci opieka społeczna. Utrzymuje, wbrew faktom,
że przyjedzie po nią syn i będzie się nią opiekować.
Zaskarżonym obecnie postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Rejonowego. W jego uzasadnieniu
wskazał, że zgodnie z art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
zdrowi psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535 ze zm., dalej jako „u.o.z.p.") osoba
przyjęta do domu pomocy społecznej na podstawie jej art. 39 u.o.z.p. może
3
wystąpić o zmianę orzeczenia, jeżeli wskutek zmiany okoliczności odpadły
podstawy do jej dalszego tam pobytu. Pobyt w domu pomocy społecznej staje się
zbędny, gdy osoba ta wskutek poprawy stanu zdrowia odzyskała zdolność do
zaspokojenia swoich potrzeb życiowych, a brak opieki przestał zagrażać jej życiu,
lub też powstała możliwość opieki innych osób. Podzielając ustalenia
faktyczne Sądu pierwszej instancji Sąd Okręgowy uznał, że przesłanki takie
w sprawie nie zaszły.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni, opartej na obu ustawowych
podstawach wnioskodawczyni zarzuciła:
- nieważność postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.), w następstwie
nieprawidłowego doręczenia wnioskodawczyni wezwania na rozprawę
skutkującego niemożnością jej udziału w rozprawie, a tym samym
niemożnością obrony swoich praw;
- naruszenie art. 38 i 39 w zw. z art. 41 ust. 1 u.o.z.p. polegające na przyjęciu,
że wnioskodawczyni nie jest zdolna do samodzielnej egzystencji;
- naruszenie art. 227 i art. 299 w zw. z art. 247 k.p.c., art. 233 § 1 i 316 k.p.c.
polegające na niedopuszczeniu dowodu z przesłuchania strony oraz dowodu
z opinii psychiatrycznej na okoliczność stanu zdrowia wnioskodawczyni
i oparcie rozstrzygnięcia na podstawie stanu rzeczy sprzed wszczęcia
postępowania bez weryfikacji prawdziwości i aktualności informacji
zawartych w tym materiale;
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz postanowienia Sądu
Rejonowego oraz przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pierwszoplanowe znaczenie dla oceny zasadności wniesionej skargi mają
podniesione w niej zarzuty procesowe, leżące równocześnie u podłoża podstawy
naruszenia prawa materialnego. Jak podnosi bowiem skarżąca błędny wynik
dokonanej przez Sądy orzekające subsumcji jest następstwem zastosowanie
przepisów at. 38, 39 i 42 ust. 1 u.o.z.p. do stanu faktycznego, niedającego się
z uwagi na niekompletność, porównać z hipotezą tych przepisów.
Przepis art. 45 uozpk określający przypadki, w których sąd opiekuńczy
orzekając w sprawach w nim przewidzianych zobowiązany jest do przeprowadzenia
4
rozprawy, nie wymienia spraw przewidzianych w art. 41 u.o.z.p. Na podstawie
odpowiednio stosowanego art. 514 § 1 k.p.c. wyznaczenie rozprawy w tym
postępowaniu zależy więc od uznania sądu. Jeżeli sąd uzna to za niecelowe może
także wysłuchać uczestników postępowania na posiedzeniu niebędącym rozprawą.
Zgodzić się trzeba ze skarżącą, że wydanie postanowienia w przedmiocie
zmiany orzeczenia, które zapadło na podstaw art. 39 u.o.z.p. o umieszczeniu osoby
w domu pomocy społecznej bez jej zgody, powinno poprzedzać, stosowne do
okoliczności (art. 515 k.p.c.) postępowania dowodowe, zmierzające do ustalenia
czy powstały przesłanki do dokonania takiej zmiany.
Celem ustawy o ochronie zdrowia psychicznego jest ochrona praw osób
z zaburzeniami psychicznymi. Ograniczenie ich praw, jeśli jest ono konieczne
w związku ze stosowaniu ustawy, powinno dotyczyć tylko przypadków niezbędnych
i opierać się na należytym wyważeniu dobra w postaci zdrowia osoby chorej
psychicznie i jej wolności. Umieszczenie w domu pomocy społecznej, służące
zapewnieniu koniecznej opieki medycznej oraz zadawalających warunków
życiowych, bez zgody osoby zainteresowanej, jest środkiem podejmowanym
w interesie tej osoby. Względy te nakazują w omawianych sprawach zachowanie
szczególnej staranności przy gromadzeniu materiału dowodowego oraz
zapewnienie zainteresowanemu, na ile jest to możliwe w danej sprawie, udziału
w czynnościach postępowania sądowego.
Przepis art. 41 u.o.z.p. daje podstawę do żądania zmiany orzeczenia
o umieszczeniu chorego w domu pomocy społecznej wydanego w trybie art. 39
u.o.z.p., gdy na skutek zmiany okoliczności jego dalszy pobyt w zakładzie nie jest
konieczny, nie zachodzą więc względy ochronne, które spowodowały jego tam
umieszczenie. Osoba taka nie będzie musiała przebywać w domu opieki
społecznej, zapewniającym jej dotychczas opiekę medyczną i bezpieczeństwo
w zakresie szeroko rozumianych spraw życiowych, gdy poprawił się jej stan
zdrowia i będzie mogła sama dostatecznie zadbać o swoje sprawy, albo gdy mimo
niezmienionego stanu zdrowia możliwe będzie zagwarantowanie jej poza zakładem
porównywalnych z poprzednimi warunków życia i opieki.
Trafnie w judykaturze (postanowienie SN z dnia 14 czerwca 2005 r., V CK
746/2004, Lex nr 155372) zwraca się uwagę, że nie istnieje prymat, opieki
5
zinstytucjonalizowanej nad osobami chorymi psychicznie, a wprost przeciwnie
opieka rodzinna może tu przynieść pomyślniejsze efekty. Stanowisko takie znajduje
oparcie w art. 12 u.o.z.p., statuującym zasadę najmniejszej uciążliwości
stosowanych wobec chorego środków.
Podzielić należy w tym kontekście zarzuty skargi dotyczące znaczących
i istotnych niedostatków postępowania dowodowego uniemożliwiających dokonanie
koniecznych dla rozstrzygnięcia ustaleń. W sprawie takiej jak niniejsza, jeżeli
uczestnik postępowania jest ograniczony w zdolności samodzielnego prowadzenia
swoich spraw - jak przyjmują to Sądy orzekające w odniesieniu do
wnioskodawczyni - i nie korzysta z pomocy adwokata, sąd powinien przeprowadzić
z urzędu niezbędne dla ustalenia jego aktualnej sytuacji dowody, albo wykorzystać
możliwość ustanowienia dla uczestnika adwokata (radcy prawnego) z urzędu bez
jego wniosku (art. 48 u.o.z.p.).
W przedstawionych okolicznościach sprawy, o oddaleniu wniosku,
zadecydowały twierdzenia i oceny wyrażone przez dyrektora DPS-u zawarte
w piśmie skierowanym do sądu oraz dowód z opinii psychiatrycznej z okresu przed
wszczęciem sprawy, do których wnioskodawczyni nie miała możliwości się odnieść,
gdyż w następstwie nieprawidłowego zawiadamiania o posiedzeniach sądu (odbiór
zawiadomień dla wnioskodawczyni potwierdzały osoby upoważnione do odbioru
korespondencji w imieniu DPS -u), nie uczestniczyła w postępowaniu. Wyłączenie
z tych przyczyn możliwości dowodzenia przez wnioskodawczynię twierdzeń
uzasadniających jej wniosek, jak i zwalczania podważających je twierdzeń i faktów
przeciwnych, przyjętych za podstawę zaskarżonego postanowienia spowodowało
pozbawienie jej prawa do obrony swoich praw, prowadząc do nieważności
postępowania apelacyjnego.
Z tych względów, na podstawie art. 39815
§ 1 zd. pierwsze k.p.c. orzeczono
jak sentencji.
jz